فيندەر ەمتيحانعا ەمەس، بالانى ومىرگە ازىرلەيدى

ەلارالىق زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا، فين وقۋشىلارى الەمدە ءبىلىمنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتكەن.  سونىمەن بىرگە ولار الەمدەگى ەڭ وقىمىستى بالالار، تابيعي عىلىمدار بويىنشا ەكىنشى ورىن، ال ماتەماتيكا بويىنشا  5-ورىن العان.  ەڭ قىزىعى بۇل ەمەس، وسىنداي جوعارى ناتيجەگە قاراماستان، فين وقۋشىلارى وقۋعا مەيلىنشە ۋاقىت بولەتىن بولىپ شىقتى.

فين ەلىنىڭ جالپىعا ءتان مىندەتتى ورتا ءبىلىمى ەكى ساتىدان تۇرادى:
- تومەنگى (alakoulu), 1-6 سىنىپتار;
- جوعارعى (yläkoulu), 7-9 سىنىپتار.

قوسىمشا 10 سىنىپتا وقۋشىلار ءوز باعاسىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك الادى. سوسىن بالالار كاسىپتىك كوللەدجگە بولماسا ليتسەيدە، بىزشە 11-12 سىنىپتاردا ءبىلىم جالعاستىرادى.

سونىمەن «ورتاشا» ساتىلى فيندىك ءبىلىم بەرۋدىڭ 7 ۇستامى.

1. تەڭدىك 

• مەكتەپ.

ەليتتىك تە، «وسال» مەكتەپ تە جوق. ەڭ ءىرى مەكتەپتە نەبارى 960 بالا وقيدى. ەڭ كىشى مەكتەپتە – 11 وقۋشى. ءبارى دە بىردەي جابدىقپەن جابدىقتالعان، مۇمكىندىك پەن قارجى پروپورتسيونال تۇردە. مەكتەپتىڭ ءبارى دەرلىك مەملەكەتتىك، ونداعان عانا جەكەشە-مەملەكەت تۇرىندەگى مەنشىك بار. ايىرماسى سول – اتا-انا ءىشىنارا قارجى تولەيدى، ونى وقۋشىعا جوعارى تالاپ قويۋعا جۇمسايدى. جەكە مەنشىككە اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز تىلدەرىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر جاتادى. تەڭدىك ۇستامىنا جۇگىنە وتىرىپ، فينليانديادا شۆەدتىلدى «بالاباقشاان ۋنيۆەرسيتەتكە دەيىن» قاتارلاس ءبىلىم جۇيەسى بار. ساام حالقىنىڭ دا مۇددەسى قورعالعان، ەلدىڭ سول تۇسىندا ولار انا تىلىندە ءبىلىم الادى. بۇعان دەيىن جاقىن مەكتەپكە بارۋعا ماجبۇرلەنىپ،  تاڭداۋعا تىيىم سالىنسا، ەندى ول تىيىم شەگەرىلسە دە اتا-انالار جاقىن مەكتەپكە بەرەتىن بولعان، ويتكەنى، مەكتەپتىڭ ءبارى بىردەي جاقسى.

• پاندەر.

كەيبىر پاندەر تەرەڭدەتىلە وقىلىپ، باسقاسىنا زيان كەلتىرۋ ونشا ماقۇلدانبايدى. مۇندا ماتەماتيكا مىسالى، ونەر پانىنەن ماڭىزدى سانالمايدى. كەرىسىنشە، دارىندىلار سىنىبىن جاساقتاۋدا ولاردىڭ سۋرەت سالۋعا مۋزىكاعا نە سپورتقا دەگەن بەيىمى ەسكەرىلۋى مۇمكىن.

• اتا-انا.

مۇعالىم قاي اتا-انانىڭ ماماندىعى كىم ەكەنىن (الەۋمەتتىك مارتەبەسىن) قاجەت جاعدايدا سوڭىنان ءبىلىپ جاتادى. مۇعالىمدەردىڭ سۇراعىنا، اتا-انالاردىڭ جۇمىس ورىندارىنا قاتىستى انكەتا جۇرگىزۋگە تىيىم سالىنعان.

• وقۋشى.

فيندەر وقۋشىلاردى قابىلەتى مەن مانساپتىق باسىمدىقتارعا قاراي سىنىپ جاساقتامايدى.

سونداي-اق «ناشار»، «جاقسى» وقۋشى دا جوق. ولاردى ءوزارا سالىستىرۋعا تىيىم سالىنعان. داناگوي بالا دا، اقىل قابىلەتى تاپشى بالا دا، «ەرەكشە» رەتىندە بىرگە وقي بەرەدى. وسىنداي جالپى ۇجىمدا اربالى مۇگەدەك بالا دا وقي بەرەدى. كادىمگى مەكتەپتەردە نازار كورەتىن، ەستيتىن بالالار ءۇشىن ارنايى سىنىپ تا جاساقتالا بەرەدى. فيندەر ەرەكشە قاتىناستى كەرەك ەتەتىندەردى قوعامعا كىرىكتىرۋگە تىرىسادى.

• مۇعالىم.

«سۇيىكتى» دە «جەككورگىش» تە جوق. مۇعالىمدەر ء«وز سىنىبىنا» عانا ءولىپ وشپەيدى، «سۇيكىمدىلەرىن» بولە-جارمايدى.  كەز كەلگەن ۇيلەسىمنەن اۋىتقۋ مۇعالىممەن كەلىسىم-شارتتى بۇزۋعا دەيىن اپارادى. فين مۇعالىمى تەك قانا ءوزىنىڭ ۇستازدىق جۇمىسىن اتقارۋعا مىندەتتەلەدى. ەڭبەك ۇجىمىندا ولاردىڭ ءبارى دە: «فيزيك» تە، «ليريك» تە، ەڭبەك وقىتۋشىسى دا ماڭىزدى.

• ەرەسەك (مۇعالىم، اتا-انا) پەن بالا قۇقىعىنىڭ تەڭدىگى.

فيندەر مۇنى «وقۋشىعا دەگەن قۇرمەتتىك قاتىناس» اتايدى. بالاعا 1 سىنىپتان باستاپ ءوز قۇقىعىن ۇقتىرادى، ونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك ۇستازعا ەرەسەكتەر ۇستىنەن شاعىمدانۋ دا بار.  بۇل فين اتا-انالارىنىڭ ءوز بالاسىن وزىنشە تۇلعا رەتىندە ۇعۋىنا، سوزبەن دە، بەلبەۋمەن دە رەنجىتۋگە تىيىم بارىن بىلدىرەدى. وقۋشىلاردى مۇعالىمنىڭ كەمسىتۋى مۇمكىن ەمەس، ول ءفيننىڭ ەڭبەك زاڭدىلىعىندا قاراستىرىلعان. باستى ەرەكشەلىك سول، مۇعالىممەن ەڭبەك شارتى ءبىر عانا وقۋ جىلىنا جاسالىپ، ونىڭ ۇزارتۋ مۇمكىندىگى بار جانە ايلىق بارىنشا جوعارى: كومەكشى - 2 500 ەۆرودان باستالادى، وقىتۋشى-ءپانشى  5 000 ەۆرودان جوعارى الادى.  

2. تەگىندىك

وقۋدان باسقا مىنالار تەگىن:

• تۇسكى اس;
• ەكسكۋرسيا، مۇراجايعا بارۋ مەن بارلىق سىنىپتان تىس قىزمەتتەر;
• مەكتەپكە 2 شاقىرىمنان الىسقا قاتىنايتىن بالا ءۇشىن كولىك تەگىن;
• وقۋلىقتار، بارلىق كەڭسەلىك جاراقتار، ساناۋىشتار، ءتىپتى نوۋتبۋك-پلانشەتتەمەلەر.

اتا-انادان قاي ماقساتقا دا قارجى جيناۋعا تىيىم سالىنعان.

3. جەكەدارالىق

ءار بالاعا وقۋ مەن دامۋدىڭ جەكەدارا جوسپارى تۇزىلەدى. جەكەدارالىق قولدانىلاتىن وقۋلىقتار، جاتتىعۋلار، سىنىپتاعى، ۇيدەگى تاپسىرمالار سانى مەن وعان بولىنەتىن ۋاقىت، سونداي-اق وقىتىلاتىن ماتەريال: كىمگە «قۇرىشى» - بارىنشا مازمۇنى، ال كىمگە ء«ۇستىرتى» - باستى مازمۇنى قىسقاشا بەرىلمەك.

ساباق ۇستىندە ءبىر سىنىپتاعى بالالار الۋان دەڭگەيلى كۇردەلى جاتتىعۋدى ءوز بەتتەرىنشە ورىنداي بەرەدى. جانە دە بۇل جۇمىستار اركىمنىڭ دەڭگەيىنە قاراي باعالانادى.  ەگەر ء«وزىڭنىڭ» باستاپقى كۇردەلىلىكتەگى جاتتىعۋىڭدى ورىنداساڭ – «وتە جاقسىڭدى» الا بەرەسىڭ. ال ەرتەڭ ەندى جوعارىراق دەڭگەيلى تاپسىرما بەرىلەدى – ورىنداي الماساڭ – قورقىنىشتى ەشتەڭەسى جوق، دەڭگەيى تومەندەتىلگەن قايتا تاپسىرما الاسىڭ.

فين مەكتەبىندە قاراپايىم وقىتۋمەن قاتار ءبىلىم بەرۋ ۇدەرىسىنىڭ ەكى بىردەي ايىرىقشا ءتۇرى بار:

1. «وسال» وقۋشىنى قولداپ وقىتۋ – بۇنى ادەتتە بىزدە رەپەتيتور جالداپ ىستەتەمىز. فينليانديادا رەپەتيتورلىق كەڭ تاراعان قىزمەت ەمەس، مەكتەپ وقىتۋشىلارى ونىمەن ءوز ەرىكتەرىمەن ساباق ۇستىندە بولماسا ساباقتان سوڭ تەگىن اينالىسادى.
2. كوررەكتسيالىق وقىتۋ – ماتەريالدى يگەرۋگە قاتىستى جالپى ماسەلە، مىسالى انا ءتىلى ەمەس فين ءتىلىن تۇسىنبەۋ بولماسا ماتەماتيكالىق داعدىنىڭ تومەندىگىنەن ەستە ساقتاۋ، سونداي-اق كەيبىر بالالاردىڭ ءوزىن ۇشقارى ۇستاۋ جاعدايلارى. كوررەكتسيالىق وقىتۋ ازداعان توپتاردا نە جەكەدارا وقىتىلادى.

4. ومىرشەڭدىك

فيندەر: ء«بىز نە ومىرگە، نە ەمتيحانعا ازىرلەيمىز. بىراق ءبىزدىڭ تاڭداعانىمىز - العاشقىسى». سوندىقتان فين مەكتەبىندە ەمتيحان جوق. باقىلاۋ مەن ارالىق تەستەر – مۇعالىمنىڭ ءوز ەركى.  ورتا ءبىلىمدى بىتىرگەن سوڭ تەك ءبىر عانا مىندەتتى ستاندارتتىق تەست بار، جانە دە وعان مۇعالىمدەر بارىن سالىپ ارالاسپايدى، ەشكىمنىڭ الدىندا ول ءۇشىن ەسەپ بەرمەيدى ءارى بالا دا ارنايى دايىندالمايدى: نە بار سونىمەن شەكتەلەدى. 

مەكتەپتە ومىرگە كەرەك نارسەلەر عانا وقىتىلادى. ماسەلەن، دومنا پەشىنىڭ قۇرىلىمى قاجەت ەمەس، ول وقىتىلمايدى. ونىڭ ورنىنا بۇنداعى بالالار قارشادايىنان پورتفوليو، كونتراكت، بانك كارتاسىنىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەدى. مۇرادان بولماسا بولاشاق ايلىقتان الىناتىن سالىقتى ەسەپتەي، ينتەرنەتتە سايت-ۆيزيتكا جاساي الادى، بىرنەشە ارزانداۋدان كەيىنگى تاۋار باعاسىن ەسەپتەيدى.

5. سەنىم

بىرىنشىدەن، مەكتەپ قىزمەتشىلەرى مەن مۇعالىمدەرگە قاتىستى سەنىم: ولارعا دەگەن تەكسەرىس جوق. ەلدەگى وقىتۋ باعدارلاماسى بىرىڭعاي، الايدا جالپىلاما ۇسىنىمدار بەرىلەدى دە، ءار وقىتۋشى وقىتۋ ءادىسىن ءوزى تاڭدايدى.

ەكىنشىدەن، بالالارعا دەگەن سەنىم: ساباقتا ءوزىڭنىڭ جانىڭا جاقىن نارسەمەن اينالىسا الاسىڭ. مىسالى، ەگەر ساباقتا وقىتۋ ءفيلمى بولسا، وعان قىزىقپاعان وقۋشى كىتاپ وقىپ وتىرا بەرەدى. وقۋشى وزىنە نە پايدالى ەكەنىن ءوزى تاڭداي الادى.

6. ەرىكتىلىك

كىم وقىعىسى كەلسە، سول وقيدى. پەداگوگتار وقۋشى نازارىن اۋدارۋعا تىرىسادى، بىراق وندا ەشبىر ىنتا الدە وقۋعا دەگەن قابىلەت بولماسا، بالانى بولاشاقتا ومىرگە قولايلى، «قاراپايىم» ماماندىققا قاراي يكەمدەپ، ونى «ەكىلىكپەن» ۇرعىلامايدى.  جۇرتتىڭ ءبارى ۇشاقتى ەمەس، اۆتوبۋستى دا جاقسى ايداۋى كەرەك.

ءوسپىرىم بالاعا ليتسەيدە وقۋدى جالعاستىرۋ كەرەك پە، الدە كىشىگىرىم بىلىممەن كاسىپتىك ۋچيليششەگە بارۋ قاجەت پە – سونى دا ايقىنداۋدى فيندەر مەكتەپ مىندەتىنە جاتقىزادى. بالا دامىتۋدىڭ قاي جولى دا بۇل ەلدە بىردەي باعالى سانالادى.

ءار بالانىڭ قابىلەتىن انىقتاۋمەن اينالىسىپ، تەست پەن اڭگىمە جۇرگىزەتىن شارۋامەن ارنايى مەكتەپ مامانى – «بولاشاقتىڭ مۇعالىمى»  شۇعىلدانادى.

جالپى العاندا، فين مەكتەبىنىڭ وقىتۋ ۇدەرىسى جۇمساق، بارىنشا ادەپتى، بىراق بۇل مەكتەپكە قالاي بولسا قاراۋ دەگەن ءسوز ەمەس. مەكتەپ رەجيمىن باقىلاۋ مىندەتتى تۇردە جۇرگىزىلەدى. ءاربىر قاتىسپاعان ساباقتار قايتا وقىتىلادى. مىسالى، 6 سىنىپ وقۋشىسىن مۇعالىم 2 سىنىپتاعى كەستەدەن كەتىك تاۋىپ، ونى وتىرعىزىپ وقىتادى. كىشكەنتايلارعا كەدەرگى جاساساڭ، ەسەپتەلمەيدى، بوسقا وتىرساڭ – ەشكىم اتا-انانى شاقىرمايدى، جەكىرمەيدى، ۇرىسپايدى. ەگەر اتا-انا دا بالاسىنىڭ وقۋىنا نەمقۇرايلى قاراسا، ول بالا كەلەسى سىنىپقا كوشپەيدى.

فينليانديادا سىنىپتا ەكىنشى جىل قالۋ سونشالىقتى ماسقارا ەمەس، اسىرەسە 9 سىنىپتان كەيىنگىلەر ءۇشىن. ەرەسەك ومىرگە بارىنشا بايسالدى دايىندىق كەرەك، سوندىقتان فين مەكتەبىندە 10 قوسىمشا (مىندەتتى ەمەس) سىنىپ بار.

7. اركىم ءوز بەتىنشە

فيندەر مەكتەپ بالانى باستى نارسەگە – بولاشاق ومىرگە ءوز بەتىنشە بولۋىنا ۇيرەتۋى كەرەك دەپ پايىمدايدى. سول سەبەپتى مۇندا بالانى ءوز بەتىنشە پايىمداپ، ءوز بەتىمەن ءبىلىم الۋعا ۇيرەتەدى. جاڭا تاقىرىپتى مۇعالىم تۇسىندىرمەيدى، ءبارى دە كىتاپتاردا جەتكىلىكتى باياندالعان. فورمۋلانى جاتتاۋ ماڭىزدى ەمەس، ونىڭ ورنىنا انىقتامانى، ءماتىندى، ساناۋىشتاردى قولدانا ءبىلۋ – بالا ۇردىستەگى ماسەلەنى شەشۋگە قاجەتتى رەسۋرستى مەڭگەرە ءبىلۋى كەرەك.

سونداي-اق مەكتەپ پەداگوگتارى بالالاردىڭ داۋلارىنا ارالاسپاۋعا تىرىسادى، ولارعا ومىردەگى ءتۇرلى جاعدايلارعا وزدەرى دايىندالىپ، توتەپ بەرىپ، بىلىكتەرىن ءوز بەتتەرىنشە جۇمساۋعا ۇيرەنۋىن قاداعالايدى.

وقۋ ۇدەرىسى فين مەكتەپتەرىندە «بىردەي»  بولعانىمەن، ونى اركىم وزىنشە ۇيىمداستىرادى.

ورىسشادان اۋدارعان – س.ابدىرەشۇلى

Abai.kz