قازىر ەلىمىزدە ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق، الەۋمەتتىك جاعدايلارعا قاتىستى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ەسىمى ءجيى اتالىپ ءجۇر. كارىم قاجىمقانۇلىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ءتۇرلى بولجامدار دا ايتىلۋدا. اسىرەسە، اقورداداعى سوڭعى اۋىس-تۇيىستەردىڭ اقىرى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ قىزمەتىنەن كەتۋىمەن تۇيىندەلەدى دەيتىندەر دە جوق ەمەس. ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىك العان 25 جىلىندا پرەمەر-مينيستر 7 رەت اۋىسقان بولسا، سولاردىڭ ىشىندە ۇكىمەتتى باسقارۋدا  رەكورد ورناتقان ء دال وسى كارىم قاجىمقانۇلى ەكەن.

وسى جىلدار ىشىندە ءماسىموۆ مىرزانىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن اتقارىلعان شارۋالار جوق ەمەس، دەسەك تە ەلدىڭ ىشىندە ۇكىمەت تىزگىنشىسى تۋرالى تەرىس پىكىرلەر ءجيى ايتىلۋدا.  اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ ۆيتسە-پرەمەرلىككە تاعايىندالۋىنىڭ دا سىرى – ءماسىموۆ مىندەتىنىڭ اياقتالۋىمەن سايكەس كەلەدى دەيدى الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلارى. سەبەپ كوپ-اق، فرانتسيانىڭ Mediapart ينتەرنەت-باسىلىمى "قازاقستان پرەمەر-ءمينيسترى اسا ءىرى كولەمدە پارا الدى" دەپ ايىپتاعانىن وسىنىڭ الدىندا جازعان ەدىك.  ءتىپتى، ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اكەسىنىڭ دە ەسىم-سويى ەلگە ءمالىم. اسىرەسە، «جەتىمدەر ءۇيىن جەكەشەلەندىرىپ الۋ» ءىسى بويىنشا پىكىرلەر ەكىگە جارىلعان ەدى.

ءجا، ول بولەك اڭگىمە. وسى ۋاقىتقا دەيىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ اتىنا سان مارتە «اشىق حاتتار» جولدانىپ، تىكەلەي سۇراقتار قويىلدى. ازىرگە وسىلاردىڭ بىرەۋىنە بەرىلگەن ناقتى جاۋاپتى كورگەن جوقپىز. راس، ۇكىمەت باسشىسى بولۋ – ەلىمىزدەگى جوعارعى لاۋازىمدى مىندەت.  بۇل قىزمەتتەگى ادامنىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى اتان تۇيەنىڭ جۇگىندەي اۋىر ەكەنى راس. وسى رەتتە، ءبىز كارىم قاجىمقانۇلىنا قايتا بازىنا ايتقاندى ءجون كوردىك.

قۇرمەتتى كارىم قاجىمقانۇلى!

جاقىندا جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيانىڭ مۇشەسى، قوعام بەلسەندىسى مۇحتار تايجان ءوزىنىڭ «فەيسبۋك» جەلىسىندەگى جەكە پاراقشاسىندا سىزگە حات جازىپتى. ء«سىزدىڭ ۇكىمەتىڭىز ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن تىم قىمباتقا ءتۇسىپ وتىر» دەپ جازىپتى ەكونوميست-ساراپشى.

الىپ-قوسارى جوق، راس. سەبەبى، ءسىز پرەمەرلىك ەتكەن 10 جىلدىڭ ىشىندە (پرەزيدەنت اپپاراتىن باسقارعان از عانا جىلدى قوسا ەسەپتەگەندە) ەلىمىزدىڭ سىرتقى قارىزى 155 ميلليارد دوللارعا جەتتى. بۇل جان باسىنا شاققاندا ءار قازاقستاندىققا (1 جاسار بالانى قوسا ەسەپتەگەندە) 9100 دوللاردان تيەدى. بيىلعى قارجى داعدارىسى كەزىندە مۇنايعا تاۋەلدى ەلىمىز تاعى دا شەتەلدەن قارىز الۋعا ءماجبۇر بولدى. نە ءۇشىن؟ بيۋدجەتتىڭ جىرتىعىن جاماۋ ءۇشىن. ەڭ سوراقىسى – قاراپايىم حالىقتىڭ (قر ازاماتتارىنىڭ) زەينەتاقى قورىنا قول سالدىڭىزدار. تەڭگە باعامىن  رەتتەۋ جانە ۇلتتىق ەكونوميكانى اياققا تۇرعىزۋ ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن – ازاماتتاردىڭ جىلداپ جيناقتاعان قارجىسىن الدىڭىزدار. قورداعى قارجىنى جۇمساردا حالىقتىڭ پىكىرىن بىلدىڭىزدەر مە؟ وكىنىشكە وراي - جوق...

بۇگىنگى تاڭدا 9,6 ميلليون  ەلەكتوراتتىڭ (داۋىس بەرۋشىلەردىڭ) 7,3 ميلليونى  تۇتىنۋشىلىق جانە يپوتەكالىق نەسيە الىپ وتىر. ءتىپتى، ولاردىڭ 1,3 ميلليونى سوڭعى 3 ايدىڭ شەگىندە نەسيەلەرىن تولەي الماعان. بۇل - كەدەيلىك. ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ 1,3 ميلليونىنىڭ كەدەي ەكەندىگىن كورسەتەدى. بولجاممەن 80 پايىزدان استام قازاقستاندىقتار بانكتەرگە قارىز ەكەن. ءسىزدىڭ ۇكىمەتىڭىز سول بانكتەرگە قولداۋ رەتىندە نەشە ميلليارد دوللار شىعىندادى؟

سول 10 جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك حولدينگتەرگە قولداۋ ءبىلدىرۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەن 33 ميلليارد دوللار جۇمسالىپتى. ال بولىنگەن قارجى بيۋدجەتكە قايتتا ما؟! تاعى دا جوق. 18 ميلليارد دوللار قارىزى بار «قازمۇنايگاز» مەملەكەتكە ديۆيدەنتتەرىن قايتارماق تۇگىلى، قايتادان كومەك سۇراپ، الاقان جايىپ وتىر. بۇل تۋرالى مۇحتار تايجان دا جازدى.

ەل-جۇرتتىڭ كوبىنىڭ  كوكەيىندە جۇرگەن كومەسكى سۇراق: "ميللياردتاعان قارجى بولىنگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ ناتيجەسى قايدا؟ قاعاز جۇزىندە اتقارىلعان شارۋا شاش ەتەكتەن. ال شىنايى ومىردە شە؟ پلانشەتتەر قايدا؟ سامولەتتەر قايدا؟"

ءبىر عانا مىسال: اقتاۋداعى «Caspiy Electronics» جشس ەلىمىزدە تۇڭعىش بولىپ پلانشەتتەر شىعاراتىن زاۋىت بولىپ ىسكە قوسىلعان ەدى. العاشقى جىلىنا 68 مىڭ پلانشەت، 40 مىڭ تەلەديدار جانە 43,5 مىڭ مونيتور شىعاراتىن بولىپ مەملەكەتتەن 800 ملن تەڭگە العان-دى. الايدا زاۋىت وسى ۋاقىتقا دەيىن بىردە-ءبىر ءونىم شىعارعان جوق. كەيىن ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە زاۋىت جيھاز شىعارۋمەن اينالىسىپ كەتىپتى.

ول ول ما،  ەلىمىزدە ۇشاق شىعاراتىن زاۋىت ىسكە قوسىلعان ەدى. قاراعاندى وبلىسىندا ۇشاق جاساپ شىعاراتىن بولىپ ەدىك. بۇل دا جەل ءسوز بولىپ شىقتى. ال ميلليونداعان بيۋدجەت قارجىسى جەلگە ۇشتى.

سونداي-اق، ءسىز پرەمەرلىك ەتكەن 10 جىلدىڭ ىشىندە ءبىز ەاەو-قا كىردىك. شىنتۋايتىنا كەلگەندە ءبىز بۇل وداققا كىرۋ ارقىلى تاۋەلسىز ەكونوميكالىق ساياساتىمىزدى كىسەندەپ، ەسكى وداق باسشىسىنىڭ قولىنا ۇستاتىپ بەردىك. قايتادان ەكونوميكالىق بودانعا اينالدىق. ەاەو-عا مۇشە بولعان العاشقى جىلداردا-اق، ەلىمىزدىڭ وداقتاعى ۇلەسى 0,5 پايىزدان ءارى اسا المادى. ەۋروپالىق وداققا التەرناتيۆتى وداق قۇرماق بولدىق. ەۋروپالىق وداق قۇرىلعان 1957 جىلى وعان مۇشە 6 مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق احۋالى تەڭ بولعان ەدى. ال 17 ميلليوندىق نارىعى بار قازاقستاندى 140 ميلليون نارىققا تۇنشىقتىرۋ ەكەنى بىلە تۇرا، ءبىزدىڭ ونىمدەر سول 140 ميلليونعا شىعادى دەپ سەندىك. ولاي بولمادى. كەرىسىنشە ءبىزدىڭ جۇك كولىكتەرى رەسەي كەدەندەرىندە ايلاپ جاتتى. قاتاڭ باقىلاۋعا ۇشىرادى. ەكونوميكالىق سانكتسياعا ءىلىنىپ، ءبىزدىڭ ەكسپورتتىق كوكونىستەر «بۋلدوزەردىڭ» استىندا تاپتالدى. وتىرىك ەمەس.

ودان كەيىن، قىتايدان ونداعان ميلليارد دوللار قارىز الدىق. ەڭ سوڭعىسى ءوزىڭىز بەيجىڭگە بارىپ قايتقاندا، ولجالاي كەلگەن 28 ميلليارد دوللار ەدى. ول اقشا قايدا جۇمسالدى؟ بەلگىسىز. بىراق، ءسىزدىڭ تىزگىنشىلىك ەتىپ وتىرعان ۇكىمەت ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا تەگىن بەرىلەتىن ءبىر ۋاقىتتىق ىستىق تاماقتى تارتىپ الدى. بالانىڭ اۋزىنان جىرىپ، بانكتەرگە قولداۋ جاسادىڭىزدار. ءسىز ءۇشىن بۇل ناعىز ماسقارا ەمەس پە؟

ەڭ ماڭىزدىسى سول – ءسىز پرەمەر-مينيستر بولعان جىلداردا ەلباسىنىڭ پارمەنىمەن قولعا الىنعان «كوشى-قون» تۇرالاپ قالدى. شەتتە شەر جۇتىپ جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا ءتۇرلى كەدەرگىلەر پايدا بولدى.

ەڭ سوڭعى، ءسىزدىڭ ءجىتى باقىلاۋىڭىزبەن دايىندالعان جەر كودەكسىندەگى وزگەرتۋلەر حالىقتىق نارازىلىققا ۇشىرادى. ونداعى ورەسكەل قاتەلىكتەر ءۇشىن ەلباسىنىڭ ءوزى پارمەن بەرىپ، زاڭعا موراتوري جاريالادى. بۇل قالاي بولعانى؟

ەندى ءسىزدىڭ مينيسترلەر كابينەتىندەگى ءبىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ مىرزا جاڭادان رەفورما جاساپ، ەلىمىزدەگى ورتا مەكتەپتەرگە ۇشتىلدىلىكتى كۇشتەپ ەنگىزبەكشى. ءسىزدىڭ ەكى بىردەي ءمينيستردىڭ كاسىبي ادەپسىزدىگىنەن كورشىلەس ەلدەرمەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر ورىن الدى. ولارعا سوگىس جاريالانباق تۇگىلى، ەسكەرتۋ دە ايتىلعان جوق. ەلىمىزدە تەرروريزم ۋشىقتى. قالالاردا اتىس-شابىستار جيىلەپ كەتتى. ءسىزدىڭ مينيسترلەر كابينەتى نەگە ءۇنسىز، ءىسسىز، قيمىلسىز وتىر؟

ءسىز پرەمەر-مينيستر بولعان 10 جىلدىڭ ىشىندە جارتى اۋىز بولسا دا قازاق تىلىندە جاق اشپادىڭىز. قر كونستيتۋتسياسى ءسىز سەكىلدى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرگە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋدى مىندەتتەپ بەرسە دە، ءسىزدىڭ كونستيتۋتسياعا «تۇكىرگەنىڭىز بار» سەكىلدى. دەمەك، ءسىز مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەمەيسىز. ايتپەسە، ءسىزدىڭ بىلىمىڭىزبەن  10 جىلدىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن ۇيرەنە الماپتى دەگەنگە سەنۋ قيىن.

وسىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ سىزگە جانە ءسىزدىڭ باسقارىپ وتىرعان ۇكىمەتكە سەنىمسىزدىگىن تۋدىرۋدا. حالىق سىزگە نارازى. «حالىق قاھارىنا مىنسە، حان تاعىنان تۇسەدى» دەيدى. سوندىقتان، كەش بولماي تۇرعاندا، ويلانعانىڭىز ابزال!

نۇرزات توعجان

Abai.kz