قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

ن.ءا. نازارباەۆقا

كوشىرمەسى: قر پرەمەر-ءمينيسترى

ك.ق. ماسىموۆكە

قر سەناتىنىڭ سپيكەرى

ق.ك. توقاەۆقا

قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ سپيكەرى

ب.س. ىزمۇحامەدوۆكە،

جەر تۋرالى  كوميسسيا توراعاسى

                                                                             مىرزاحمەتوۆكە،

بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەرگە، مينيسترلەرگە،

اگەنتتىكتەرگە، ۇلتتىق كومپانيالارعا،

قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارىنا،

سەنات جانە ماسليحات دەپۋتاتتارىنا،

 باق وكىلدەرى ،

بارلىق ساياسي پارتيا جەتەكشىلەرىنە، ازاماتتارعا!

                                                          اشىق حات

        20  ماۋسىم كۇنى قر  «جەر تۋرالى كودەكستىڭ» قابىلدانعانىنا تۋرا 13 جىل تولادى. 2003 جىلى قوعامنىڭ قارسىلىعى مەن «حالىققا قارسى  جاسالعان «جەر كودەكسى جويىلسىن!» دەگەن تالاپقا قاراماستان، كودەكس قابىلدانىپ كەتتى. وزگە تمد ەلدەرى، بالتىق جاعالاۋى ءوز حالقىنا جەردى تەگىن بەرىپ وتىرعاندا، قازاقستاندا – جەر پايدالانۋ قۇقىعى ساتىلاتىندىعى بەكىتىلدى. 

ال ەڭ سوراقىسى – جەر پايدالانۋ قۇقىعى جەكە تۇلعالارمەن قاتار زاڭدى تۇلعالارعا دا ساتىلاتىن بولدى. ءسويتىپ، قازاقستاندىق لاتۋفينديستەر پايدا بولدى. ولار كودەكسكە ارنايى باپ ەنگىزە وتىرىپ، ميلليونداعان گەكتار جەردى يەلەنىپ شىعا كەلدى.

دامۋشى ەلدەردە جەر تەك قانا جەكە تۇلعاعا ساتىلىپ، تەك سوڭىنان ول زاڭدى تۇلعاعا اينالعاندا دا سول جەرگە قۇقىقتى. ادەتتە بۇل اسا اۋقىمدى جەرگە يەلىك ەتۋشى لاتيفۋنديستەردىڭ پايدا بولۋىنا  زاڭدىق كەدەرگى بولىپ تابىلادى.

        ەندى ارادا 13 جىل وتكەندە، قازاق جەرىنىڭ جاعدايى  احمەت بايتۇرسىنۇلى ايتقانداي بولىپ تۇر: «قازىرگى قازاق ماسەلەسىنىڭ ەڭ زورى – جەر ماسەلەسى! بۇل – قازاقتىڭ ءتىرى نە ءولى بولۋ ماسەلەسى».  مۇنان ءبىر عاسىر بۇرىن ايتىلعان بۇل ءسوز بۇگىن دە جاندى. ەندى بەرتىنگى ۋاقىتتا ايتىلعان ميحايل ەسەناليەۆتىڭ سوزىنە جۇگىنەيىك: «جەر ماسەلەسىنىڭ تەك قانا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ەمەس، ودان دا كۇردەلى ماسەلە ەكەنىن ەسكەرۋگە ءتيىسپىز. ول قوعامىمىزدىڭ تىنىشتىعى مەن تۇراقتىلىعىن ساقتاۋعا تىكەلەي بايلانىستى ساياسي ءھام يماندىلىق ماسەلەسى».

ءدال وسى كۇندەرى قر «جەر تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلەتىن بىرنەشە باپ (6-باپ، 6-پۋنكت، جەر قاتىناستارىنا قاتىستى شەتەلدىك ازاماتتار قازاقستان ازاماتتارىمەن تەڭەسەدى;12-باپ، 43-پۋنكت – شەتەلدىكتەر قاتىساتىن وندىرىستەر ۇلتتىق جەر پايدالانۋشىلار قاتارىنا جاتقىزىلادى;  23-باپ، 4-پۋنكت بويىنشا شەتەلدىكتەر قازاقستان جەرىن مەنشىكتەنە الادى; 48-باپ، 4-پۋنكت – شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋدى جانە ساتۋدى بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر جۇرگىزە الادى. وسى باپتىڭ 1پۋنكتى جانە 4-ءشى پۋنكتىنە قوسىمشا بويىنشا  شەتەلدىكتەر، وزگە دە بەيمالىم ادامدار ءۇشىن قازاق جەرىن اۋكتسيوندا ساتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى; 26-باپ، 5-پۋنكت بويىنشا مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەردى ساتىپ الۋشى قاي جەردەن قالاسا سول جەردەن ساتىپ الۋىنا بولادى; ت.س.س.) بويىنشا قوعامدا قىزۋ تالقىلاۋ مەن قارسىلىق قاتار ءجۇرىپ جاتىر. ءبىز، جەلتوقساندىقتار، زاڭعا وزگەرىستەردى ءوزارا تالقىلاپ، كوميسسيا جۇمىسىن باقىلاي وتىرىپ، ءوز وي-پىكىرىمىزدى ورتاعا سالۋدى ءجون سانادىق.

ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاق جەرىنە قاتىستى وتكەننىڭ ساباعىن العا تارتقىمىز كەلەدى. ويتكەنى وتكەندى بىلمەي، بۇگىنگە ءۋاج ايتۋ قيىن. 

حV1 عاسىردىڭ باسى (قاسىم حان), حV1 عاسىردىڭ سوڭى، حVپ عاسىردىڭ باسى (ەسىم حان), حVپ- عاسىردىڭ سوڭى، حVش عاسىردىڭ باسى (تاۋكە حان) قازاق ءوز جەرىندە تاۋەلسىز، ەن دالادا ەمىن-ەركىن ءومىر سۇگەن كەزەڭدەر بولعان.

 حVش عاسىردىڭ باسىندا، قازاق جەرىنە جوڭعاردان قاۋىپ تونگەندە كىشى ءجۇز حانى اننا يواننوۆناعا حات جولدايدى. 1730 جىلى جازىلعان وسى حاتتان – قازاقتاردىڭ ەرىكتى تۇردە رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋى باستالدى. بودانعا تۇسە باستاعان قازاق جەرىنەن ۇلەس الىپ قالۋعا ۇمتىلعان قىتاي حVش عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىعىس تۇركىستاندى جاۋلاپ الىپ، وتارلانعان ەلدىڭ ەجەلگى اتاۋىن سانادان ءبىرجولا ءوشىرۋ ماقساتىندا قىتايشا سينتسزيان (جاڭا شەكارا) اتاندىرىپ جىبەردى.

قازاق جەرى ەكى يمپەريانىڭ بولىسىنە ءتۇستى. 1881 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ كەلىسىمشارتىنا قول قويىلىپ، رەسەي مەن قىتايدىڭ شەكارالارى بەلگىلەندى. شىعىس تۇركىستان قىتاي يمپەرياسىنىڭ، ال قالعان جەردىڭ ءبارى رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەر قورىنا زاڭداستىرىلدى. تۇتاس العاندا، رەسەيدىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋى پاتشا زامانىندا، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا دا جۇرگىزىلدى. قازاق جەرىن وتارلاۋ تاسىلىمەن مەنشىكتەنۋ 123 جىلعا سوزىلدى.

...1731- 1865 جىلدارعا دەيىن پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىن اسكەري كۇشپەن وتارلادى. ح1ح عاسىردىڭ 40-جىلدارى ورىس اسكەرلەرى مەن پاتشا ۇكىمەتىن جاقتاعان سۇلتانداردىڭ كۇش بىرىكتىرۋىنە توتەپ بەرە الماعان كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىسشىلەر تىزە بۇكتى.

قازاق جەرى تۇتاس وتارلاندى. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە ەگىندىككە جارايتىن 140 ملن. دەسياتينا جەر بولدى. سونىڭ 70 ميلليونىن 30 مىڭ پومەششيك ءوزارا يەلەنىپ الدى. ال، قالعان 70 ملن. دەسياتينا جەر ميلليونداعان مۇجىق-شارۋاعا جەتپەدى. ولار نارازىلىق تانىتىپ، پومەششيكتەردى ءولتىرىپ، بۇلىك كوتەرۋگە دەيىن باردى. رەسەي ۇكىمەتى بۇدان قۇتىلاتىن جالعىز جول: قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الىپ، ورىس شارۋالارىنا ءبولىپ بەرىپ، قونىستاندىرۋ قاجەت دەپ تاپتى.

 قازاق جەرىن وتارلاۋ ءۇشىن جاسالعان اتاقتى ستولىپين رەفورماسىنان سوڭ، ورىس شارۋالارى قازاق جەرىنە پارمەندى تۇردە قونىس اۋدارا باستادى.

رەسەي يمپەرياسى 1891 جىلى 25 ناۋرىزدا ەرەجە قابىلداپ: «كوشپەلىلەردىڭ جەرلەرى جانە سول جەرلەرگە قاتىستى بارلىق نارسەلەر، سونداي-اق ورماندار مەملەكەتتىك مەنشىك بولىپ تانىلادى» (19-باپ) دەلىنسە، جەتىسۋ وڭىرىندەگى قازاق جەرىن قونىستاندىرۋ ساياساتىنا بايلانىستى وتكەن ءبىر جيىندا: «...جەرلەر مەملەكەتتىك مەنشىكتى قۇرايدى جانە قىرعىزدارعا (قازاقتارعا) تەك قانا ۋاقىتشا پايدالانىلۋعا بەرىلەدى» دەپ كەلتىرىلگەن. ءسويتىپ، قازاق ءوز جەرىن ءوزى جالعا الدى.

ءاليحان بوكەيحان تىڭ دالانى يگەرىپ، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسا باستاعان ورىس شارۋالارىنىڭ كۇيزەلىسكە ۇشىرايتىنىن بىردەن ەسكەرتەدى،  قازاق دالاسى ەگىن شارۋاشىلىعى ءۇشىن جارامسىز،  ەكونوميكالىق ءتيىمسىز ەكەنىن ايتادى.  الاشورداشىلار قازاق جەرى ءۇشىن زاڭدى تۇردە كۇرەسىپ، الاش اۆتونومياسى كەزىندە: «الاش اۆتونومياسىنىڭ جەرى، ۇستىندەگى تۇگى، سۋى، استىنداعى كەنى الاش مۇلكى بولىپ تابىلادى» دەيدى. اۆتونوميا قۇرۋداعى ماقسات - ساياسي بوستاندىق قانا ەمەس، جەر ماسەلەسىن شەشۋ ەدى. بىراق الاشوردالىقتار جەڭىسى ۇزاققا بارمادى. ال ارادا 100 جىل  وتكەندە، ءاليحان تۇجىرىمدارى راستالدى. 1954-1960 جىلدارى تىڭ يگەرۋدە 19 ميلليون گەكتاردان استام جەر جىرتىلدى. جەر ەروزياعا ۇشىراپ، ميلليونداعان گەكتار جەر اينالىمنان شىعىپ قالدى. قازاق جەرىنىڭ ۇشكە بولگەندەگى ەكى بولىگى (مولشەرمەن 70% ) جايىلىمعا عانا جارامدى ەكەنىن رەسەي عالىمدارى مەن ماماندارى دا مويىندادى.

قازاق جەرى ءۇشىن كۇرەس – عاسىرلار بويى ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز تۋلاقتاي جەر ءۇشىن جات جۇرتتىقتارمەن سوعىسسا، بىزدەر بۇگىن وكىنىشكە قاراي، جەر ءۇشىن ءوز شەنەۋنىكتەرىمىزبەن كۇرەسۋگە ءماجبۇرمىز!

...1905 جىلى ماۋسىمدا قوياندى جارمەڭكەسىندە قارقارالى پەتيتسياسى جاريالانىپ، «جاپپاي قونىستانۋ قارقىنى كۇشەيىپ، قۇنارلى جەرلەر قونىستانۋشىلارعا وتۋىنە بايلانىستى، قازاقتار ورنالاسقان جەرلەردى ولاردىڭ زاڭدى مەنشىگى ەكەنىن مويىنداۋدى» تالاپ ەتەدى. «مويىنداتۋ» اسا قيىن ءىس بولدى. رەسەي ۇكىمەتى مەنشىك زاڭدىلىعىن مويىنداماق تۇگىلى، مۇنداي تالاپ ايتقانداردى قاماۋعا الىپ، ءتىپتى ايداۋعا جىبەردى. ءسويتىپ، كەڭ-بايتاق دالاسىندا ەمىن-ەركىن مالىن باعىپ، ەركىن ءومىر سۇرگەن قازاق حVش عاسىردىڭ باسىنان باستاپ، رەسەي جانە قىتاي يمپەريالارىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قۇربانى بولىپ، ءوز جەرلەرىندە قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى.

قازاق جەرىن وتارلاۋعا اسكەري كۇش تانىتقان، يمپەريا مۇددەسىن كوزدەۋشى ورىس-كازاكتارعا 30, ال كەي جەرلەردە 50 دەسياتينادان جەر بولىكتەرى  يەلەنۋگە نەمەسە ءومىر بويى مەنشىك قۇقىعى بەرىلدى. باسقىنشىلار بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە- اق قازاقتىڭ 11 610 484 دەسياتينا شۇرايلى جەرىن قولما-قول يەمدەنىپ الدى. ناقتىراق ايتقاندا: ءسىبىر كازاك اسكەرى 5 ملن. دەسياتينا، ورال كازاك اسكەرى – 6 ملن. دەسياتينا، جەتىسۋ كازاك اسكەرى – 610 484 دەسياتينا جەردى باۋىرىنا باستى. (س. اسفەندياروۆ. «يستوريا كازاحستانا»، الماتى، 1993, س.187).

 «جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەرىن تارتىپ العان كازاكتار ونى نەمقۇرايلى پايدالانىپ، ورمان-توعايىن جوق ەتتى دە، كەلەسى جاقسى جەردى تارتىپ الىپ وتىردى، -دەيدى تەرەنتەۆ». (م.قويگەلديەۆ. «الاش قوزعالىسى»، الماتى، 1995, 27-بەت)

 «قازاق جەرى قازاقتان كوپ ارتىلىپ قالۋ ءۇشىن، ياعني پەرەسەلەندەرگە قازاقتان جەردى كوبىرەك الۋ ءۇشىن ءبىز ءادىس ىزدەپ وتىرمىز. ءادىس قىلۋ – جولسىزدىق ەمەس، ەپتىلىك. ءبىز مينيسترلەر سوۆەتىنەن ەپتىلىك ەتۋگە رۇقسات الىپ، قازاقتى ەبىمىزگە تۇسىرۋگە قايىرمالاپ ەدىك، توپ-توبىمەن  توپىرلاپ ءتۇسىپ جاتىر. ول ىستەگەن ەبىمىز، قازاققا: «وتىرىقشى بولىپ جەر الۋعا ريزا بولساڭدار، سەندەرگە دە مۇجىقپەن قاتار 15 دەسياتينادان  جەر بەرەمىز» دەدىك.  قازاقتار وتىرىقشىلىققا جەر بەر دەپ جابىلا جەر سۇراپ جاتىر» دەيدى پەرەسەلەن باسشىسى گلينكا.

قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى ءۇمىتى – وسى 15 دەسياتينا بولىپ قالعان. ولار قۇم باسقان ءشول ساحاراسىنا رەزەرۆاتسيالانىپ كەتۋدەن قاۋىپتەنگەن. سەبەبى قازاقتىڭ دەنى وسى تۇستا قۇنارلى جەرلەردەن ىسىرىلىپ، ءشول مەن شولەيتتى وڭتۇستىككە ىعىستىرىلعانى راس. ولار  شولەيتتى جەرلەردى قىستايمىز دەپ، مالدان ايرىلىپ، مالسىز، جەرسىز قالدى.

1917 جىل، اقپان توڭكەرىسى.

ۋاقىتشا وكىمەت تە پاتشالى رەسەيدىڭ قازاق جەرىن وتارلاۋ ساياساتىن ساقتاپ قالۋعا جۇمىس ىستەدى.

ناتيجەسىندە كازاك جۇزدىكتەرى مەن كوماندالىق اسكەر، قارۋلانعان شارۋا ەرىكتىلەرىنىڭ قىسپاعىنا تۇسكەن مىڭداعان قازاق 1916-1917 جىلى قىتاي استى.

قازاق حالقى زاڭ جۇزىندە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا جەرىنەن تولىق ايىرىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە وتكەن جەردى كىمگە بەرەدى، ۇكىمەتتىڭ ءوزى ءبىلدى.

 مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاقتىڭ جەرلەرى» اتتى ولەڭىندە:

-كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قايران جەرلەر،

مۇجىققا، قوش امان بول، باراسىڭ با؟

قاسيەتتى بابامىزدىڭ زيراتى،

قالدى عوي كوشەسىنىڭ اراسىندا.

مونشاعا زيراتتىڭ تاسىن الىپ،

اعاشىن وتقا، مۇجىق، جاعاسىڭ دا.

تابا الماي ءبىر بارعاندا ەش بەلگىسىن،

كوزدەن جاس كولدەي بولىپ اعاسىڭ دا، – دەپ جىرلادى.

 رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان  ساياسي وتارشىلدىق كوزقاراس كەڭەس وداعى تۇسىندا دا تولاستاعان جوق. 1917 جىلى الاش اۆتونومياسى جاريالانعاندا قۇرامىندا بولعان التاي ولكەسى 1920 جىلى قازاسسر- ءدىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ تاستالدى. كەڭەستىك وتارلاۋشىلار 1924 جىلى ورىنبور ولكەسىن، 1929 جىلى قاراقالپاق رەسپۋبليكاسىن قازاقيادان ءبولىپ الىپ، العاشقىسىن رەسەيگە، سوڭعىسىن وزبەكستانعا قوسىپ بەردى. 1955 جىلدىڭ 12 قاراشاسىندا ن.حرۋششەۆ قول قويعان سوكپ وك پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسىمەن بوستاندىق جانە ءمىرزاشول اۋداندارى وزبەكستانعا ءوتتى. 1965 جىلى تاعى دا قوستاناي وبلىسىنىڭ 1833 گەك­تار اسا شۇرايلى جەرىن رسفسر-ءدىڭ چەليابى وب­لىسىنا قوستى. كەشىكپەي ماڭعىستاۋ تۇبەگىن تۇركىمەنستانعا قوسۋ جوسپارلاندى. بىراق، بۇل  حرۋششەۆتىڭ تاقتان ءتۇسىپ قالۋىنا بايلانىستى ىسكە اسپادى.

جەردى بيلەۋ قۇزىرەتى ماسكەۋدە بولعاندىقتان، سەمەي پوليگونىن اشۋعا ەشكىم قارسى كەلە المادى. ماسكەۋ ايتتى، قازاقستان ەلدى كوشىرىپ، پوليگون ءۇشىن جەر بوساتىپ بەردى. ونىڭ زاردابىن قازاق حالقى ءالى كورىپ كەلەدى.

 رەسەي وزىندەگى جەر شيەلەنىسىن قازاق جەرىنە ورىس مۇجىقتارىن قونىستاندىرۋ، تىڭ يگەرۋ، جەر اۋدارۋلار، جەردى تەك مەملەكەت مەنشىگى ەتۋ ارقىلى شەشتى. ەگەر بۇگىن ءدال وسىلاي باسقا مەملەكەت جەر ماسەلەسىن قازاق جەرى ەسەبىنەن شەشكىسى كەلەر بولسا، وعان جول جوق!  قازاقستان يادرولىق  قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان الەمدەگى جالعىز مەملەكەت! ءوز باسىن ۇلكەن قاتەرگە تىگىپ، ادامزات قاۋىپسىزدىگىن موينىنا العان ەل! بىراق مۇنان ارتىپ، قازاقستان ادامزاتتىڭ بار ماسەلەسىن شەشە المايدى، مۇمكىندىك شەكتەۋلى! جانە تاۋەلسىزدىككە دەيىن قازاق ءوزىنىڭ كوپ جەرىنەن ايىرىلدى.

ال قازاق جەرى قانشا جەردەن ۇلان-بايتاق بولسا دا، ادامنىڭ  تۇرۋىنا قولايلى جەر – 30% قۇرايدى. 44 پايىز  ءشول، 14 پايىز شولەيت، وزگەلەرى تاۋ مەن ورمان، دالا.

مۇنىڭ ءبارى ازداي،  كەڭەس كەزىندە دە قازاق جەرىن جىرىمداۋدىڭ سان ءتۇرلى ايلا-ءتاسىلى جاساۋ ناتيجەسىندە، شەشىلمەي قالىپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا مۇرا بوپ جەتكەن شەكارالىق ايماقتارداعى جەر داۋىنىڭ اسەرى سول - ەگەمەن ەل بولعان سوڭ دا  ءبىرشاما تەرريتوريادان ايىرىلدىق. اتاپ ايتقاندا، 1994 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قىتايعا اۋماعى 946 شارشى شاقىرىمدىق جەردى بەرە سالدىق. 1997 جىلى تاعى دا (الماتى جانە شىعىس قازاقستان وب­لىستارىنان) شامامەن 530 شارشى شاقىرىم تەرريتوريا قىتايعا ءوتتى. 2002 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سارىاعاش اۋدانى جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن، تۇركىستان اۋىلىن قوسىپ، وزبەكستانعا بەردىك. سوڭعى كەزدەرى قىرعىز اعايىندار دا ەبىن تاۋىپ، شەكارا باعاناسىن قارىستاپ بولسا دا جىلجىتىپ قوياتىن بولعان.

ەندى وسى جان-جاقتى، وڭدى-سولدى «تاراتۋدان» سوڭ بىزگە قالىپ تۇرعانى شەتەلگە جەردى جالعا بەرۋ مەن ساتۋ  ما؟

جەر، ونىڭ قويناۋى – ادامنىڭ، قوعامنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ كۇشىمەن جاسالىنعان زات تا، مۇلىك تە ەمەس. ونى اۋكتسيونعا قويىپ، تاۋار رەتىندە ساتۋ يماندىلىق پا؟ ودان دا، قازاقتىڭ اتا كاسىبى – مالدى قايتار وسى جەرگە. ەتنوس، ۇلت دەگەنىمىز – ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورمۋلاسى دەسەك، قازاقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ فومۋلاسى – اۋىل شارۋاشىلىعى، مال. ءتىپتى، رەسەي يمپەرياسى بيلىگى كەزىندە قازاق دالاسىندا 35 ملن. قوي، 30 ملن. جىلقى، 6 ملن. تۇيەسى بولعان!  ال مۇنشا مالدى باعۋ ءۇشىن، قازاققا شەتسىز-شەكسىز جەر كەرەك! وسى تۇرعىدان كەلگەندە،  «جەرى ۇلكەن، حالقىنىڭ سانى از» دەپ ءبىزدىڭ جەرگە كوز الارتقىسى كەلەتىندەر قاتتى قاتەلەسەدى.

قازىر ءبىزدىڭ جەردى جالعا بەرۋدەن جۇرەگىمىز شايلىعىپ قالعان: بايقوڭىردى ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەردىك. ناتيجەسى نە بولدى؟

بىزدە قازىر جەردى جالعا بەرۋگە قاتىستى ۇلكەن سەنىمسىزدىك بار: يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پرەمەر-مينيستر بولىپ تۇرعاندا: «جەردى جالعا بەرۋ ارقىلى، بيۋدجەتكە قارجى تۇسەدى، بايمىز» دەگەن. (قارجى ءمينيسترى بولىپ تۇرعان كورجوۆا حانىمنىڭ دا سول تۇستا مۇنى ماقۇلداپ، رەسەيگە 11 ملن. گەكتار جەردى جالعا ىلدىم-جىلدىم بەرىپ جىبەرگەنىن دە ءالى ەشكىم ۇمىتقان جوق).

وسى جالعا بەرىلگەن جەرلەرگە مونيتورينگ جۇرگىزىپ، قازىرگە دەيىن مەملەكەت قازىناسىنا قانشا پايدا تۇسكەنىن ساناپ، ۇكىمەت جاريا ەتسە، ءبىز جەردى جالعا بەرۋدەن شاش-ەتەكتەن پايدا تۇكەنىنە كوزىمىز جەتىپ، مۇمكىن،  شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋگە قارسى بولا قويماسپىز. كەشەگى جالعا بەرىلگەن جەرلەر عانا ەمەس، جالپى جەر ماسەلەسىنە قاتىستى اقپاراتتىق اشىقتىقتى تالاپ ەتەمىز. سونىمەن بىرگە، جەرگە قاتىستى پىكىر بىلدىرگەندەردى جازالاۋ ورىن الماسىن، توقتاتىلسىن. «شاڭىراق شايقاسى» قايتالانباۋى ءتيىس!

جەردى جالعا بەرۋ  دە – مەنشىكتىڭ ءبىر تۇرىنە جاتادى. بۇل - سوناۋ Vش عاسىرداعى ريمدە جەرگە زاتتىق قۇقىق بەرۋدەن تۋىنداپ، قالىپتاسقان زاڭدىلىق. سول داۋىردە-اق، ريم زاڭگەرلەرى جالعا بەرۋ – مەنشىك تۇرىنە جاتاتىنىن جانە ونىڭ ەكى بەلگىسى بولاتىنىن انىقتاعان. ءبىرىنشىسى – جەردى جالعا الۋعا نيەت ەتەتىندەر جانە تۇپكى ويى ۇستەمدىك ەتۋدى ماقسات ەتەتىن جەر جالداۋشىلار...

ايتالىق، سول ريمدە حالىقتىڭ سىرتىنان جەردى جالعا بەرۋ، ساتۋ ارقىلى ءىرى قۇل يەلەنۋشىلەر قالىپتاسقان تاريح ساباعىن ۇمىتپاعان ءجون!

جەردى جالعا بەرۋ ءۇشىن كەلىسىمشارتقا قول قويۋ قيىن ەمەس.

بىراق ونىڭ سوڭى  شىرعالاڭ بولماسىنا كۇدىك باسىم: جات جۇرتتىقتار قازاق جەرىنە نەمقۇرايدى قاراسا، شەتەلدىك جالعا العان جەردەن قازاق بۇگىن ءوزى كۇن كورىپ وتىرعان قولىنداعى جالعىز مالىن دا ايداپ وتە الماي قالسا نە بولماق؟ ءوز جەرىندە جۇرگەن قازاققا ورىس مۇجىعى وكتەمدىك ەتكەن - وتكەننىڭ وسى ساباعى بۇگىن نەگە ەسكەرىلمەي وتىر؟

اسىرەسە، ءدال قازىرگىدەي جاھاندانۋ ءۇردىسى اسا كۇشتى ءجۇرىپ جاتقان جاعدايدا، قازاقستان ءۇشىن جەردى شەتەلدىكتەرگە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋ – اتا زاڭىمىزدا كورسەتىلگەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىمىز، ءۇشىن  قاۋىپسىز دەپ كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ جالعا الۋ دا مەنشىكتىڭ ءبىر تۇرىنە جاتادى: ءبىز  جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا  بەرۋ ارقىلى  ولاردى جەرگە ورنالاستىرامىز! جالعا الۋ – مەنشىك يەسى اتانۋ، جەرگە ورنىعۋ ەكەنىن ريم زاڭگەرلەرى ايتىپ كەتكەن. ول قازىر دە سولاي.  سونداي-اق،   جەرگە زاتتىق قۇقىقتىڭ ەكىنشى ءتۇرى – باسقا بىرەۋدىڭ جەرىنە قۇرىلىس سالۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل ءتاسىل جەر – باستاپقى، جەرگە سالىنعان قۇرىلىس جەرگە باعىنىشتى، ياعني، سوڭعى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سوندا: «...كىمدە كىم  قانداي قۇرىلىس سالسىن، سول قۇرىلىستىڭ مەنشىك يەسى جەر ۋچاسكەسىنىڭ مەنشىك يەسى بولىپ تانىلادى». (يوففە و.، مۋسين ۆ.، وسنوۆى ريمسكوگو گراجدانسكوگو پراۆا»، لەنينگراد، 1974, 87-بەت.) 

...ءبىر كەزدە  «بەست لتد» جشس-ءى پايداسىنا، الماتى قالالىق اكىمشىلىگىنە قارسى  تورەلىك سوت شەشىم شىعاردى. ماسەلەنىڭ ءمانى: جەر مەملەكەت مەنشىگىندە، مەملەكەت اتىنان الماتى قالاسى جەرىنە  مەنشىك قۇقىن قالا اكىمدىگى جۇزەگە اسىرادى. ال جشس اكىمدىكتەن قۇرىلىس سالۋ ءۇشىن رۇقسات سۇراماستان، ياعني جەرگە مەنشىك يەسىنىڭ قۇقىن بۇزا وتىرىپ، قۇرىلىس سالىپ بىتىرگەن. اكىمشىلىك سوتقا شاعىمدانۋدىڭ ورنىنا،  جەردى قايتارىپ الۋ تۋرالى ءبىر جاقتى شەشىم شىعارادى. جشس ءوز كەزەگىندە سوتقا شاعىمدانادى، تورەلىك  مەنشىك يەسى ەمەس، يەمدەنۋگە قۇقى بار تۇلعانىڭ پايداسىنا شەشىلگەن. ەرتەدەگى ءريمنىڭ: «جەر باستاپقى، ال وعان سالىنعان قۇرىلىستار سوڭعى، دەمەك، جەرگە باعىنىشتى» دەگەنى قازاقستاندا وسىلايشا ىسكە اسىرىلدى.

قاي كەزەڭ بولماسىن، قوعامنىڭ ەڭ باستى رەتتەۋشىسى – مەنشىك، جەردىڭ پايدالى ءونىمى – بايلىق ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. ال ات توبەلىندەي بيلىك باسىنداعىلاردىڭ قوعامدى استارلى تۇردە باسقارۋشى مەنشىككە (جەردى جالعا بەرۋ) كوپ كوڭىل ءبولۋى، جەكە بايۋ ماقساتىن مىندەت ەتىپ قويۋلارى مەنشىك تۋرالى زاڭدارعا ۇلتتىق سيپات بەرمەيدى. كەرىسىنشە، مۇنداي ءتاسىل – مەنشىكتى، اسىرەسە قوزعالمايتىن مۇلىكتى مەملەكەت ىشىندە عانا ەمەس، وزگە ەلدەردىڭ دە مەنشىكتەنۋىنە قولايلى جاعداي جاسايدى.

بۇگىنگى بيلىك شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋدىڭ، جەردى تاۋار رەتىندە اۋكتسيوندا ساتۋدىڭ سەبەبىن: «جەر يگەرىلمەي جاتىر»، «جەر توزىپ بارادى» دەپ تۇسىندىرگىسى كەلەدى. ەگەر 25 جىلعى تاۋەلسىزدىك كەزىندە جەر يگەرىلمەسە، ول تەك حالىقتىڭ عانا كىناسى ەمەس. ال جەردىڭ توزۋى – بوس جاتقاننان بولۋى مۇمكىن ەمەس، بوس جاتقان جەر تىڭايادى. بىزدە جەردىڭ توزۋى – ەكولوگياعا تىكەلەي قاتىستى بولار دەگەن كۇدىك باسىم.

«توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» - كۇنى كەشە جەر مەن ءتىل ءۇشىن الاڭعا شىققان جەلتوقساندىقتار، بۇگىن دە جەر ءۇشىن الاڭداۋلى جانە ونى قورعاپ قالۋعا دايىن. سوڭعى كەزدەرى زاڭدى 10 سوتىق جەر تالاپ ەتىپ ارىز بەرۋشىلەر سانى ارتىپ كەلەدى. نازار اۋدارعان ادام ولاردىڭ دەنى جاس وتباسىلارى، ءۇيسىز جەرسىز جاستار ەكەنىن بايقار ەدى. ءوز حالقىن جەرسىز قالدىرىپ، وزگە جۇرتتى جارىلقاعاندا ءبىزدىڭ بيلىك نە ۇتپاقشى؟

قۇرمەتتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

وتكەن جىلدىڭ جارتى جىلىندا پارلامەنت 60-قا جۋىق زاڭدى جەدەل قابىلداپ جىبەرسە دە، قوعام قارسى بولعان جوق. ەندى بۇگىن، «جەر تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلەتىن وزگەرىستەردىڭ ۇلت، حالىق مۇددەسىنەن تۋىنداماعانىن ەستىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. ءبىز قازاق حالقىنىڭ ءوز جەرىندە ءجۇرىپ، زاڭدى تۇردە جەرسىز قالۋىن قالامايمىز. سوندىقتان،  جەر قازاقستاندىقتارعا دا ساتىلماسىن جانە شەتەلدىكتەرمەن بىرلەسكەن وندىرىستەرگە جالعا بەرىلمەسىن! «جەر كودەكسى»  ناعىز حالىقتىق زاڭ بولىپ قايتا جاسالۋىن تالاپ ەتەمىز!

ق.راحمەتوۆ;

ت.تاشەنوۆ;

ق.كۇزەمباەۆ;

ش.ەرگەباەۆا;

ق.بايعاليەۆ;

گ. تويبولدينا;

س.ناسىر;

س.بوگۋسوۆ;

س.قوقانشيەۆ;

ت.ەرەشوۆ;

ب.قاشقىنبەكوۆا;

ە.قايىرباەۆ;

ع.نۇعمانوۆا;

ج.ايجارىقوۆا;

P.S.: اشىق حاتقا قول قويۋشىلار شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋ جانە جەردى اۋكتسيوندا ساتۋعا قارسى  پىكىر بىلدىرگەن قوعام قايراتكەرلەرى مەن زيالىلارى جانە ءبىر توپ باق وكىلدەرىن قولدايدى.

اشىق حاتقا قول قويۋ جالعاسۋدا.

Abai.kz