التىن ادام. بۇل تىركەستى ادامدىنىڭ ادامشىلىعى مەن بولمىسىنا قاتىستى ەمەس، كيىمىنە بايلانىستى ايتۋعا بولادى. ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن كيىمدى ساق ادام ءبىزدىڭ التىن ادام دەگەن ۇعىمىمىزدى تولىعىمەن وزگەرتتى. انىعىندا ول وزگەرتكەن جوق، التىن كورگەن سوڭ ءبىز وزگەرىپ سالا بەردىك. ەسىل پەندەلىكتى التىننىڭ بۋى ۇردى. التىنعا قاراپ اۋزىن اشىپ، جارق-جۇرق ەتكەن جانارلارعا الگى التىن كيىمدى كورسەتتىك، ماقتاندىق. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ سيمۆولىنا اينالعان التىن كيىم راسىمەن ماقتانۋعا تۇرارلىق قۇندىلىق بولاتىن. باباڭ باسىنان باقايىنا دەيىن، ءتىپتى تۇلپارىنىڭ ابزەلىن التىنداعان دەگەن بۇلتارتپاس ايعاقپەن ايقايلاماي تىنىش جاتۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. ال سول التىن كيىمنىڭ يەسى بابا ما، الدە ارعى انا ما؟

التىننىڭ بۋى تارقاي باستاعاندا ءبىز وسى سۇراق توڭىرەگىندە ويلانۋدى ۇيعاردىق. دەمەك، سۇيەكتى زەردەلەۋ كەرەك. سۇيەك قايدا؟ سۇيەك جوق. استانانى الماتىدان كوشىرىپ جۇرگەن قاربالاس تۇستا سۇيەك تۋرالى ۇمىتىپ كەتسەك كەرەك. بىراق قۇر ماقتان قۇنارسىز كوبىك ەكەن عوي. قازاق و باستان -اق سۇيەككە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايتىن ۇلت بولعان. ەگەر ولگەنىن سونشالىقتى قۇرمەتتەمەيتىن بولسا، وندا التىن كيگىزىپ تۇرىپ جەرلەمەگەن بولار ەدى. ءوز زامانىنىڭ قۇرمەتتى ادامى بولعان التىن كيىمدى ادامنىڭ سۇيەگى «سارساڭعا» تۇسەدى دەپ كىم ويلاعان. بارلىعىنا التىن كىنالى. ەگەر كيىمى التىن بولماعاندا… جوق، بارلىعىنا التىنعا قۇمار «ەسىل پەندەلىك» كىنالى؟

سۋرەتتە «التىن ادامنىڭ» سۇيەگى ساقتالعان قوراپ. (پارادوكس: التىن كيىمدى قاعاز قوراپقا اۋىستىرۋ)

ساق مۇرالارىنا سۋرەت ءھام ءمۇسىن ونەرى مىقتى دامىعان باتىستىڭ ءوزى تاڭىرقاي قارايدى. نە كەرەك، ىزدەگەن سۇيەك 2013 جىلى تابىلدى. بىراق باسسىز ەكەن؟ سوندا «التىن» ادامنىڭ التىن باسى قايدا؟ ەلدىڭ باسى بولعان ءىرى قايراتكەرلەردىڭ باسىن جوعالتىپ الۋ «جاعدايى» بىزدە ءبىرىنشى رەت ورىن الىپ وتىرعان جوق.

بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سىرى اشىلماعان 26 تاڭبالى جازۋى بار كۇمىس توستاعاننىڭ ءبىر وزىندە قانشاما قۇپيا جاتىر دەسەڭىزشى. التىن ادامنىڭ كۇمىس توستاعانى. ونىڭ قۇپياسى كۇمىس بولعانىندا ما؟ جوق، ارينە!

«كەمال اقىشەۆ توستاعانداعى جازۋدى تۇركى جازبالارىنا ۇقساتقان. ورحون –ەنيسەي جازۋلارىنىڭ تۇپكى نەگىزى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتقان. بىراق توستاعانداعى جازۋدىڭ تۇركىلەرگە قاتىسى بار بولىپ شىعۋى-كەڭەس يدەولوگياسىنا تومپاقتاۋ تيەر ەدى. سوندىقتان بۇل بولجاممەن كەلىسە كەتكەندى ول زاماننىڭ عالىمدارى «ار سانادى». كونە مىسىر، ءۇندى- سانسكريت جازۋلارىنا بالاپ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن لينگۆيستەر دە تابىلدى. ءبىزدىڭ ەلدە التاي امانجولوۆ زەرتتەپ: «ۇلكەن باۋىرىمىز،مىنا وشاق ساعان! بوگدەلەر سەنىڭ الدىڭدا تىزە بۇكسىن، حالىقتىڭ ازىعى مول بولسىن»،-دەگەن سويلەم شىعارعان. تۇرىك عالىمى بۇل تاڭبانى مۇلدەم باسقاشا وقىدى. دەمەك، توستاعانداعى قۇپيا تاڭبالار ءالى ءوز قۇپياسىن اشقان جوق. سوندىقتان ولجاس سۇلەيمەنوۆ بۇل جازۋعا «ەسىك جازۋى» دەگەن ات بەردى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ عالىمدارى بۇل جازۋدى سولاي اتايدى. وسىعان ۇقساس جازۋلار الماتى وبلىسىنداعى ۇيعىر اۋدانىنداعى سارىتوعايدان، وڭتۇستىك قازاقستاننان، پامير تاۋلارىنان: اۋعانىستان مەن تاجىكستاننان تابىلعان. بىراق عالىمدار اراسىندا ورتاق شەشىم پايدا بولعان جوق. مەنىڭ دە بۇل تاڭبالارعا قاتىستى ءوز كوزقاراسىم بار. ول جايىندا عىلىمي ماڭىزى بار ەڭبەك دايىندالىپ جاتىر»،-دەيدى «ەسىك» قورىق-مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى دوسىم زىكىريا. عالىم ءوز ۇسىنىسىن حالىقارالىق ماڭىزى بار باسىلىمدارعا جاريالار كەزدە «الاۋينفورم» وقىرماندارىمەن بولىسەتىنىن ايتتى.

بۇگىن » «التىن ادامنىڭ» قۇپياسى» دەگەن اتپەن بۇرىن ەشقايدا جارىق كورمەگەن تىڭ دەرەكتەردەن قۇرالعان جيناق شىقتى. سونىمەن قاتار، وسى جيناقپەن اتتاس كورمە ۇيىمداستىرىلدى. جيناق ازىرگە ورىس تىلىندە دايىندالعان. التىن ادامعا قاتىستى زەرتتەۋلەر مەن دەرەك كىلتتەرىن قازاقتىلدى عالىمداردىڭ ۇستايتىن كەزەڭى جەتكەنىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى.

گۇلميرا رايىلقىزى: «ماقالانى دايىنداعان عالىمداردىڭ كوبى ءورىستىلدى بولعاندىقتان، جيناقتى سول تىلدە شىعارۋعا تۋرا كەلدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي «التىن ادامنىڭ» قۇپياسىن قازاقشا شىعاراتىن بولامىز»،-دەپ ايتىپ ءوتتى. ساق مۇرالارى وركەنيەتتىڭ جارقىن كورىنىسى، ادامزات مادەنيەتىندەگى دامۋدىڭ وزىق ۇلگىلەرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ساق ونەرىنىڭ ۇلگىلەرى مەملەكەتتىك رامىزدەر قاتارىنا ەنگەن. ەندىگى كەزەكتە عالىمدار قاڭقا سۇيەككە زەرتتەۋ جۇمىستارى اياقتالعان سوڭ، التىن ادامنىڭ جەرلەۋ ءراسىمىن جاساۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستارىن دا ايتىپ قالدى.

قوسىمشا اقپارات

 XVII–XVIII عع. ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ بارلىق ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى تولىقتاي تونالعانى سونداي، سوڭعى ۋاقىتتارعا دەيىن دەرلىك بىردە-ءبىر ارحەولوگ تونالماعان قورعان تابا الماعان ەدى.

س.س. رۋدەنكونىڭ اشقان التايداعى پازىرىق، بەرەل جانە باشادار قورعاندارى ەڭ قىمبات بۇيىمدارى تونالعان، بىراق، اسا باي ارحەولوگيالىق كەشەندەر بولىپ تابىلادى. س.س. چەرنيكوۆ پەن ءا.تولەۋباەۆتىڭ زايسان كولىندەگى شىلىكتى قورعاندارىنان (ب.ز.د. VII–VI عع.) تاپقان ولجالارى توناۋشىلاردىڭ سۋىق قولىنان قالعان بىرنەشە بولىكتەرى عانا. ال، اسا قۇندى ارتەفاكتتەر، سونىمەن قاتار ولارداعى عىلىمي اقپاراتتار ماڭگىلىك جوعالعانى سەبەپتى، ولاردىڭ اناعۇرلىم ناقتى عىلىمي قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ مۇمكىن ەمەس. ز.ساماشەۆ قازعان اتىراۋ وبلىسىنداعى ارالتوبە قورعانى ەجەلگى زاماندا-اق بىرنەشە رەت تونالعاندىقتان ارالتوبەدەن تابىلعان سارمات كوسەمىنىڭ (ب.ز. ءى ع.) كيىمىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ فاكتالوگيالىق نەگىزى اناعۇرلىم السىزدەۋ.

قارعالى وزەنىندەگى ءۇيسىن جەرلەۋ ورنى (ب.ز.ب. ءىى-ءى عع) مەن جالاۋلى اۋىلىنداعى ەرتە ساق داۋىرىنە ءتان التىن قازىنالار (ب.ز.ب. VII ع.) سىندى وسى كۇنگە دەيىن از زەرتتەلگەن، بولشەكتەلگەن نارسەلەردى تولىققاندى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس. وسى تۇرعىدان العاندا «ەسىك قورعاندارى» ورنىنان تابىلعان، 1970 جىلى قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن، ك.اقىشەۆ بىرنەشە زەرتتەۋ ماقالالارىن جاريالاعان، IV عاسىردىڭ سوڭى مەن III عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن ساق كوسەمى جەرلەنگەن جەرلەۋ كەشەنى ەۋرازيا ارحەولوگياسى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ تابىلادى. توناۋشىلاردىڭ سۋىق قولى تيمەگەن مولاداعى بۇيىمداردىڭ ءبۇتىن قالپىندا تابىلعانىنىڭ ارقاسىندا ونىڭ كيىمدەرىنىڭ ناقتى بەينەسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىندىگى تۋدى.

ناتيجەسىندە الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىق ونى ءبىراۋىزدان ەرەكشە ەسكەرتكىش دەپ مويىندادى. ول ورتالىق ازيانىڭ ەجەلگى كوشپەندىلەرى – ساقتاردىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار تۇتاستاي ەۋرازيا كوشپەندىلەرىنىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ جارقىن كورىنىسى، ولاردىڭ ادامزات مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى رەتىندە باعالاندى. ساق ونەرىنىڭ وسىناۋ ۇلگىلەرىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك رامىزدەرىنىڭ قاتارىنا كىرگەنى تەكتەن تەك بولماسا كەرەك.

وعان قوسا اتالمىش قورعاننىڭ ماتەريالدارى بۇعان دەيىن ەشقاشان تولىقتاي جاريالانباعان بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا ەسىك قورعانىندا جەرلەنگەن حانزادانىڭ جەرلەۋ كەشەنىنىڭ جادىگەرلەرى جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن. قورعاننان تابىلعان التىن بۇيىمدار جانە جەرلەۋ بۇيىمدارىنىڭ ءبىراز بولىگى استانا قالاسىنداعى قر-ڭ ۇلتتىق مۋزەيىندە ساقتاۋلى بولسا، قىش بۇيىمدارى مەن اعاشتان جاسالعان سالتتىق ىدىستار «ەسىك» قورىق-مۋزەيىندە، قازبا جۇمىستارىنىڭ بارىسى مەن ارتەفاكتتەردى زەرتتەۋ كەزەڭىنە قاتىستى قۇجاتتىق ماتەريالدار قر بعم «عىلىم ورداسى» رمك-ءى (بۇرىنعى قازكسر ۆەدومستۆالىق مۇراعاتى) مۇراعاتىندا ساقتالعان. بۇل ءوز كەزەگىندە ارحەولوگيالىق كەشەندى ساقتاۋ مەن ناسيحاتتاۋدىڭ حالىقارالىق تاجىريبەسىنە قايشى كەلەدى. ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن جوعالىپ كەتتى دەپ ەسەپتەلىپ كەلگەن «التىن ادامنىڭ» سۇيەگى دە (باس سۇيەگىنەن باسقاسى) «ەسىك» قورىق-مۋزەيىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى تۇر.

كورمە ەسىك قورعانىنىڭ ماتەريالدارى نەگىزىندە جاساقتالعان. اتالمىش ماتەريالدار بۇرىن جاريالانباعان جانە ەسىك قورعانىنىڭ ماتەريالدارىن بولاشاقتا زەرتتەۋ ۇدەرىسىنە، ەكسپەديتسيا جۇمىسىنىڭ اۋقىمىنا، قۇرامىنا، باستالۋى مەن اياقتالۋ مەرزىمىنە جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

اينۇر تولەۋ

«الاۋينفورم»