جاقىندا كورشى ەلدەگى «پراۆوسلاۆيەلىك رۋس» تالداۋ اگەنتتىگى اتتى الدەبىر «ۇلىورىسشىل» ۇيىم ديرەكتورى كونستانتين دۋشەنوۆ دەيتىن قايراتكەردىڭ اقتوبەدەگى قاندى وقيعاعا بايلانىستى جاساعان مالىمدەمەسىنەن حاباردار بولدىق. ونىڭ ويىنشا، بۇل ء«دىني فاناتيزمگە بوي الدىرعانداردىڭ ءىسى» «رەسەيدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، قازاقستانداعى ورىس دياسپوراسىنا قاۋىپ توندىرەدى»، جالپى «قازاقستاندى مەملەكەت دەپ ايتۋعا مۇلدەم بولمايدى. ول رەسەيدىڭ كومەگىمەن حات تانىعان تايپالاردىڭ بىرلەستىگى»، سوندىقتان بولاشاقتا ونداعى «ورىستار قونىستانعان رەسەي تەرريتورياسى» قايتارىلىپ، يمپەريا قۇرامىنا ءوتۋى ءتيىس.

مىنە، كەۋدەسىندە ۇلتتىق نامىسى بار ءار قازاقتىڭ ارى مەن جانىنا تيەرلىك ويسىز، نەگىزسىز وسىنداي مالىمدەمە جاسالدى. الايدا بۇل ءبىرىنشى مارتە ەمەس، بارشامىزعا بەلگىلى، تاريحي وتانىنان تىس اۋماقتارداعى (وزگە تاۋەلسىز ەلدەردەگى) «قىسىمعا تۇسكەن ورىستاردى قورعاۋدى» كوزدەيتىن مۇنداي پىكىرلەر ورىس مەملەكەتىنىڭ بەلگىلى ساياساتشىلارى، باسشىلارى تاراپىنان كوپتەن بەرى   ايتىلىپ كەلەدى. ءتىپتى مۇنداي قيسىنسىز ءسوز جاقىندا رەسەي پارلامەنتىنىڭ ءتورايىمى اۋزىنان دا شىقتى. سوندىقتان «پراۆوسلاۆيەلىك رۋس» تالداۋ اگەنتتىگى باستىعىنىڭ ايتقانى ەشقانداي دا تىڭ جاڭالىققا جاتپايتىنىن بىلەمىز. ولاردىڭ بالەن جىلدىق تاريحى بار بەلگىلى ءبىر ۇلت، مەملەكەت جايلى وسىنداي ۇشقارى پىكىر ايتۋعا مورالدىق قۇقىقتارى جوق. مۇنىڭ ءبارى ورىنسىز ۇلتتىق استامشىلىق پيعىلدان، كەۋدەمسوقتىقتان تۋىنداپ وتىرعانى بەلگىلى. دەمەك، مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىن جوققا شىعاراتىن، قاتەرلى سالدارلارعا ۇرىندىرۋى ىقتيمال مۇنداي مالىمدەمەلەردى ەلەۋسىز قالدىرماعان ءجون. وعان قارسى قويارلىق ۇستانىمدار مەن شارالار ويلاستىرۋ كەرەك. ەڭ الدىمەن، سونداي ارانداتقىش مالىمدەمەگە مەملەكەت تاراپىنان ءتيىستى ءۇن قاتىپ، دەر كەزىندە تويتارىس بەرىپ  وتىرعان دۇرىس. سونىمەن بىرگە رۋحى مىقتى، ۇلتىن سۇيەتىن،  بولاشاقتا مەملەكەتىمىزدىڭ تىزگىنىن قولدارىنا بەرىك ۇستايتىن ازاماتتارىمىزدى تاربيەلەۋ جۇمىستارىن جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرعان ءجون. راس، ويلانىپ تا، ارەكەتتەنىپ تە كەلەمىز. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بىلتىر قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى اتاپ ءوتىلدى، وتانسۇيگىشتىك قاسيەتتى ۇشتاۋعا باعىتتالعان بىرقاتار باسقا شارالار دا جاسالدى. سولاردىڭ ىشىندە بەلگىلى جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «رۋح بگ» باسپاسىنان شىققان «قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس» اتتى تاريحي وچەركىن ازاماتتاردى، جاس ۇرپاقتى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ قۇرالدارى قاتارىنا قوسۋعا بولادى.

بۇل كىتاپ «قازاقتا ەشقاشان مەملەكەتتىلىك بولماعان» دەپ ءجون-جوسىقسىز سويلەپ جۇرگەندەرگە قارسى تۇرا الاتىن ءبىلىمدى، تاريحي ساۋاتتى، ەلىنىڭ وتكەنىن دۇرىس ساراپتاپ، تاۋەلسىزدىك تۋىن بەكەم ۇستاپ جۇرۋگە قابىلەتتى ۇرپاق تاربيەسىنە قاجەتتى، پايدالى ماعلۇماتتار بەرەدى.  كىتاپ  اۆتورى قازاقتىڭ ءوز اتىمەن تاريح ساحناسىنا شىققان ورداسى، حاندىعى – ءىس جۇزىندە ۇلى دالادا شىڭعىس حان قاعاناتى، جوشى ۇلىسى اۋماقتارىندا ءبىر ساپادان ەكىنشى ساپاعا اۋىسىپ جاتقان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ىشىندەگى تۇڭعىش رەت ءوز ەتنوسى اتىمەن اتالعان ءتۇرى ەكەنىنە نازار اۋدارادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن عىلىم انىقتاعان تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، 1456 جىلى ىرگەسى قالانا باستاعان قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ دامۋ جولىن اينالاسىنداعى ەلدەر (ورىس پاتشالىعى، وعان قاراعان قالماق حاندىعى، كازاكتار قاۋىمى، باشقۇرت ەلى، شىعىستاعى جوڭعار حاندىعى، وزگە دە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار) تاريحىن قاتار قاراستىرۋ ارقىلى باياندايدى. ەلدىڭ تۇتاستىعىنا قالاي قول جەتكىزىلگەنىن، ودان مەملەكەتتىلىككە قاتەر توندىرگەن سىرتقى جاعدايلاردى، ۇدايى شاپقىنشىلىق وتىندە بولۋ سالدارىنان تۋعان كۇردەلى ساياسي احۋالدى اڭگىمەلەيدى. ەل باسقارۋ ىسىنە رەفورما جاساۋ قاجەتتىگىن سەزىنۋ، ءسويتىپ، XVIII عاسىردىڭ باسىندا، تاۋكە حاننىڭ كەزىندە ءۇش ولكەگە ءۇش كىشى حان  سايلاۋ وقيعالارى ۋاقىت تالابىنا ساي جوعارى دارەجەدە قورىتىلعان ساياسي ويدىڭ جەمىسى رەتىندە سيپاتتالادى.

اۆتور «قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراستا» وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جازباشا  باياندالعان تاريحتا بەكىپ قالعانداي بولعان «ەلدى بولشەكتەگەن» كەزەڭنىڭ سىرىن، ء«بىرتۇتاس حاندىقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى» سىندى قۇبىلىستى سوڭعى عىلىمي جەتىستىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، بيلىكتى جەتىلدىرۋدەگى ىزدەنىستەر رەتىندە تۇسىندىرەدى. تاۋكە حاننان كەيىن پايدا بولعان اعا حان ينستيتۋتى نەگىزىندە بۇل مارتەبەگە 1715 جىلى قايىپ حان، 1719 جىلى ابىلقايىر حان يە بولدى. ابىلقايىر جوڭعار حاندىعى اسكەرلەرىنىڭ 1723 جىلعى جويقىن سوققىسىنان كەيىن تەز ەس جيىپ، قول قۇراپ، جوڭعارلاردىڭ تەرىستىكتەگى وداقتاسى قالماقتاردىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلىنىڭ الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزدى. ودان، ۇشقىر جاساعىمەن وڭتۇستىككە اۋىسىپ، ماڭىنداعى اۋماعىمەن بىرگە قازاق استاناسى تۇركىستاندى جاۋدان ازات ەتتى. ءسويتىپ، وتان سوعىسى مۇددەلەرىن تالقىلاۋ جانە كەلەلى شەشىمدەر قابىلداۋ ءۇشىن، 1726 جىلى ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىردى. سوندا وعان اعا حان مارتەبەسىنە لايىق باس قولباسشىلىق لاۋازىم رەسمي تۇردە بەرىلدى.

اعا حان ءارى باس قولباسشى ابىلقايىر ءباھادۇر ازاتتىق سوعىستارىن ويداعىداي جۇرگىزىپ، اڭىراقايداعى ءىرى جەڭىسكە قول جەتكىزدى. قۋاتتى جوڭعار قونتايشىسىمەن كەلىسىمگە كەلىسىمەن، قاۋىپ-قاتەر سەيىلمەي تۇرعان تەرىستىك-باتىس شەكاراعا اتتاندى. ورداسىندا باس قوسقان قازاق ەليتاسى جينالىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس، ىرگەلەس باشقۇرتپەن اراداعى قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋ ءۇشىن، ورىس پاتشايىمىنا ەلشىلىك جىبەردى. اۆتور وسى ورايدا تاريحي ادەبيەتتە دە، جۇرتشىلىق اراسىندا دا قالىپتاسقان ۇعىم مەن ناقتى شىندىقتى تاريحي قۇجاتتاردى قاراستىرا وتىرىپ اشادى.

ابىلقايىر حان 1731 جىلعى 10 قازاندا ورداسىنداعى باسقوسۋدا  قازاق حاندىعىن ورىس پاتشالىعىنىڭ پروتەكتوراتى مارتەبەسىنە كوشىرۋگە بەل بۋعانىن جاريا ەتەدى. كىتاپتا  حاننىڭ سونداعى كوزدەگەن ماقساتى مەن ونى ەليتانىڭ ەداۋىر بولىگىنىڭ قولداماۋ سەبەبى ايتىلادى. ابىلقايىر قۋاتتى ورىس مەملەكەتىنە ارقا سۇيەي وتىرىپ، ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان كۇشتى حاندىق قۇرۋعا نيەتتەندى. ال بەدەلدى باس ادامداردىڭ بىرقاتارى، ابىلقايىر حان ەلدى ءبىر ءوزى بيلەيتىن مونارح دارەجەسىنە كوتەرىلگەن جاعدايدا، وزدەرىنىڭ سول ۋاقىتقا دەيىنگى دەربەستىكتەرىنەن ايرىلىپ قالۋى ىقتيمال ەكەنىن ءتۇيسىندى. ولار سودان قاۋىپتەنگەندىكتەن، حان شەشىمىنە قارسى بولدى. اينالىپ كەلگەندە، ساياسي احۋال العا شىعارعان ەل تۇتاستىعىنىڭ شارتىن تۇسىنۋدە تايىزدىق تانىتتى.

ءوز قامقورلىعىنا العان پروتەكتوراتىنىڭ مونارحيا ىسپەتتى ءبىرتۇتاس مەملەكەتكە اينالۋىن  ورىس پاتشالىعى دا قالامايتىن. سوندىقتان دا ابىلقايىرعا نارازى كىشى حانداردى، سۇلتانداردى، بيلەردى ءوز قامقورلىعىنا تىكەلەي تارتىپ، جەكە-جەكە انت الىپ، ەلدى بولشەكتەۋدى كوزدەيتىن ءتۇرلى امالدار جاسادى. ابىلقايىر حان 1736 جىلعى شىلدەدە ورىس اكىمشىلىگىنە قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاس ساقتالۋعا تيىستىگىن، ونى ءوزى ارقىلى باسقارۋدىڭ دۇرىستىعىن مويىنداتتى، ماسەلە يمپەراتريتسا تاراپىنان قاجەتتى شەشىم شىعارىلۋىنا قاراپ قالعان. الايدا، سول شەشىمدى كۇتىپ جۇرگەنىندە، 1736 جىلعى 1 تامىزدا، ونى باقتالاسى  – ورىس پاتشايىمىنان بوداندىققا مويىنسۇنعانى ءۇشىن سىيلىققا ارنايى قىلىش العان باراق سۇلتان ءولتىرىپ كەتتى.

ءوستىپ، پروتەكتوراتتىق كەزەڭ اقىرىنا جەتتى دە، قازاق ەلىن ورىس يمپەرياسىنا قوسىپ الۋدىڭ جاڭا فازاسى باستاۋ الدى.  ابىلاي حاننىڭ رەسەي مەن قىتاي سىندى ەكى الىپ ەل اراسىندا ۇستانعان ايگىلى ساياساتى دا، كەنەسارى حاننىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى دا كوزدەگەن وڭ ناتيجەنى بەرمەدى. حاندار پاتشا پارمەنىمەن تاعايىندالىپ، ورىس مۇددەسى اشىق ۇستەمدىك قۇردى. XIX عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە،  ارنايى شىعارىلعان زاڭدار نەگىزىندە حاندىق مۇلدەم جويىلىپ، قازاق ەلى رەسەي يمپەرياسى اۋماعىنا ەنگىزىلدى. تەك ىشكى وردا عانا ءبىراز ۋاقىت اۆتونوميالىق باسقارۋ ءتارتىبىن ساقتادى.

قيلى جىمىسقى تاسىلدەرمەن جۇرگىزىلگەن وتارشىلدىق ساياسات سالدارىنان قازاق ەلى اۋماعىندا بۇگىنگى دۋشەنوۆتەر تىلگە تيەك ەتەتىن، پاتشا جانە سوۆەت ساياساتكەرلەرى مۇمكىن ەتكەن «ورىستار قونىستانعان رەسەي تەرريتورياسى» پايدا بولدى. اتاپ ايتۋ كەرەك، پاتشالىقتى الماستىرعان كەڭەستىك يمپەريا كەزىندە بولشەۆيكتىك ساياسات قازاقتاردى بۇرىن-سوڭدى كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن ۇلتتىق اپاتقا دۋشار ەتتى. سونىڭ سالدارىنان جەرىمىز جاڭاشا وتارلاندى. ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇرامى مۇلدەم كۇرت وزگەردى. تاريحي ادىلەتتىلىكتى قۇرمەتتەي الاتىن اركىم مۇنى انىق  ءبىلۋى ءتيىس. اتالمىش كىتاپ وسىلار جايىندا كوكىرەگى وياۋ اركىمگە وي سالادى.

قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءتورت عاسىرلىق تاريحى جايىندا ەڭ قاجەتتى ماعلۇماتتار جيناقتالعان بۇل تاريحي وچەركتىڭ  بارشاعا بەرەرى مول. قازاقتارعا دا، قازاق ەلىن وتانى ەتكەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە. جانە قازاق تاريحى جايىندا تىم ءۇستىرت وي ءپىشىپ جۇرگەن سىرتقى «دوستارعا» دا.

قىسقاسى، جاس ۇرپاقتىڭ وتانشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك سەزىمىن ۇشتاۋعا سەپتەسەتىن «قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس» كىتابىن  ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنا، ورتا ارنايى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە كومەكشى وقۋ قۇرالى رەتىندە ۇسىنۋعا بولادى.  سوندىقتان دا بۇل كىتاپتى ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزسە، ارتىق بولماس ەدى. سونداي-اق رۋحاني تاربيەگە كومەك بەرە الاتىن وسىنداي تاريحي-تانىمدى شىعارمالاردىڭ تۋا بەرۋىنە جانە ولاردىڭ جەتكىلىكتى تارالىممەن وقىرماندارعا جەتۋىنە بيلىك تاراپىنان قامقورلىق كورسەتىپ وتىرۋ ورىندى بولماق.

بالجان حابدينا

Abai.kz