ۋاقىت ءبىزدى ماڭدايىمىزعا وتپەلى كەزەڭدە ءومىر ءسۇرۋدى جازىپتى. بۇل كەزەڭنىڭ قيىندىعى قانشالىقتى اۋىر ەكەندىگىن قازاق حالقى ەندى سەزىنە باستادى. وتارلىق ەزگىنىڭ 250 جىل بويى بار تاۋقىمەتىن كورگەن، كەڭەستىك جۇيەنىڭ قان ساسىعان قاندى قاسابىنان امان شىققان قازاق حالقى قانشاما زوبالاڭدى باسىنان وتكەرسە دە، ءوزىنىڭ رۋحاني-مادەني وزەگىنەن اجىراماعان ەدى. تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرگى جيىرما بەس جىل ىشىندە قازاق حالقى سول رۋحاني وزەگىنەن اجىراپ، ءتۇرلى ءدىني اعىمدار مەن مادەنيەتتەردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، رۋحاني ازعىندىققا ۇشىراپ وتىر.

قازىرگى قازاق دىنىنە قاراي، تىلىنە قاراي ءبىر جىكتەلسە، ساياسي ۇستانىمىنا قاراي ورىسشىل، باتىسشىل، شىعىسشىل بولىپ تاعى جىكتەلىپ وتىر. بۇرىندارى قازاق ءۇشىن قۇلاق ەسىتىپ كورمەگەن ازعىندىقتىڭ جەتى اتاسى بوي كوتەردى. «قىزىن قىرىق ۇيدەن تىيعان» قازاق قىزدارىنا يە بولا المايتىن قالگە جەتتى. جەزوكشەلىك قازاق قوعامىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولشەگىنە اينالعانىن مويىندايتىن قالگە جەتتىك. ال، جىگىتتەرىمىزدىڭ كەيبىرى گوموسەكسۋاليزم دەرتىنە شالدىعىپ جۇرگەندەرى اناۋ. مۇنىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ وتىرۋداعى ماقسات – قازاق قوعامىنىڭ قانشالىقتى بىلىققا باتىپ، ءبىرتۇتاس حالىق دەڭگەيىنەن اجىراپ، ءىرىپ-ءشىرىپ بارا جاتقاندىعىن تاعى ءبىر حالىق جادىنا ەسكە سالۋ. بۇلاردىڭ قاتارىنا قوعامدى شىرماپ العان پاراقورلىق، جەمقورلىق ت.ب. قانشاما دەرتتىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تامىرىن كەمىرىپ جاتقان جەگى قۇرتتارعا اينالعانىن قوسساڭىز، وندا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قانداي قاتەرگە دۋشار بولعانىن سەزىنەسىز. مۇنداي بىلىققان قوعامدا بەلگىلى مۇددەلى توپتاردىڭ وزدەرىنىڭ ىڭعايىنا قاراي پارلامەنت ارقىلى زاڭ شىعارتىپ، قىلمىستارىن زاڭ اياسىندا اشىق جۇرگىزۋىنە تولىق مۇمكىندىكتەرى بار. ول سولاي بولىپ جاتىر دا! مىنە، وسىنداي كۇردەلى ساتتە قازاقتىڭ ەسىن جيعىزىپ، حالىق ەكەنىن  سەزىندىرگەن جەر ماسەلەسى ەدى. قازاق تەز ەسىن جيىپ، ورە تۇرەگەلدى. قارسىلىق كورسەتتى. ءوزىنىڭ قاي ماسەلەدە ۇتىلعانىن ەسەپكە الا باستاعان ساتتە، اقتوبەدەگى قاندى قىرعىن بۇرق ەتە قالدى. بۇل جاي سايكەستىك پە؟ الدە، حالىقتىڭ كوڭىلىن جەر ماسەلەسىنەن باسقا جاققا بۇرۋدىڭ امالى ما؟ حالىق بۇل ماسەلەنىڭ اراجىگىن ءالى اجىراتقان جوق. بەلگىلىسى – تەراكتىلەردى جاساۋشىلاردىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلدەرى ەكەندىگى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل قاندى وقيعا تۋرالى ەسىتە سالىسىمەن، ب.تىلەۋحانوۆ، ا.يزبايروۆ سياقتى ۋاححابيلىك سەركەلەرى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرىپ تە ۇلگەردى. ب.تىلەۋحانوۆ ء«دىننىڭ بۇل تەررورلىق ارەكەتكە ەشقانداي قاتىسى جوق» - دەسە، ا.يزبايروۆ بولسا، بۇل تەراكتىنى جاساۋشىلار تاكفير جاماعاتى وكىلدەرى ەكەندىگىن، سىرتتان ارنايى ءپاتۋا العاندىعىن العا تارتتى. ەكەۋى دە ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتىنداعى ءدىني توپتاردىڭ بۇل تەراكتىلەرگە قاتىسى بارلىعى نەمەسە جوقتىعى تۋرالى جاق اشپادى. ولارى تۇسىنىكتى دە. تۋرا وسى ماسەلە تۋرالى كەشە «قازاقستان» تەلەارناسىندا ارنايى تىكەلەي ەفيردە حابار بولىپ، اقتوبە وقيعاسى ارنايى تالقىلاندى. حابار جالپى ءبىراز ماسەلەنىڭ باسىن اشقانىمەن، ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ قازاق جاستارى ساناسىنا قانشالىقتى كەرى ىقپالى بولىپ جاتقاندىعىنا تەولوگ د.كەنجەتاي تالداۋ جاساي باستاعان كەزدە، جۇرگىزۋشى اڭگىمەنى باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرۋى، مەنىڭ كوڭىلىمە جۇرگىزۋشىنىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ جاستار ساناسىنا قانشالىقتى كەرى ىقپالى بارلىعىن حالىقتىڭ بىلگەنىن قالاماعان سياقتى بولىپ كورىندى. قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە بۇل ماسەلەنى تەرەڭىنەن تالداپ بەرە الاتىن دوساي كەنجەتايداي مامان جوق دەسە بولادى. ماسەلە حابار ءوتتى دەگەن ات كەرەك پە ەدى؟ ۋشىعىپ تۇرعان ماسەلەنى عىلىمي نەگىزدە شەشۋ كەرەك پە ەدى؟ وسى ماسەلە ايقىندالماي قالدى.

بۇل جەردە وسى ماسەلەنى تاپتىشتەپ جازىپ وتىرۋدىڭ ءبىر عانا سەبەبى بار. ول – مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ دا، قمدب-نىڭ دا ۋاححابيلىك-سالافيلىك دەسە قورعاشتاپ، ءۇزىلىپ تۇراتىنىن بايقايمىز. مىسالى، وتكەن كۇزدەن بەرى «اباي.كز» سايتىندا 7-8 ماقالا جاريالادىم. قمدب اتىنان حالىق الدىنا شىعىپ، ۋاعىز ايتىپ جۇرگەندەردىڭ حانافي جامىلعىسىن جامىلعان ۋاححابيلىك-سالافيلىك  وكىلدەرى ەكەندىگىن، «اسىل ارنانىڭ» اراب تاراپىنان قارجىلاندىرىپ وتىرعاندىعىن، جالپى قازاكستان حالقىنا جۇرگىزىلىپ جاتقان ءدىني يدەولوگيانىڭ ساۋد ارابياسى ىقپالىندا ەكەندىگىن ناقتى ايعاقتار نەگىزىندە كورسەتتىم. وكىنىشكە وراي، سەلت ەتكەن جان بولمادى. بۇل دا ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلدەرىنىڭ سۇيەنگەنى مىقتى ەكەندىگىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر فاكت. ەگەردە بۇل بۇدان ارى جالعاساتىن بولسا، وندا ەرتەڭگى كۇنى قازاق دەگەن حالىقتىڭ تاريحتا ءىزى قالمايتىنى انىق. ال، بۇل كىمگە كەرەك؟

تاعى ءبىر ماسەلە – قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە قاتىستى ماسەلە كوتەرىپ، كىتاپ جازاتىن بولساڭ، ونى جاريالاتۋىڭ - قيىننىڭ قيىنى. ءبىر كىتاپتى ءوزىم كرەديت الىپ، شىعاردىم. ول كىتاپ ءالى ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ال وتكەن كۇزدە «قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزدەرى» اتتى كىتاپشا جازىپ، ءدىن ىستەرى كوميتەتى ساراپتاماسىنان وتكىزدىم. بىراق، وعان نازار سالىپ، «مىناۋ دۇرىس ەكەن، باسىپ شىعارايىق»،- دەگەن پەندە كورمەدىم. تۇركىستان قالاسىنىڭ اكىمىنە حات جازىپ، كىتاپتىڭ قاجەتتىلىگىن ايتىپ، ءوتىنىش جاسادىم. ول ىشكى ساياسات بولىمىنە بەرىپتى. ال، ىشكى ساياسات ءبولىمى بولسا، «سەن تەندرگە قاتىسپادىڭ» دەپ، اۋزىن قۋ شوپپەن ءسۇرتىپ وتىر. سوندا مەنى تاڭقالدىراتىن ماسەلە – مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى تەندەرمەن شەشىلەتىن بە ەدى؟ وندا بۇكىل قازاقستاندى سول تەندەرگە سالىپ، ساتىپ جىبەرسەك قايتەدى؟

ال ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىت وكىلدەرىنىڭ كىتاپتارى بولسا، ەركىن تاراتىلىپ جاتىر. ولاردا قارجى پروبلەماسى جوق. ويتكەنى، ولاردىڭ سۇيەنگەنىدەرى مىقتى. جاقىندا تۇركىستان قالاسى بازارىنان ءىنىم ءبىر كىتاپ ساتىپ الىپتى. كىتاپ «قۇران، تاريقات، بيدعات» دەپ اتالادى. اۆتورى تۇركيالىق ابدۋلازيز بايىندىر دەگەن. كىتاپتاعى نەگىزگى يدەيا قازاقتىڭ ءدىني تانىمى نەگىزىن قۇرايتىن سوپىلىق تانىمدى جوققا شىعارۋ، سالافيلىكتىڭ ارتىقشىلدىعىن دالەلدەۋ. بۇل كىتاپ تا ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ ساپتاماسىنان وتكەن. بۇعان نە دەيسىڭ؟ ەشتەڭە دەي المايسىڭ؟ قولىڭنان كەلەتىنى بارماقتى شايناۋ عانا. باسقا شاراڭ جوق. بۇل ماقالانى جازعانداعى ماقسات بۇل ەمەس ەدى. قازاقتىڭ ءدىني-رۋحاني جىكتەلۋ تاريحىنا كوز جۇرگىرتىپ، ءوزىم كۋا بولعان ماسەلەلەردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋ بولاتىن. ەندى سوعان كەزەك بەرەلىك.

مەن 2007 جىلى ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى تاراپىنان جۇرگىزىلگەن «ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعى ۇردىسىندەگى قازاقستانداعى زاماناۋي ءدىني جاعدايدى زەرتتەۋ»  اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ جوباسىنا قاتىسىپ، باتىس قازاقستان وبلىستارىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ ەدىم. سول زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە انىقتالعان ماسەلەر بويىنشا 2007 جىل سوڭىندا ەسەپ بەرىلگەن بولاتىن. ءبىر قىزىعى بۇل ەسەپ، مەملەكەتتىك ورگاندار قولىنا تيگەن كەزدە، مەن جۇمىستان قۋىلىپ، جوبادان شەتتەتىلدىم. سول ەسەپتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنباقپىن. بۇل ەلىمىزدە ۋاححابيلىك اعىمنىڭ تارالۋىنا قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەردىڭ بەتىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن ۇمىتتەمىن.

«ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعى ۇردىسىندەگى قازاقستانداعى زاماناۋي ءدىني جاعدايدى زەرتتەۋ» جوباسى بويىنشا جوسپارلانعان باتىس قازاقستان، اتىراۋ، اقتوبە، قىزىلوردا وبلىستارىنا عىلىمي ءىسساپار تولىعىمەن ورىندالدى. جينالعان ماتەريالدار نەگىزىندە اتالعان وبلىستارداعى ءدىني احۋالعا ساراپتاما جاسالىپ، مىناداي ماسەلەلەر انىقتالدى:

1) باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا قمدب-نا تىركەلگەن 59 مەشىت بار جانە تىركەلمەگەن بىرنەشە مەشىت بار. ول مەشىتتەرگە كەلىپ ناماز وقۋشىلاردىڭ  85% 15-30 اراسىنداعى جاستار; 10% 30-40 جاس ارالىعىنداعىلار; 5% عانا جاسى  40-تان جوعارى ازاماتتار قۇرايدى.

2) مەشىتكە كەلىپ ناماز وقۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك سالافيلىك باعىتتا. قازاقى ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە قارسى. وسى نەگىزدە جاستار مەن اتا-انالارنىڭ اراسىندا كەلىسپەۋشىلىك، بالانىڭ اتا-اناعا قارسى شىعۋى فاكتىلەرى ءجيى كەزدەسەدى. مەشىتكە كەلىپ ناماز وقىپ جۇرگەن جاستار اتا-اناسىن ەمەس، وزدەرىنە ءدىني ۋاعىز ايتىپ جۇرگەن شەيحتارىن كوبىرەك تىڭدايدى. سالافيلىك باعىتتاعى ۋاعىزدار مەشىتتەردە ەمەس، جەكە ۇيلەردە جۇرەتىندىكتەن مەشىتتەردىڭ سالافيلەرگە ەشقانداي قاتىسى جوق دەسە دە بولادى. الايدا، سالافيلەرگە مەشىتتىڭ دە ەشقانداي ىقپالى جوق. مەشىتتەرگە كەلىپ ناماز وقيتىن جاماعاتقا مەشىتتەگى يمامداردىڭ ەشقانداي ىقپالىنىڭ بولماۋى، مەشىت ءوز قىزمەتىن ءوز دارەجەسىندە اتقارا الماي وتىرعاندىعىن كورسەتەدى.

3) وبلىس كولەمىنە ءدىني ۋاححابيلىك ادەبيەتتەر سولتۇستىك كاۆكازدان، رەسەيدەن، الماتىدان كەلەدى. سوڭعى كەزدەرى ءدىني ادەبيەتتەر اۋديو-ۆيدەو تاسپالار ارقىلى، ديسكلەر ارقىلى تارالاتىن بولعان.

4) باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى سالافيلەر جەتەكشىسى بولعان بۇرىنعى قىلمىس الەمىندە ەرەكشە بەدەلگە يە بولعان م.حامزين اتتى جىگىت. وتكەن جىلى سوتتالعانعا دەيىن ورال قالاسىنداعى كوپتەگەن تۇنگى كلۋبتار مەن «پانتەرا» كازينوسىنىڭ يەسى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، ول كازينو قازىر شەشەندەردىڭ يەلىگىنە وتكەن. سونىمەن قاتار، قالاداعى ماشينا ساۋداسى (اۆتورىنوك) سالافيلەر باقىلاۋىندا. دەمەك، بۇل باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى سالافيلەردىڭ قازىردىڭ وزىندە الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق بازاسى بارلىعىن كورسەتەدى.   

5) سالافيلەر ىقپالىمەن ۋاححابيلىك كوزقاراستىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر اراسىنا دا بەلگىلى دارەجەدە ىقپالى بارلىعى بايقالادى. وعان مىسال رەتىندە وبلىستىق ىشكى ساياسات دەپارتامەنتىنىڭ ءدىني ۇيىمدارمەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ باس مامانى يحسانعالي ماحامبەتتىڭ كوزقاراسىنان بايقاۋعا بولادى. ول اڭگىمە بارىسىندا قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرىندەگى كوپتەگەن ءدىني عۇرىپتارعا  ۋاححابيلىك كوزقاراسپەن قارايتىنىن بايقاتتى. سونداي-اق، وبلىستىق قارجى پوليتسياسىنىڭ باستىعى ر.تىلەۋحانوۆتىڭ (بەكبولات تىلەۋحانوۆتىڭ اعاسى) ورال، اتىراۋداعى سالافيلەردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى بولعان حاليل ابدۋجابباروۆپەن تىعىز بايلانىستا بولعانىن، سالافيلەردى وبلىستىق ۇقك مەن وبلىستىق پروكۋروتۋرا قىزمەتكەرلەرىنەن قورعايمىن دەپ، ولارمەن تىكە-تىرەسكە دەيىن بارعانى، سوڭىندا ءۇش سالا باسشىلارىنىڭ تۇگەلىمەن قىزمەتتەرىنەن كەتكەنىن رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاندى. بۇل سالافيلىك يدەولوگيانىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردى دا شارپي باستاعانىنا ايقىن دالەل.

6) وبلىستاعى قمدب-نىڭ وكىل-يمامى - س. سەيىتبەكوۆ تۇركيانىڭ بۋرسا قالاسىنداعى ۇلىتاۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءيلاھيات فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، جوعارى ءبىلىمدى تەولوگ-مامان. ءوزىن حانافي مازحابىنىڭ وكىلى سانايدى. بىراق وكىل يمامنىڭ مەشىتكە كەلىپ ناماز وقيتىن سالافيلەرگە ەشقانداي ىقپالى جوق. كەيبىر مەشىت يمامدارى وزدەرىن «حانافي مازحابىنانبىز» دەپ ايتقانىمەن سالافيلەر ىقپالىندا ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. وبلىستىق وكىل-يمام ۋاححابيلىك باعىتتىڭ تەز تارالۋ سەبەبىن بىلاي تۇسىندىرەدى: بىرىنشىدەن يمامنىڭ قولىندا ەشنارسە جوق. يمامعا مەملەكەت ەشقانداي كومەك بەرمەيدى. يمام مەشىتكە كەلۋشىلەرگە، ولاردىڭ بەرەتىن قايىر-ساداقاسىنا تاۋەلدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل جەرلەردە حالىقتىڭ سانى از. سوندىقتان باتىس وبلىستاردا قىزمەت ىستەۋگە ءبىلىمدى ماماندار كەلە بەرمەيدى. بار يمامدار ساۋاتسىز. سول سەبەپتى، ولار سالافيلەرگە قارسى تۇرار قاۋقارى جوق. ەكىنشىدەن، ماتەريالدىق جاعى تومەن يمامدار سالافيلەر جەتەگىندە كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان بۇل ماسەلە مەملەكەت تاراپىنان شەشىلۋى ءتيىس. 

7) باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى سالافيلەردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى – تەگى وڭتۇستىكقازاقستاندىق حاليل ابدۋجابباروۆ. ءمادينا قالاسىندا بەس جىل وقىعان. جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى قازىر ساۋد ارابياسىندا تۇرادى. قازىر ول سالافيلەردى ءمادينادا وتىرىپ، ينتەرنەت ارقىلى باسقارادى.

اتىراۋ وبلىسىنداعى ءدىني احۋال دا وسىعان ۇقساس. مەشىتكە بارىپ ناماز وقيتىنداردىڭ 95% سالافيلەر قاتارىنا ەنگەن جاستار. بۇل جەردە دە سالافيلەردىڭ جەتەكشىلەرى - بۇرىنعى سپورتشىلار، كەيىننەن قىلمىستىق توپ جەتەكشىلەرى. العاشقى كەزدە ولاردىڭ قولىندا دا تۇنگى كلۋبتار بولعان. كەيىننەن جەتەكشىلەرى ول جولدان باس تارتىپ، تۇنگى كلۋبتاردى جاۋىپ، قارجىسىن باسقا سالاعا سالعان. اتىراۋ قالاسىنداعى سالافيلەردىڭ ورالداعى سالافيلەرگە قاراعاندا مىناداي بىرنەشە ەرەكشەلىگى بار:

 1. اتىراۋ قالاسىندا سالافيلەردىڭ وتكەن جازعا دەيىن «ات-تاقۋا» اتتى مەشىتى بولعان جانە ول مەشىت جەكە ءدىني بىرلەستىك رەتىندە قىزمەت ەتكەن. مەشىت يمامىنىڭ قارۋمەن ۇستالۋىنا بايلانىستى ول مەشىت جەكە بىرلەستىك رەتىندەگى قىزمەتى توقتاتىلىپ، قمدب قاراماعىنا بەرىلگەن. الايدا، مەشىتتىڭ ستاتۋسى وزگەرگەنىمەن، باعىتى وزگەرمەگەن. بۇرىنعىشا سالافيلەر ورتالىعى ەكەندىگى كورىنىپ تۇر.

2. اتىراۋ وبلىسىندا حانافيلەر مەن سالافيلەردەن باسقا تاكفيرلەر، ناقشبانديلەر، تابليعي جاماعات وكىلدەرى بار. تاكفيرلەردىڭ ءوزى ايۋبيتتەر، باحاۋادينشىلەر بولىپ ەكىگە بولىنەدى. وبلىس ورتالىعى اتىراۋ قالاسىنان باتىسقا قاراي سالافيلەر ىقپالى باسىم بولسا، وبلىستىڭ وڭتۇستىك- شىعىسىنداعى ماقات پەن جىلىوي اۋداندارى ناقشبانديلەر ىقپالىندا.

اتىراۋ وبلىسىنداعى قمدب-نىڭ وكىل يمامى قازبەك احمەتوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سالافيلەر كۇندىز-ءتۇنى مەشىتتەن شىقپايدى. ءبىرى كەتسە ءبىرى كەلەدى. جۇمىس ىستەمەيدى. بىراق بارلىعىندا دەرلىك قىمبات «دجيپ» ماشينالارى بار. ەگەردە شەت ەلدەردەن كومەك الماسا ولار ونداي قارجىنى قايدان الادى دەگەن پىكىردى ايتادى.

اتىراۋ وبلىسىنداعى سالافيلەردىڭ دە رۋحاني جەتەكشىسى، ءارى سالافيلىك اعىمدى العاش اتىراۋ جەرىنە تاراتۋشى - حاليل ابدۋجابباروۆ. ال ول كەلگەنشە اتىراۋ جەرىنە كەلىپ، قىلمىستىق توپ جەتەكشىسى شاريفۋللانى وسى جولعا سالىپ، باعىتتاعان ب. تىلەۋحانوۆ، م. تازابەكوۆ، ا. ەسكەندىر. شاريفۋللا 2004 جىلى مەشىت سالىپ، ونى جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنىڭ قارسىلىعىنا بايلانىستى تىركەۋدەن وتكىزە الماعاندا، ب. تىلەۋحانوۆ پەن ق. ساتىبالدى كومەگىمەن استانا ارقىلى تىركەتەدى. بۇل ورال مەن اتىراۋداعى سالافيلەردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى ح. ابدۋجابباروۆ بولعانىمەن، ولاردىڭ ساياسي جانە قارجىلىق دەم بەرۋشىلەرى جوعارىدا اتتارى اتالعان ازاماتتار ەكەنىن كورسەتەدى.

اقتوبە وبلىسىنداعى جاعداي دا جوعارىدا اتالعان ەكى جاعدايعا ۇقساس. وبلىس قمدب-نا تىركەلگەن 32, تىركەلمەگەن 20 مەشىت بار. ولاردىڭ ىشىندە «فاتيحا» مەشىتى سالافيلەر مەن تابليعي جاماعات وكىلدەرىنىڭ مەشىتى بولىپ تابىلادى.

اقتوبە وبلىستىق وكىل-يمام باۋىرجان ەسجاننىڭ ايتۋىنشا، وبلىس كولەمىندە ۋاححابيلەر، تابليعي جاماعات، تاكفيرلەر، ناقشبانديلەر، زىكىرشىلەر بار. كەيىننەن ءوزىمىز انىقتاعان تاعى ءبىر توپ – «احل ال-قۇران» توبى.

اكتوبە قالاسىنداعى سالافيلەر جاماعاتىن قالىپتاستىرعان، ءمادينا قالاسىندا 5 جىل وقىپ كەلگەن، باۋىرجان نۇرعاليەۆ دەگەن ازامات. الدىندا «نۇرداۋلەت» مەشىتىندە بولعان. كەيىننەن ونىڭ ەكى شاكىرتى – ازامات، ەركىن دەگەن جىگىتتەردىڭ رەسەي تەرريتورياسىنداعى تەررورلىق ارەكەتكە قاتىسۋىنا بايلانىستى، ول «نۇرداۋلەت» مەشىتىنەن شەتتەتىلىپ، وسى مەشىتتىڭ «بەستاماق» اۋلىنداعى فيليلىنا يمام ەتىپ جىبەرىلگەن. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، ول جەرگىلىكتى سالافيلەردەن بولىنگەن. ويتكەنى، سوڭعى كەزدە سالافيلەر ۇستازىنىڭ ءوزىن تىڭداماي كەتكەن. بىراق، ب. نۇرعاليەۆ ءوزىنىڭ ءدىني كوزقاراسىنان باس تارتپاعانعا ۇقسايدى. ول يمامدىق جاسايتىن مەشىتكە بارىپ، ونىمەن سويلەسىپ كورمەك بولدىق. الايدا ونى ورنىنان تابا المادىق. مەشىتتە تۇرعان ءدىني كىتاپتاردى كورگەنىمىزدە، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك ۋاححابيلىك باعىتتا ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. بۇل ب.نۇرعاليەۆتىڭ ءالى ءوز كوزقاراسىنان باس تارتپاعاندىعىن كورسەتەدى. بىراق، جەرگىلىكتى حالىقپەن پىكىرلەسكەنىمىزدە، اقتوبەلىك سالافيلەر شەتەلدىك ورتالىقتاردان باسقارىلادى دەگەندى ايتتى.

اقتوبە وبلىسىنداعى تاعى ءبىر انىقتالعان ماسەلە – كەڭقياق ەلدى مەكەنىندە «تاكفيرلەر» مەشىتىنىڭ بولۋى. ول جەردە وتكەن جازدا تاكفيرلەر مەن ناقشبانديلەر اراسىندا قاقتىعىس بولعان.

اقتوبە وبلىسىنداعى سالافيلەردىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى مەن كىمدەر تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلەتىنى تولىق انىقتالعان جوق. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا مۇنداعى سالافيلەر دە ماشينا ساۋداسىمەن اينالىساتىن سياقتى. وبلىستىق ادىلەت باسقارماسىنىڭ ءدىني ۇيىمدارمەن بايلانىس ءبولىمى قىزمەتكرلەرىنىڭ  ايتۋىنا قاراعاندا، سالافيلەر ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن «فاتيحا» مەشىتى اينالاسىنا كۇنىگە كەشكە قىمبات ماشينالار شوعىرلاناتىنى تۋرالى ايتتى. سوعان قاراعاندا، سالافيلەردىڭ بۇل جەردەگى تىرەگى وسال ەمەسكە ۇقسايدى. سونىمەن بىرگە، ولاردىڭ شەتەلدىكتەرمەن بايلانىسى بارلىعى انىقتالدى. ءبىز «فاتيحا» مەشىتىنە بارعانىمىزدا، مەنى پاكيستاننان كەلگەن ادام رەتىندە قارسى الدى. بۇل مەشىتكە بۇرىننان شەتەلدىكتەردىڭ كەلىپ تۇراتىنىن كورسەتسە كەرەك. يمامنىڭ ءوزى دە بۇل جەرگە ۇنەمى داعۋاتشىلاردىڭ كەلىپ تۇراتىنىن جاسىرعان جوق. سونىمەن بىرگە، جەرگىلىكتى بيزنەس وكىلدەرى دە بەلگىلى مولشەردە دىنگە جاردەم بەرەتىنى بايقالادى. مىسالى، «نۇرداۋلەت» ساۋدا ورتالىعىنىڭ يەسى بايجارقىنوۆتار اۋلەتى اقتوبە قالاسى ورتالىعىنداعى «نۇرداۋلەت» مەشىتى مەن بەستاماق» اۋلىنداعى مەشىتتى سالدىرادى. ب.بايجارقىنوۆ تاپقان تابىستارىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن مەشىتتەرگە جۇمسايتىنىن ايتتى. ءبىر وكىنىشتىسى، ول كىسىنىڭ ءدىني كوزقاراسىندا ۋاححابيلىك ىقپال بارلىعى بايقالدى.

قىزىلوردا وبلىسىنداعى ءدىني احۋال جوعارىدا اتالعان وبلىستارعا قاراعاندا، ءبىرشاما وزگەشەلىگى بار. مۇندا دا ۋاححابيلەر، ناقشبانديلەر، تابليعي جاماعات وكىلدەرى مەن زىكىرشىلەر بار. قىزىلوردا قالاسىنداعى «ايتباي» مەشىتىنە كەلىپ ناماز وقۋشىلا اراسىندا ۋاححابيلەر سانى ونشالىقتى كوپ ەمەس. شامامەن 35-40% جانە ولار وزدەرىنىڭ ءدىني كوزقاراسىن اشىپ ايتا بەرمەيدى. مۇمكىندىگىنشە جاسىراتىنى بايقالادى. ولاردىڭ قالادا ءوز ارالارىندا وتكىزىپ تۇراتىن «سۇحبات» اتتى وتىرىسى بار. مۇمكىندىگىنشە، اپتاسىنا ءبىر رەت، نەمەسە ەكى اپتادا ءبىر رەت جينالىپ سۇحبات وتكىزەدى. ول وتىرىستا قاي تاقىرىپتا اڭگىمە وتكىزىلەتىنى، وعان سىرتتان كىمدەر شاقىرىلاتىنى بەلگىسىز.

قىزىلوردا قالاسىندا ۋاححابيلەردىڭ «ىنتىماق» اتتى قورى جۇمىس جاسايدى.  قور توراعاسى - بولات قوجبان اتتى جىگىت. وسى ب. قوجبان مەن سەرىك ءالجانوۆ دەگەن جەكە كاسىپكەر جىگىت ەكەۋى ۋاححبيلەردىڭ قىزىلورداداعى جەتەكشىسى بولىپ تابىلادى. وبلىستىق «ايتباي» مەشىتىنىڭ نايب-يمامى ب. وماروۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «ىنتىماق» قورىندا قارجى كوپ. وبلىستىق مەشىت وتكەن رامازان ايىندا وسى «ىنتىماق» قورىنىڭ قارجىلىق كومەگى ارقاسىندا ءبىر اي بويى كۇنىنە ەكى رەت «قوعام» تەلەارناسىندا ءدىني حابار ۇيىمداستىرعان. وبلىستىق وكىل-يمام نۇرجان قياس ۋاححابيلەرمەن تىعىز بايلانىستى ەكەندىگى  سەزىلەدى.

وبلىس كولەمىندە ناقشبانديلەر ىقپالى باسىم ەكەندىگىن كورۋگە بولادى. وبلىس ورتالىعىنداعى ءۇش مەشىتتىڭ ەكەۋىندە ناقشبانديلەر وكىلى نايب-يمام بولسا، بىرەۋىندە يمام بولىپ قىزمەت اتقارادى. سونداي-اق، وبلىس كولەمىندە ناقشبانديلەردىڭ شوعىرلانعان جەرلەرى بار. بىراق ناقشبانديلەردىڭ وبلىس كولەمىندە  ناقتى بەلگىلەنگەن، جەتەكشىلىك جاسايتىن ۇستازى جوق. سول سەبەپتى، بۇلاردىڭ اراسىندا ارنايى جينالىپ، ءماجىلىس وتكىزۋ جوق. تەك قۇبانالى، دايراباي سياقتى جەتەكشىلەرى كەلگەندە عانا جيىلىپ باس قوسادى.

جالپى ءتورت وبلىس كولەمىندە جۇرگىزىلگەن جۇمىس ناتيجەلەرى وسىنداي. بۇل جيناقتالعان ماتەريالدار مىناداي قورىتىندا جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى:

1. اتالعان وبلىستار كولەمىندە ۋاححابيلىك باعىتتاعى ءدىني جاماعاتتار كۇن ساناپ ءوسىپ كەلەدى جانە ولار بەلگىلى ءبىر ورتالىققا باعىنعان، قاتاڭ ءتارتىپ شەڭبەرىندە جۇمىس ىستەيدى.

2. اتالعان وبلىستارداعى ۋاححابيلىك باعىتتاعى جاماعاتتار بۇرىنعى قىلمىستىق توپتار نەگىزىندە قالىپتاسقاندىقتان بۇل توپتاردىڭ جاستار اراسىنداعى ىقپالى كۇشتى جانە ولاردىڭ قاتارىنا جاستاردىڭ كوپتەپ تارتىلۋنا ىقپالىن تيگىزۋدە.

3. جالپى حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتسىزدىعى، ءداستۇرلى ءدىني تانىمنان حابارسىزدىعى دا ۋاححابيلىك يدەولوگيانىڭ تەز تارالۋىنا ىقپالىن تيگىزۋدە.

4. ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ كەڭ تارالۋىنا قمدب تارپىنان شىعارىلىپ جاتقان ءدىني كىتاپتار مەن مەرزىمدى ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ دا ۇلەسى از ەمەس. بۇدان باسقا «حاليفا التاي» قورى، «شاپاعات نۇر» جۋرنالى مەن باسپاسى تاراپىنان شىعارىلىپ جاتقان كىتاپتار ۋاححابيلىك باعىتتى ۋاعىزداۋدا. ءداستۇرلى ءدىني تانىمى جوق حالىقتىڭ كوپشىلىگى وسى كىتاپتاردىڭ ىقپالىمەن ۋاححابيلەر جاعىنا وتۋدە.

5. قمدب-نىڭ ۇستانعان باعىتىنىڭ ايقىن بولماۋى، اۋىزشا حانافي مازحابىمىز دەگەنىمەن، جۇرگىزگەن باعىتىنىڭ، شىعاعان كىتاپتارىنىڭ ۋاححابيلىك سيپاتتا بولۋى جاي حالىقتى عانا ەمەس،  مەشىت يمامدارىنىڭ وزدەرىن دە شاتاستىرۋدا.

6. ۋاححابيلىك-سالافيلىك جاماعاتىنىڭ نەگىزىن /يادروسىن/ كىشى جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى قۇرايدى. وعان ورال، اتىراۋ، اكتوبە، قىزىلوردا قالالارىنداعى ۋاححابيلىك-سالافيلىك جاماعاتتار جەتەكشىلەرىنىڭ كىشى جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى ەكەندىگىنەن كورۋگە بولادى.

قورىتا ايتقاندا، قازاقسان رەسپۋليكاسىنداعى ءدىني احاۋال كۇن ساناپ كۇردەلەنىپ كەلە جاتىر دەۋگە تولىق نەگىز بار. ەڭ باستىسى ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى جاماعاتتاردىڭ ەلىمىزدىڭ مۇنايلى وڭىرلەرىندە شوعىرلانۋى دا بۇل ءدىني اعىم ارتىندا شەتەلدىك ىقپالدى ۇيىمدار تۇرۋ ىقتيمالدىعى بارلىعىن كورسەتەدى.        

Abai.kz