جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيانىڭ ءتورتىنشى وتىرىسى كوكشەتاۋدا ءوتتى. جەرلىگىكتى حالىق وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ فورماتىندا وتكەن كوميسسيا وتىرىسىندا جەر كودەكسىندەگى كوپتەگەن تەتىكتەر تالقىعا سالىنىپ، وڭىردەگى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالساتىن اعايىننىڭ تالاپ-تىلەكتەرى قاراستىرىلدى. وبلىس اكىمى سەرگەي كۋلاگين مىرزادان باستاپ جەر كوميسسياسىنىڭ الدىندا ولار اعىنان جارىلىپ، ايتارلارىن بۇگىپ قالمادى.

جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيانىڭ مۇشەسى جانۇزاق اكىم مىرزا كوميسسيا وتىرىسىنان كەيىن ارنايى ۋاقىت ءبولىپ، «Abai.kz» پورتالىنا سۇحبات بەرگەن ەدى.

- جانۇزاق اعا، بۇگىن جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيانىڭ ءتورتىنشى وتىرىسى ءوتتى. كوكشەتاۋداعى وتىرىستىڭ الدىڭعى وتىرىستان ايىرماشىلىعى قانداي بولدى؟ قانداي تىڭ ماسەلەلەر كوتەرىلدى؟

- ءبىز بۇگىنگى وتىرىسقا كەلگەندە ءدال وسىنداي بولادى دەپ ويلامادىق. جالپى العاندا بۇگىنگى وتىرىس مازمۇندى ءوتتى دەپ ويلايمىن. بارلىق قوعامدىق ۇيىمدار، ارداگەرلەر، اۋىلشارۋاشىلىعى ماماندارى، باسقا دا جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرى قاتىستى. ءبىر ەرەكشەلىگى ۇيىمداستىرۋ القاسى وڭىردەگى اۋداندارمەن ونلاين بايلانىس ورناتىپ قويعان ەكەن. اقمولا وبلىسى اۋداندارىنداعى حالىق جەر ماسەلەسىنە ەنجار قارامايتىندىقتارىن كورسەتتى. ءتورت ساعات بويى وزدەرىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن ايتىپ، باستان-اياق كوميسسيا وتىرىسىنا بەلسەندى تۇردە اتسالىسىپ وتىردى.

- ادەتتە بۇنداي كەزدەسۋلەر جاتتاندى ستسەناري بويىنشا ءوتۋشى ەدى...

- راس ايتاسىز، وسىعان دەيىن كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، مۇنداي جيىندار ءبىرسارىندى، ءىش پىستىرارلىقتاي جاعدايدا ءوتۋشى ەدى. بىراق، كوميسسيانىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى وتىرىستارىندا مۇنى ناقتىلاپ ايتىپ، ۇيىمداستارۋشىلارعا ەسكەرتتىك. وبلىستارعا شىققاندا اكىمشىلىكتىڭ اينالاسىنان ادامدار جيناپ اكەلىپ،  جاساندى كەزدەسۋ بولماسىن دەگەن ناقتى تالاپ قويدىق. ءبىز اۋەلى جەرگىلىكتى حالىقپەن كەزدەسۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ وي-پىكىرلەرىن ءبىلۋ ماڭىزدى تەتىك بولىپ تابىلادى. پرەزيدەنت پارمەن بەرىپ، موراتوري جاريالاعاننان كەيىن، پارلامەنت دەپۋتاتتارى وبلىس-وبلىستارعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا شىقتى عوي. سول باياعىشا، اكىمدىكتىڭ توڭىرەگىندەگى ادامداردى، مەكتەپ مۇعالىمدەرىن جيناپ الىپ، ەسكى ستسەناري بويىنشا كەزدەسۋ وتكىزگەن بولىپ قايتىپ جاتتى عوي. راس، كۇلكىلى بولدى، كوبى جاساندى بولدى. ءبىز بىردەن ەسكەرتتىك. بۇل جولى اكىمدىك بسقا ۇدەدەن شىقتى دەپ ايتا الامىن.

- بۇگىنگى وتىرىسقا كوميسسيانىڭ قانشا مۇشەسى قاتىستى؟

- تولىق بولعاندا، سوڭعى وتىرىستا 67 ادام قاتىسقان، ەكىنشى وتىرىستا دا 66 ادام بولدى، ال ءبىرىنشى وتىرىستا 72 ادام قاتىسقان ەدى. ەندى ول تولىق دەپ سانالادى عوي. جارماحان تۇياقباي  شەتەلگە ەمدەلۋگە كەتتى. سوسىن ماقسات نۇرىپباي مەن زاۋرەش باتتالوۆا ءبىرىنشى وتىرىستان كەيىن مۇشەلىكتەن شىعىپ كەتتى. ەندى قازىر ءتورت ادام جوق. ال مىناۋ، ايماقتارعا شىعۋدا، ونىڭ بارلىعى بارۋى مىندەتتى ەمەس. وندا سول ايماقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن ەتەنە تانىس، سول ايماقتان سايلانعان ازاماتتار مەن جۇمىس توبىنىڭ توراعالارى قاتىسسا بولادى.  اۋەلدە 28 ادام جوسپارلانعان ەكەن، سونىڭ بارلىعى قاتىستى. سوسىن وبلىستاردان دا جينالعان ەكەن.

وسى وتىرىس كەزىندە كوڭىلىمىزدەن شىققانى – كوميسسيا وتىرىسىنا جينالعاندار، قاتىسقاندار باستان-اياق قازاق تىلىندە سويلەدى. جيىن تولىقتاي قازاق تىلىندە ءوتتى.

- جانۇزاق اعا، بۇگىنگى وتىرىسقا اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمى، قازاقستانداعى الىپ جەر يەلەنۋشى - سەرگەي كۋلاگين مىرزا دا قاتىسقان ەكەن. وتىرىس بارىسىندا اكىم مىرزانىڭ قىتايلىق كومپانيامەن كەلەسىم جاساسقاندىعى تۋرالى ءسوز قوزعالدى ما؟ اقمولا وبلىسى ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى استىقتى القاپتى يەلەنىپ جاتقاندىعى بەلگىلى. كۋلاگين مىرزا بۇل تۋرالى نە دەدى؟ شيرەك عاسىردان بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلەلەردى قالاي شەشپەك ەكەن؟

- بۇگىنگى وتىرىستىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى دە وسى بولدى.  كەزدەسۋگە كەلگەن حالىق ەركىن سۇراقتار قويىپ، ويلارىن بۇكپەسىز جەتكىزدى. ادامدار سۇراقتارىن توتە قويدى. مىسالى، سول  كۋلاگيننىڭ وزىنە كۇردەلى دەگەن ءۇش سۇراق قويىلدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – قىتايلىق كومپانيامەن كەلىسىمگە كەلىپ، 300 مىڭ گەكتار جەردى بەرگەلى جاتقانى. سودان كەيىن، قازىرگى تاڭدا كۋلاگيننىڭ مەنشىگىندەگى جەر تەلىمدەرى تۋرالى بولدى. اكىم كۋلاگين مىرزا دا بۇكپەسىز جاۋاپتار بەرىپ، ويىن جاسىرماۋعا تىرىستى. جاۋاپتان جالتارىپ، قاشقاقتاۋ دەگەن بولعان جوق. بۇل جەردە ديالوگتىڭ ءساتتى شىققانى - ءبىزدىڭ اكىم-قارالاردىڭ دەموكراتيالىلىققا ەتتەرى ۇيرەنىپ كەلە جاتقاندىعى. ءبىز ويلاعانبىز، جيىن ورىسشا بولىپ كەتە مە دەپ. جوق ولاي ەمەس، كوكشەلىكتەردىڭ سەرگەكتىگىن كوردىك. وتە جاقسى ۇسىنىستار ايتىلدى، تالاپتار قويىلدى.

- ءسىز كوميسسيا وتىرىسىندا كۋلاگين مىرزاعا «قىتايلىق كومپانياعا 300 مىڭ گەكتار جەر بەرمەكسىز بە؟» دەپ توتە سۇراق قويدىڭىز...

- ول ەندى - كاسىپكەر عوي. ءوزى «80 مىڭ گەكتار جەرىم بار. مەن جاقسى ەگەم، پايدا دا تاۋىپ وتىرمىن» دەپ وتىر. بۇل جەردە جاعاي ءار ءتۇرلى... بىرەۋلەر 1 گەكتاردى يگەرە الماۋى مۇمكىن. ەندى بىرەۋ 100 گەكتاردان پايدا تاۋىپ وتىر.  دۇرىس ايتاسىز، مەن سۇراق قويىپ، «قىتايلىق كومپانياعا 25 جىلعا جالعا 300 مىڭ گەكتار جەر بەرەم دەپسىز. سونى ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىز» دەگەندە ول: «راس، ولار كەلدى. ءبىز اقمولا وبلىسىندا 600 مىڭ دوللارعا جىلۋ ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ جانە زاۋىت سالۋعا كەلىسىم جاساستىق. بىراق، ەشقانداي دا جەردى جالعا بەرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن جوق. ول شىندىققا جاناسپايتىن جالعان اقپارات» دەدى. ەندى اناۋ وبلىستاعى ادامدار دا بۇل ماسەلەگە ءۇن قوسا ما دەپ ەدىم، بىراق ەشبىرى ءۇن شىعارعان جوق.

- كۋلايگين مىرزانىڭ ءوزى باستاعان لاتيفۋنديستەردىڭ ۇردا-جىقتىققا سالىنىپ، قۇنارلى جەرلەرگە يەلىك ەتىپ جۇرگەنى دە كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەدى...

- نەگىزگى وسى وڭىردەگى كوتەرىلگەن ماسەلە – جايىلىم جەرلەرىنىڭ تۇيتكىلدەرى بولدى. شەشىلمەگەن ماسەلەلەر، تەتىكتەر كوپ ەكەن. بۇل جەردە كوپتەگەن الىپ شارۋاقوجالىق يەلەرى، ءىرى فەرمەرلەر، وسى جەردەگى اناۋ ءسىز ايتىپ وتىرعان وليگارحتار، لاتيفۋنديستەر اۋىلدىڭ ءوزىن قالدىرىپ، اينالاسىنداعى تۇگەل جەرلەرىن الىپ الىپتى. الىپ قانا قويماي، ونى بانكتەرگە نەسيەگە قويىپ جىبەرگەن ەكەن. سول ماسەلەلەرگە قاتىستى بىرنەشە سۇراق قويىلدى. جەر كوميسسياسىندا بۇل ماسەلەلەردى دە مىندەتتى تۇردە قاراستىراتىن بولامىز.

راس، جەردى ءوزىمىزدىڭ ازاماتتارعا ساتۋ ماسەلەسى دە بۇگىنگى كوميسسيا وتىرىسىندا تالقىعا سالىندى. 25 جىل، 49 جىلعا دەيىن جالعا بەرۋ ەسكى جۇيە بويىنشا جۇرگىزىلىپ كەلەدى عوي. مۇندا كۇردەلەنىپ تۇرعانى -  جەردى ازاماتتارعا ساتۋ. مىسالى، وسى وڭىرلەردە بۇرىننان فەرمەرلىكپەن اينالىسىپ كەلە جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى شارۋاقوجالىقتارى جاڭاعى جەرلەردى العىلارى كەلىپ وتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن 100 ميلليون گەكتار اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ 1,3 پايىزى جەكەمەنشىكە ساتىپ الىنعان. ولار  ەندى نە ىستەيدى؟ سوندىقتان، ءبىز  ويلاعانداي، اناۋ موراتوريدەگىدەي، ءۇش-ءتورت سۇراق قانا ەمەس، كوپتەگەن ماسەلەلەر شىعىپ جاتىر.

- قانداي؟

- مىسالى، تەڭسىزدىك بار.  قوستانايداعى روزينسك دەگەندە 880 مىڭ گەكتار جەر بار ەكەن. كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شىعۋىنىڭ سەبەبى -  جەر ماسەلەسىمەن ءبىز 1995 جىلعى رەفورمادان كەيىن (اناۋ سوۆحوز، كولحوزداردى تاراتقاننان كەيىن) ناقتى اينالىسپاعان ەكەنبىز. تۇرىپ قالعان، رەفورما جۇرگىزىلمەگەن.  سودان كەيىن تاعى ءبىر ماسەلە – 2003 جىلى جەر كودەكسى قابىلداندى عوي. سول بويىنشا جەر الاتىن كىسىلەرگە، قالالىقتارعا - 10 سوتكىدەن، اۋىلدىقتارعا - 25 سوتكىدەن، سوسىن باقشا ءوسىرىپ، ساياجايمەن اينالىسام دەگەن ازاماتتارعا 12 - سوتكىدەن بەرىلۋى كەرەك ەدى. نەگىزى بۇل ماسەلە بويىنشا ءبىزدىڭ اناۋ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، قوعامدىق ۇيىمدار بار، بىرلەسىپ، ۇكىمەتكە تالاپ قويعان ەدىك. قازان ايىنا دەيىن وسى ماسەلەلەر شەشىلۋى ءتيىس.  ءبىزدىڭ تالابىمىزدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر كونستيتۋتسيادا بەكىتىلىپ قويعان. ەندى سونى قولعا الىپ، قازان ايىنا دەيىن شەشپەيتىن بولسا، ۇكىمەتكە سەنىمسىزدىك تانىتۋ ارقىلى وتستاۆكاعا كەتىرۋىمىز كەرەك. 

- كوكشەتاۋلىق حالىق جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا نەمەسە جالعا بەرۋ ماسەلەسىنە قالاي قارايدى ەكەن؟

- بۇل - ءتورتىنشى وتىرىس قوي. كوميسسيا جۇمىستارى جۇيەلەنىپ كەلەدى. بۇگىن جيىنعا قاتىسقاندار جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە ناقتى قارسى ەكەندىكتەرىن اشىپ ايتتى. كوميسسيا جۇمىسىنا اتسالىسقان كوكشەلىكتەر جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە تۇبەگەيلى قارسى ەكەندىكتەرىن تىكەلەي ايتتى. بۇل وتە ماڭىزدى دەپ ويلايمىن.  ويتكەنى، جەر تاعدىرىنا بەي-جاي قارامايتىن ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ تالاپ-تىلەكتەرىن بىزگە اشىق، ناقتى ايتۋلارى كەرەك. ەل بەلسەندى بولۋى كەرەك. ۇيىقتاپ قالماۋى كەرەك. ويتكەنى، ءالى ەش نارسە شەشىلىپ بىتكەن جوق. بۇل تالقىلاۋ دەڭگەيىندەگى جۇمىستار عانا عوي. ماسەلە تولىق شەشىمىن تاپپايىنشا، قوعام  بەلسەندىلىگى باسەڭدەمەۋى كەرەك. بۇل - ءالى باستاماسى عانا. 25 جىلدا شەشىلمەگەن دۇنيەلەردى 5 ايدىڭ ىشىندە ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ وتە كۇردەلى. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە قوعام بولىپ بەلسەندىلىك تانىتۋىمىز كەرەك.

- بۇل ماسەلەگە كەلگەندە ءسىزدىڭ ۇستانىمىزىز قانداي؟ بۇگىنگى وتىرىستان نە ءتۇيدىڭىز؟

- ەڭ باستىسى - بۇگىنگى وتىرىستان تۇيگەنىمىز، حالىق جەردى قىتاي مەن رەسەيگە جالعا بەرۋگە تۇبەگەيلى قارسى. سوسىن بۇگىنگى وتىرىسقا قاتىسقان حالىق وكىلدەرى مەن اۋىلشارۋاشىلىق ماماندارى ەگەر سول جەرلەرگە جاڭا تەحنولوگيالار اكەلىپ، ينۆەستيتسيا قاراستىراتىن بولسا، ول جەرلەردى باتىستىق كومپانيالارعا جالعا بەرۋگە بولادى دەگەن پىكىرلەر ايتتى. بۇل - نەگىزى دۇرىس ويلاردىڭ ءبىرى. سەبەبى ءبىز: قازاقستانمەن ورتاق شەكاراسى بار ەلدەرگە جەردى ساتۋعا دا جالعا بەرۋگە دە بولمايدى. ال ەگەر الىس ەۋروپا ەلدەرى سەكىلدى بىزبەن مۇلدە شەكارالاسپايتىن مەملەكەتتەردەن كومپانيالار بىرلەسىپ كەلىپ، جالعا عانا الىپ، جۇمىس ىستەسە، ولارعا قارسىلىق بولماۋى كەرەك دەپ ايتقان ەدىك. ونىڭ وزىندە جەردى اۋەلى 10 جىلعا عانا بەرۋ كەرەك. 5 جىل جۇمىس ىستەپ كورەدى. ەگەر جەردىڭ قۇنارلىلىعىن تومەندەتىپ، ۋلاپ، كۇتىم جاساماي، بەكىتىلەتىن تالاپتارعا سايكەس جۇمىس جۇرگىزبەسە، وندا 5 جىلدان سوڭ، ۇكىمەت ول جەرلەردى قايتارىپ الۋعا قۇقىلى بولۋى كەرەك.

- جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ... كەڭىرەك تۇسىندىرە كەتسەڭىز...

- ەندى ستاتيستيكاعا قاراساڭىز، 2003 جىلدان بەرى شەتەلدىكتەر تەك 1 پايىز عانا جەردى جالعا العان ەكەن. ونىڭ ءوزى اراب ەميراتى مەن تاعى ءبىر ەل، ولار بار بولعانى 2000 گەكتار جەردى الىپ وتىر. ودان باسقا ەشبىر شەتەلدىك كومپانيا جەردى جالعا الماعان. ءبىز ايتىپ وتىرمىز عوي، شەكارالاس مەملەكەتتەردىڭ بىردە-بەرىنە جەردى بەرۋگە بولمايدى. ال جاڭاعىداي ەلدەرمەن جۇمىس جاساۋعا بولادى. تالاپ بويىنشا ولار جاڭا تەحنولوگيالار، قارجى اكەلۋى ءتيىس. اۋىلشارۋاشىلىعىنا جاڭا تەحنولوگيالار اكەلىنبەي ءبىز اۋىلشارۋاشىلىعىن دامىتامىز دەگەنىمىز بەكەرشىلىك بولادى. مىسالى، قازىر بىزدەگى اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى 43 پايىز حالىق ەل ەكونوميكاسىنىڭ 4,7 پايىزىن عانا قۇراپ وتىر. بۇل سابەت وداعى كەزىمەن سالىستىرعاندا 10 ەسەگە ءتۇسىپ كەتكەن. ەڭبەك ونىمدىلىگى ازايىپ وتىر. بۇل بىزدە اۋىلشارۋاشىلىعىنا كوپ كوڭىل بولىنبەگەندىگىن كورسەتەدى. سوسىن، جاسالعان باعدارلامالار كوپ بولعانىمەن، بىراق ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق مەحانيزم جوق، نارىقتىق تەتىكتەر قاراستىرىلماعان، جاڭا تەحنولوگيا دەگەن مۇلدە جوق. ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءتىپتى ەسكەرىلمەگەن.  سونداي-اق، مەنەدجمەنت ماسەلەسىندە جۇيە سول سابەت وكىمەتى كەزىندەگى قالىپتا قالىپ قويعان. سوندىقتان دامىعان ەلدەرمەن جۇمىس جۇرگىزۋگە قارسى بولماۋىمىز كەرەك.

- جاقسى اعا، ۋاقىت ءبولىپ سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

- سىزدەرگە دە راحمەت! ىستەرىڭىزگە ساتتىلىك!

سۇحباتتاسقان - نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz