1916 جىلعى قارقارا–الباندار كوتەرىلىسىنە بيىل 100 جىل تولادى. اۋىر دا ازاپتى جىلداردىڭ ىزعارى، قازاق ماسەلەسى بۇگىن دە شەشىلگەن جوق. ءبىز تومەندە قاراپايىم گازەت وقىرمانىنىڭ تىلىمەن جازىلعان سول كوتەرىلىستىڭ جاي-جاپسارى مەن قايعى-قاسىرەتىن بۇگىنگى حالىقتىڭ ەسىنە سالۋدى ءجون كوردىك.

رەسەيدىڭ II نيكولاي پاتشاسى 1916 جىلى «25 يۋن جارلىعىن» شىعاردى: قازاق دالاسىنان 19 بەن 45-ءتىڭ اراسىنداعى قازاق جاستارى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنا باستاعاندا، جەتىسۋداعى 16 بولىس البان رۋىنان 40 مىڭ ادام تىزىمدەلدى. بۇعان الباندار كەلىسپەدى. كەزىندەگى حانگەلدى، رايىمبەك، ساۋرىق باتىرلاردىڭ رۋحىن جالعاپ، ەل مەن جەردى قورعاپ قالۋ پارىزىن ابىز جامەڭكە قولعا الدى.

جامەڭكە الباننىڭ رۋ باسشىلارى مەن اقساقالدارىن جيناپ، «حالىقتىق كەڭەس» قۇردى. ونىڭ ءبىرىنشى ءماجىلىسى «دوڭگەلەك ساز» دەگەن جەردە، ەكىنشىسى مەن ءۇشىنشىسى قارقارا جارمەڭكەسىنىڭ باس جاعىندا، بۇگىندە «ەرەۋىل توبە» دەپ اتالاتىن جەردە ءوتتى. شەشۋشى كەزەڭدە 1916 جىلى 6 شىلدە كۇنى اقبەيىت تاۋىنىڭ شىعىسىندا ون التى بولىس الباننىڭ اتقا قونعان ەرلەرى جينالدى. ءسوزدى البان-بۇعىنىڭ كوشباسشىسى جامەڭكە مامبەتۇلى باستادى.

ء«بىر ءبىزدىڭ اماندىعىمىز كىمگە تۇلعا بولادى، قامالعان ەلگە ءبىز سويلەمەسەك، كىم سويلەيدى؟ بۇل – ەلدىگىڭە سىن، البان بالاسى، ەلدەن ادال ۇل تۋعان بولسا، بەلدى بەكەم بۋىپ، بەكىنەتىن شاعىنا كەلدى... مەن نەمدى قيمايمىن، ۇزاق نەسىن قيمايدى؟! ەركەك – تۋعان ەلمىن دەپ، ءدوڭ باسىنا شىعار بولساق، قالعان جاسىن سالمايدى ەكەن دەمە. جەر تىرەگەن شال بولساق تا، قاتاردان قالار دەمە! – دەپ، دالا دەموكراتياسىنىڭ نايزاعايى، ءتىلى وتكىر، سوزگە شەبەر دانا ابىز جينالعانداردى اۋزىنا قاراتتى. – رەسەي اق پاتشاسى قازاق دالاسىنا اسكەرگە ادام الىنسىن دەگەن جارلىق شىعاردى. ونى ورىندامايمىز! بالا بەرمەيمىز، بالا بەرگەنشە، شال ءولسىن!».

كوپ ۇزاماي قالىڭ البان تەڭىزدەي تولقىدى. 11 شىلدە كۇنى جامەڭكە مەن ۇزاق باتىر سەكىلدى سەرىكتەرى بار 400 ادام قارقاراداعى پريستاۆ اقجەلكە قۇرعان اسكەري ورتالىقتى قورشاپ الادى. قورىققان پريستاۆ جان ساقتاۋ ءۇشىن حالىق تالابىن ماقۇلدادى. ىزالى حالىق اسكەري ءتىزىمدى ورتەپ، اسكەري قويمانى تاس-تالقان ەتتى.

جەتىسۋ گەنەرال-گۋبەرناتورى فولباۋم جاعدايدى رەتتەپ، بەيبىت كەلىسىممەن حالىقتى كوندىرۋدى جەرگىلىكتى ۇلىقتارعا تاپسىرادى. 22 شىلدە كۇنى جامەڭكە، ۇزاقتى، ەل ىشىندەگى باسقا دا بىرنەشە سەرىكتەرىن «كەڭەسەمىز، ماسەلەنى شەشپەسەك بولمايدى» دەپ، قارقاراعا شاقىرادى. بىراق ارادا بيباتىر جيەنباەۆتىڭ «زاڭسىز ارەكەت» دەپ، تەرىس اقپارات بەرۋ سالدارىنان، ەلدىڭ كورنەكتى ازاماتتارى قانعا بوكتى، حالىق جازىقسىز قىرىلدى.

23 شىلدە كۇنى ءۇش ارباعا 16 ادامدى وتىرعىزىپ، 10 سولدات ءتۇن قاراڭعىسىن پايدالانىپ، قىرعىزداعى قاراقولعا كەلىپ، كوتەرىلىس باسشىسى جامەڭكەمەن كەلىسسوز جۇرگىزەدى. وعان ۇلكەن قارجى، مانساپ، اتاق پەن بيلىك بەرەمىز، «تالابىڭنان باس تارت، حالىقتى كوندىر» دەپ، قاراقول ۋەزىنىڭ باستىعى يۆانوۆ شارت قويادى. جامەڭكە: «اباقتىداعى سەرىكتەرىمدى بوسات، ەلگە بارىپ كەڭەسەمىز»، – دەيدى. وعان يۆانوۆ كەلىسپەي: ء«بىزدىڭ تالاپتى ورىندا الدىمەن، سودان سوڭ ادامدارىڭدى اباقتىدان بوساتامىز»، – دەيدى.

جامەڭكە كەلىسپەي: «كارى اتالىعىمدى كەسىپ ال، مەن سەبەر ءدانىمدى سەپتىم، باسقا ايتارىم جوق»، – دەپ قاسارىسادى. ۇلىق ۇزاق باتىردى شاقىرىپ: «جامەڭكەنى كوندىر، ءوز جاڭدارىڭدى ويلاڭدار!» – دەپ، بۇل ۇگىتكە اۋباكىر بولىستى دا تارتادى. بىراق ولار: ء«بىز جامەڭكەنى اتتاپ كەتە المايمىز، حالىق الدىندا ماسقارا بولاتىن جايىمىز جوق!» – دەپ، قىسقا قايىرادى.

بۇل كەزدە قارقارادا حالىق نارازىلىعى ءپىسىپ جەتىلدى. كەشىكپەي قاراقول تۇرمەسىن حالىق قورشاۋعا الادى. ۇلىقتاردىڭ زارە-قۇتى قاشادى، وزدەرىن وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەن جامەڭكە ابىزدان قۇتىلماسقا شارا قالمايدى. ونى اتىپ ولتىرۋدەن قورقادى.

سودان تۇسكى اس كەزىندە كۇزەتشى سولدات: «مارتەبەلى ۋەزدىك ۇلىق سىزگە ارناپ باس تارتادى»، – دەپ، كۇمىس تاباق اكەلەدى. جامەڭكە ءبىر ءتىلىپ اۋزىنا ساپ، تاباقتى قايتارادى. بۇل – جامەڭكەگە بەرىلگەن «ۋ» ەدى.

وسى ۋدان ازاپ شەككەن جامەڭكە سەرىكتەرىنە: «تۇرمەنى بۇزىپ شىعۋدان باسقا جول جوق، ارەكەتكە كوشۋ كەرەك»، – دەپ، اقىرى 7 تامىز كۇنى ءوزى كوز جۇمادى. جامەڭكەنىن سۇيەگىن ۋەزدىك ۇلىق قۇپيا تۇردە قاراقولداعى تاتار بايى حامزاعا تاپسىرادى. ول ىستىقكولدىڭ شىعىس جاعىنداعى قاراقول-اتاعا جامەڭكەنى جەرلەپ، باسىنا اعاش ەگىپ، تاس قويادى.

جامەڭكەنىڭ قاستاندىقپەن ءولىمى تۇرمەدەگىلەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزىپ، ونىڭ اياعى «بۋنتقا» اينالدى. تۇرمەدەگى قاقتىعىس كەزىندە ون سەگىز ادامنىڭ التاۋى ولەدى. الباندار كامەراسىنداعى بەكدايىر دەگەن جىگىت ناردىڭ تاقتايىمەن ەسىكتى بۇزىپ، قازىبەك، بەكدايىر، سىبانقۇل، جاڭاباي، اۋباكىر، تۇرلىقوجا، جايشىبەك جۇگىرىپ شىعىپ، ءتورت سولداتتى ۇرىپ جىعادى. ءتورت بەساتاردى قولعا تۇسىرگەن كوتەرىلىسشىلەر سولداتتارمەن اتىسىپ، اياعىنان جارالى بولعان ۇزاقتى الىپ شىقپاق بولادى. جارالى جاتقان ۇزاق باتىرعا ۇمتىلعان التى سولداتتى قازىبەك اتىپ تۇسىرەدى. وسى اتىس كەزىندە سىبانقۇل مەن جاڭاباي وققا ۇشادى. تۇرمەدەگى تۇتقىندار 20-دان استام بەساتار مىلتىعىن قولعا تۇسىرەدى. تۇرمە كەڭسەسى تالقاندالىپ، وتىزعا جۋىق سولدات تۇرمەنىڭ قاراۋىل باستىعىمەن وققا ۇشادى.

بىراق بۇلار تۇرمە قاقپاسىن اشىپ شىعا بەرگەندە، كومەككە كەلگەن بولىمشەلەر ولاردىڭ جولىن بوگەپ، پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرىپ، گرانات لاقتىرىپ، تۇتقىنداردى باۋداي تۇسىرەدى. جازالاۋشى اسكەر كەيىننەن اياعىنان جارالانعان ۇزاق باتىردى قولعا ءتۇسىرىپ، ازاپتاپ ولتىرەدى.           

رەسەي پاتشا وكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى جەتىسۋدا باستالعان قارقاراداعى الباندار كوتەرىلىسى وسىدان كەيىن حالىقتىق سيپات الادى. ءار بولىس قارۋلى جاساق ۇيىمداستىردى. تامىزدا باستالعان سوعىستا الباندارعا توتەپ بەرە الماي، وتارلاۋشى وكىمەت اسكەرى تاس-تالقان بولىپ جەڭىلدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە سوعىس ونەرىن شەبەر مەڭگەرگەن البان جاساقتارى قارقارا مەن قاراقول بەكىنىستەرىنە، تاشقاراسۋ تىرەك پۋنكتىنە شابۋىل جاسايدى.

بىراق قارقارادا قورعانىسى مىقتى پۋلەمەت روتاسى، زەڭبىرەكشىلەر باتارەياسى سوعىستا سىننان وتكەن كراۆچەنكو سەكىلدى وفيتسەرلەر باسقارعان جازالاۋشى بولىمشە تۇردى. وسى بولىمشەمەن البان جاساقتارى اراسىندا كەسكىلەسكەن سوعىس باستالادى. ورىس سولداتتارى اراسىندا ءولىم، جارالىلار كوبەيەدى. سىرتتان كەلەتىن كۇشتىڭ جولى كەسىلەدى. قالجىراعان سولداتتار تامىزدىڭ 13-ءى كۇنى تۇندە قارقاراداعى ساۋدا نۇكتەسىنە جاسالعان شابۋىلعا توتەپ بەرە المايدى. توز-توزى شىعىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرايدى. اسكەر باستىعى كراۆچەنكو قاشىپ قۇتىلدى.              

ايتا كەتۋ كەرەك، 1882 جىلى «پەتەربۋرگ كەلىسىمى» دەگەن اتپەن وتارلاۋشى وكىمەت قازاقتىڭ مىڭ جىلدىق اتا-قونىسىن ىدىراتىپ، ەكىگە بولگەن ەدى. قۇلجا–ىلە ايماقتارىن ۋاقىتشا قىتايعا قالدىرىپ، بەرگى جاعى – رەسەيدىڭ مەنشىگى بولىپ قالدى. بىراق قىتايداعى قۇلجادا ەكى پولك كازاك-ورىس اسكەرى، ەكى پۋلەمەت روتاسى، زەڭبىرەك باتارەياسى – بارلىعىن قوسقاندا بەس مىڭ اسكەردەن اساتىن رەسەي ارمياسى تۇردى. 1916 جىلى كۇزدە وسى قارۋلى كۇش قۇلجادان شۇعىل تۇردە جەتىسۋعا كەلەدى. جەتىسۋداعى البانداردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن باسۋ ءۇشىن، وكىمەت قازىرگى قىتايدان، وزبەكستاننان، قىرعىزدان كومەككە قارۋلى جاساق الىپ، بايىنقول، تەكەس، قاقپاق، سارىجاز، جالاڭاش، شالكودە، لاباسى تاۋلارىنا بەكىنگەن كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى باسىم كۇشپەن سوعىس اشادى.

ال ناشار قارۋلانعان البان جاساقتارى سانى 60 مىڭ ادام بولدى. موناي، قوجەكە، مۇقان، تايلاق، جاقىپبەردى، قابىلبەك، قايىپبەردى، داركەنباي، ىرگەباي سىندى دالا كومانديرلەرى البان جاساقتارىن وندىقتارعا، جۇزدىكتەرگە، مىڭدىقتارعا ءبولدى. ارنايى شابۋىلداۋشى بولىمدەردى تايلاق پەن جاقىپبەردى باسقاردى. توسقاۋىل قورعانىس ءبولىمىن ديقانباي مەن داركەنباي، بارلاۋ، شۇعىل ارەكەت جاساۋ ءبولىمىن قوجەكە، كۋروۆ، ۆەربيتسكايا جۇزەگە اسىردى.

1916 جىلى قازان ايىندا البان جاساقتارى سوعىس امالدارىنا قاراي ارەكەت ەتىپ، ەكىگە بولىنەدى. ديقانباي مەن داركەنباي باستاعان جاساق كراۆچەنكو باستاعان جازالاۋشى دۇشپان اسكەرىنىڭ جولىن بوگەپ، توسقاۋىلعا قالدى. ولار كەتپەن اسۋى مەن لاباسى تاۋلارىن بەكىنىپ، سوعىس جۇرگىزدى. نەگىزگى بولىمدەگى موناي، قوجەكە، مۇقان باسقارعان البان جاساقتارى «بەيتاراپ ولكە» – قۇلجا قالاسى ايماعىنا ءوتۋ ءۇشىن، ورىس پەن قىتايدىڭ اسكەري قورشاۋىن بۇزىپ وتۋگە تۋرا كەلدى. نەگىزگى باعىت – شىعىس تۇركىستان جەرى ەدى.

شەكارادان ءوتۋ وڭاي بولمادى: قاقپاق، تەكەس، بايىنقول وزەندەرى بويىندا قاندى شايقاس بولدى. حالىق كوپ قىرىلدى. قايىپبەردى مەن داركەنباي وققا ۇشتى. قازان ايىنىڭ ورتاسىندا البان جاساقتارى قۇلجا ايماعىنا كىردى. قىتاي جاعى قارۋلى جاساقتىڭ بەلسەندىلىگىن تەجەۋ ءۇشىن، ءتۇرلى شابۋىلدار، قاقتىعىستار جاساپ، قيىنشىلىقتار تۋعىزدى.

سول جىلى قىس قاتتى بولدى. موناي، قوجەكە، مۇقان، باسقا دا دالا كومانديرلەرى ۇيىمداسا ارەكەت جاساپ، حالىقتى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جان ايامادى. قينالعان ەلگە قۇلجاداعى كاسىپكەر-فابريكانت ۇسەيىنباي ازىق-تۇلىك بەرسە، قىزاي ەلى ءتۇرلى كومەكتەر جاسادى.

تابيعاتىنان جىگەرلى الباندار قىتاي جەرىندە تەز ارادا قارقىن الدى. الباندار ارقىلى قىتايعا جاڭا تىڭ كۇشتىڭ كەلۋى شىعىس تۇركىستاننىڭ سەنىمىن وياتتى. ەندى قىتايعا ىلە، قۇلجا ايماعىن قايتادان قازاق ەلىنە قايتارۋ قاۋپى ءتوندى. بۇل ارادا بۇرىنعى قارسىلاسى – رەسەي جاعى الباندار مۇددەسىن قولدادى. قىتاي جاعى تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن ايلا-ارەكەتكە كوشىپ، ءوز باعىتتارىنان شەگىنىپ، شەكارا ايماعىنداعى «بەيتاراپ ايماققا» امالسىز جەڭىلدىكتەر ەنگىزدى. قوردالانعان ماسەلە جويىلىپ، حالىق ەكى جاققا ەمىن-ەركىن كوشىپ-قوناتىن بولدى. بۇل قۇلجاداعى بەيتاراپ ولكەدەگى قازاقتاردىڭ 1917 جىلدان باستاپ، جەتىسۋعا قايتا كەلۋىنە اسەر ەتتى. تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن قۇرمەتتەيتىن الباندار وسىلايشا قۇلدىق سانا-سەزىمدى بۇزدى.

ال ەندى الباندار كوتەرىلىسىن باستاعان جامەڭكە دەگەن كىم؟ كوتەرىلىستەن بۇرىن نە ىستەدى؟

الباندار «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە تاشكەنت–شىرشىق القابىن مەكەندەگەن. كەيىن وسى جامەڭكە اسان قايعى سەكىلدى ەلىنە قولايلى قونىس، جايلى جەر ىزدەپ، حان تاڭىرىنەن تۇرگەنگە دەيىنگى ايماققا قالىڭ قازاقتى قونىستاندىردى. ولاردىڭ جايلاۋ، قىستاۋ، كۇزەۋ، كوكتەۋىنە دەيىن قاجەتتى جەرلەرىن ءبولىپ بەرىپ، ۇلان-عايىر ايماقتى مەكەن ەتۋىنە باس بولدى. ارادا ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە، جامەڭكە بيلىك ەتىپ، تورەلىك جاساعان زاڭدىلىق ءالى بۇزىلعان جوق. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سول جەرلەردە البانداردىڭ ۇرپاقتارى نارىنقول مەن كەگەندە 20-دان استام اۋىلدى قۇراپ، ءومىر سۇرۋدە.

بيىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىعى كەزىندە حالىقتى ازاتتىققا باستاعان جامەڭكەنىڭ حالىققا سىڭىرگەن ەڭبەگى باعالانۋعا ءتيىس. مەن قاراپايىم تىلمەن بايان ەتكەن وسى كوتەرىلىس قازاق جەرىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە ەل اراسىنا ناسيحاتتالاتىنداي عىلىمي كونفەرەنتسيالار، وقۋلار ءوتۋى كەرەك. ءدۇدامال «28 باتىرعا» ارناپ كينو تۇسىرگەننەن گورى، قازاق حالقىنا ەرلىگى ءمالىم بولعان الباندار كوتەرىلىسىنىڭ قاھارماندارى تۋرالى فيلم ءتۇسىرىلۋى كەرەك.

سونىمەن بىرگە جامەڭكە ابىزعا الماتى قالاسىندا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلىپ، الماتى مەن استانادان ءبىر كورنەكتى كوشەنىڭ اتىن بەرۋ كەرەك. ول ەسكەرتكىشكە جامەڭكە باتىردىڭ قاسىنا ەرگەن، كوتەرىلىسكە قاتىسقان بارلىق ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونى جازىلعان گرانيتتى تاقتا ورناتىلۋى ءتيىس. قۇلجا جولى بويىنا «الباندار كوتەرىلىسى – ەرلىك الاڭى» مەموريالى سالىنىپ، ارلى-بەرلى جۇرگىنشىنىڭ ەسىنە ەرلىك شەجىرەسىن پاش ەتەتىن الاڭ اشىلسا، جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق-پاتريوتتىق تاربيەگە باۋلۋعا تۇرتكىلىك ءبىر بەلگى پايدا بولار ەدى.

ەرجان ءجۇنىس

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №21 (338) وت 26 مايا 2016 گ.