ءار زاماننىڭ، ءار قوعامنىڭ، ءار قاعاننىڭ تۋ ۇستاۋشىسى بولادى. ەلدىڭ ەلدىگىن، ەردىڭ ەرلىگىن، جەردىڭ كەڭدىگىن تانىتاتىن، ونى ادامزاتقا پاش ەتەتىن، كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايتىن ەڭ سەنىمدى ادامى. حالىق اتىنان سويلەيتىن ادام، ۇلتتىڭ ءسوزىن ايتاتىن ادام،  اقيقاتتىڭ قۇلى. ۇلتتىڭ تۋ ەتىپ كوتەرەتىن ۇلى ۇلتتىق قاسيەتىن الپەشتەپ، قورعاپ، دامىتاتىن ادام.

قارنىنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىنىڭ قاشقانىنا عانا قىنجىلاتىن، مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى دەپ بوق دۇنيەگە بولا ەشقاشان باسىن اۋىرتپاعان قازاق ءۇشىن ءاردايىم تەك ادامنىڭ، باسى جۇمىر پەندەنىڭ پاكتىگى پەن مارتتىگى ەڭ باستى جانە ەڭ اسىل قۇندىلىق بولعانى شىندىق. يماندىلىق، يناباتتىلىق، ادالدىق، بىلىمدىلىك قانا وعان ابىرويدى دا، ماتەريالدىق بايلىقتى دا، ءتۇرلى اتاق، دارەجەنى دە اپەرگەن. اتاق-بيلىك، مانساپ، اقشا، التىن، مال-مۇلىكتى، ياعني ءبىزدىڭ نارىق زامانىمىزدىڭ پارىعىن  –  تۇپكى ماقسات رەتىندە ەمەس، ۇلى ماقساتقا جەتەلەيتىن ءجاي ءبىر قاتارداعى قۇرالدىڭ ءبىرى دەپ تانىعان.

ءبىزدىڭ قوعامىمىز ارزانقول ۇرانداردىڭ جەتەگىندە كەتپەي اتالمىش ەجەلگى ەلدىك ۇستانىمىمىزدان اجىراپ قالماعان جاعدايدا عانا  –  اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريح ساحناسىندا نىق يەلەنگەن توردەگى ورنىن تومەندەتپەيتىن بولامىز. باسقاشا بايۋ، ياعني ءتىلىن، ءدىلىن، ءتىنىن، ءدىنىن ىسىرىپ قويىپ بايۋ  –  ەرىمىزگە دە، ەلىمىزگە دە جاراسپايتىن دۇنيە.

قاجىتىپ، كۇيزەلتەتىنى – بۇگىنگى بيلىك مۇنى تۇسىنە مە، تۇيسىنە مە دەگەن وي. ويتكەنى، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇلتتىق ساياسات باعدارلاماسى ءالى دە ۇكىمەتتىڭ، وكىنىشكە وراي، كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇر، شىنتۋايتىنا كەلسەك، ءالى كۇنگە قولعا ءتيىستى دەڭگەيدە الىنباعان ءىس. ال، كەرىسىنشە، كەرى باعىتتاعى تالپىنىستاردىڭ ەتەك الۋى تىنار ەمەس...

مۇنىڭ سالدارى مەن سەبەپتەرى تۋرالى از ايتىلعان جوق. جان تۇرشىگەرلىك زۇلماتتاردى باستان كەشىرگەن، كەزىندە تاپتالعان، جانشىلعان ەل، مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.

ەندىگى ماقسات پەن مۇرات بىرەۋ – ول تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋ، حالقىمىزدىڭ اسىل رۋحاني قۇندىلىقتارىن ساقتاپ، جاڭعىرتىپ ومىرىمىزگە ەندىرۋ. مۇنى تالاپ ەتكەن كوپتەگەن رەسمي قۇجاتتار، قاۋلى-قارارلار، جيىن-قۇرىلتاي حاتتامالارى، قاۋلى-شەشىمدەر، ءتۇرلى حاتتار، ماقالالار، مونوگرافيالار، كوركەم شىعارمالار، نەشە فورماتتاعى ۇندەۋلەر جەتكىلىكتى كولەمدە ۇزدىكسىز تولاستاماي جاتقانى ءسىز بەن بىزگە جاقسى ءمالىم. وسىندايدا تىڭدار قۇلاق بار ما، جوق پا ءوزى دەپ قالاسىڭ كەيدە.  

بەينەلى تۇردە ايتساق، حالىق – ۇشى-قيىرى جوق جايىلىپ جاتقان تەلەگەي تەڭىز مۇحيت ىسپەتتەس بولسا، بيلىگىمىز كەيدە ونىڭ ورتاسىندا ءجۇزىپ جۇرگەن اكۆاريۋمعا ۇقساپ كەتەدى. شىنىسى قالىڭ، سۋى جىلى ءارى تۇششى. اكۆاريۋم ىشىندەگى ءجۇز شاقتى بالىقتىڭ بەس-التاۋى عانا مۇحيت ءتىلىن ۇعادى، باسقالارى – كىلەڭ كەرەڭ-مىلقاۋ ماقۇلىق سىڭايلى.

مەملەكەتتىك ءتىلىمىز  –  مۇحيتتىڭ سۋى، مۇحيتتىڭ بارشا ءومىرىنىڭ كەپىلى، جاندى دۇنيەنىڭ ورتاق تابيعي ورتاسى. ال اكۆاريۋمنىڭ سۋى دا باسقا، يتتەرى دە قارا قاسقا. كەزەكتى تەڭىز داۋىلىنا دەيىن عانا شىنىسى شىداس بەرۋى مۇمكىن. تەرەزە-ەسىگىن اشىپ، ىشىنە تازا تەڭىز سۋىن جىبەرمەسە، ول تۋعان مۇحيتپەن قاۋىشىپ بىرىكپەسە، بىرلەسپەسە، تۇتاسپاسا، حالقىمەن ونىڭ ءوز تىلىندە تىلدەسپەسە، مۇحيت سۋىنا سۇڭگىپ، بالىقتاي جۇزبەسە، ەرتەڭگى كۇنى ءوزىنىڭ امان قالارى نەعايبىل...

بولاشاققا وي تاستاپ، ساراپقا سالىپ، قازىرگى ءجاي-كۇيىمىزدى جان-جاقتى تارازىلاپ كورىپ، مىنانداي تۇجىرىم-ويلارمەن بولىسكىمىز كەلەدى.

ازداپ قيالعا ەرىك بەرىپ، ونى ويشا بەينەلەپ كورەلىك. بۇگىنگى بيلىك ءوزىنىڭ تىكەلەي ورىنداۋعا مىندەتتى نە ءماجبۇر، جالاقى الىپ تۇرعان مىندەتتەمەلەرىن ىسىرىپ تاستاپ، تەك ءوز قارا باس قامىن ويلاسا، وندا ەڭ ءبىرىنشى نەنى قولعا الىپ، نە ىستەۋ كەرەك دەلىك. ەرتەڭى مەن بۇگىنى باياندى، باقۋاتتى، ءار ءىسى قالىپتى بولسىن دەسە، ول بارىنشا جىلدام، بار كۇشىن سالىپ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋى كەرەك. ويتكەنى ولار ءۇشىن قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تولىققاندى جانە ەركىن سالتانات قۇرۋىنان باسقا بەرىك جانە سەنىمدى كەپىلدىك جوق.

ال، جارايدى دەيىك، ءوزىن دە ويلاماي-اق قويسىن، تەك ەلىن، جەرىن، حالقىن، ۇلتىن سۇيسە، ونىڭ عانا قامىن جەسە، نە ىستەۋى كەرەك ولار سوندا. وندا دا بيلىك، ەڭ قىزىعى، ەڭ الدىمەن  تەك مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋى كەرەك ەكەن.

مەملەكەتىمىز ەرتەڭ زايىرلى، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنسىن دەسەك، تەك قانا قارىن توقتىعى مەن كويلەك كوكتىگىمەن شەكتەلمەي، دامۋدى كوزدەسە، ەڭ باستى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەسى قايسى بولۋ كەرەك دەسەك تە، ول دا باياعى –  مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ماسەلەسى بولادى. ويتكەنى زايىرلىلىقتىڭ باستى بەلگىسى  –  تىلمەن عانا كەلەتىن دامىعان مادەنيەت پەن جوعارى وركەنيەتتىلىك ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

وتانىمىز تىنىش، ۇلت اراسىندا تاتۋلىق، ەل ىشىندە اۋىزبىرشىلىك بولسىن دەسەك، باسقا جۇمىستاردى قويا تۇرىپ – وندا دا مەملەكەتتىك ءتىلدى ىلگەرىلەتۋ قاجەت بولادى.

كەرىسىنشە، ەرتەڭ ءبىر شاتاق شىقسىن دەسەڭىز، بەيبەرەكەت وقيعالار  باستالعانىن قالاساڭىز  –  مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا توسقاۋىل قويا بەرىڭىز. بيكفورد پىلتەسىن تۇتاتسا نە بولادى، سوندا سونى انىق كورەسىز. بۇدان ارتىق ديۆەرسيا تابا المايسىز...

ۇرپاق ءدۇبارا-ماڭگۇرت، نامىسسىز توبىر، باسەكەگە توتەپ بەرە المايتىن، پاراعا ساتىلاتىن، «يت تويعان جەرىنە» دەگەندەي، اتامەكەنىن كەز كەلگەن جاتجۇرتتىققا وپ-وڭاي اۋىستىرا سالاتىن ازاماتتىق قوعام دۇنيەگە كەلسىن دەسەڭىز  –  مەملەكەتتىك ءتىلدى تەجەي بەرسەڭىز جەتكىلىكتى.

جالپى العاندا، قازاق ەلىنە نەعۇرلىم كوبىرەك قاستاندىق ىستەگىسى كەلگەندەرگە، بيزنەس-ەكونوميكا تۇرعىسىنان بولسىن، ادام قۇقىقتارى تۇرعىسىنان بولسىن، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان بولسىن، مادەني-پسيحولوگيالىق تۇرعىسىنان بولسىن، تازا ساياسي تۇرعىسىنان بولسىن، ەڭ ءتيىمدىسى  –  قازاقتىڭ انا تىلىنە توسقاۋىلداردى قولدان جاساي بەرۋ. ونىڭ  تەز ارادا ءوزىنىڭ جاعىمسىز ناتيجەسىن بەرەتىنى ءسوزسىز.

ويتكەنى، ءتىل، كەزىندە كەڭەس يدەولوگتارى ۇيرەتكەندەي، قارىم-قاتىناس قۇرالى عانا ەمەس. مەملەكەتتىك ءتىل  –  مەملەكەتتىڭ قانى دا، جانى دا، ءتانى دە. مازمۇنى دا، فورماسى دا، سىرتى دا، ءىشى دە. ءوز قۇرامىنا ەلدىڭ دە، جەردىڭ دە بارشا اقپاراتىن، مالىمەتىن، بايلىعىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، وتكەنى مەن بولاشاعىن سىيعىزا جيناقتاعان عاجايىپ قۇبىلىس ول.

ولاي بولسا، ءتىل ءۇشىن كۇرەس  –  ەڭ كيەلى پارىز، مەملەكەتتىك باعدار، ۇلى مىندەت، ۇلتتىق ماقسات، حالىق مۇراتىنىڭ ءوزى بۇل.

ودان ۇلكەن شارۋا جوق، ودان اسقان مۇرات بولماسا كەرەك.

مىنە، جوعارىدا اتالعان وسىناۋ سارا جولدى ومىرلىك مۇراتى ەتىپ، زامان اعىمى قالاي قۇبىلسا دا العان باعىتىنان تايماي، كەزەلگەن قارۋلارعا قاسقايا قاراپ، اتىلعان وقتاردى شىبىن قۇرلى كورمەي، مۇزجارعىش كەمەدەي جولىنداعى كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ كەلە جاتقان ەڭسەلى اعالارىمىزدىڭ ءبىرى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك ومىرزاق ايتبايۇلى بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كوتەرىلىپ وتىر. ول وسىناۋ مەرەيلى جاسقا جاي كەلگەن جوق، حالقىنىڭ قاجەتىنە جارار زور رۋحاني قازىنامەن، ەلدىڭ ءسوزىن ۇستار، كوشىن باستار ابىز اقساقال رەتىندە، تۋىن ۇستار، رۋحىن اسقاقتاتار قوعام قايراتكەرى رەتىندە لايىقتى ابىرويمەن جەتىپ وتىر. ءبىز وسى ورايدا اتاقتى عالىم، قاجىرلى قوعام قايراتكەرى ومىرزاق ايتبايۇلىنىڭ وسى كەزگە دەيىن اتقارعان ىستەرىن، سىڭىرگەن ەڭبەگىن سۇزگىدەن وتكىزىپ، تىزبەلەپ جاتپاي-اق، تەك سوڭعى جىلدار بەدەرىندەگى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باسشىسى رەتىندە ۇيتقى بولىپ، ىسكە اسىرىلۋىنا سەپتىگى تيگەن بىرنەشە قاداۋ-قاداۋ جوبالاردى اتاپ وتۋمەن شەكتەلگەندى ءجون كوردىك. «تەڭىزدىڭ سۋى تامشىسىنان بىلىنەدى» دەگەندەي، بۇل ومىرزاق ايتبايۇلىنىڭ تۇلعالىق كەلبەتىن تانىپ بىلۋگە، ونىڭ الىمى مەن قارىمىن اڭعارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى عوي دەپ ەسەپتەيمىز.

سونىمەن، تەك سوڭعى جىلدار بەدەرىندە رەسپۋبليكالىق باس بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جەكە حات-ۇسىنىس تۇرىندە، عىلىمي تالداۋلار قورىتىندىسى رەتىندە تاڭبالانىپ، جازباشا قۇجاتتالعان بىرقاتار تۇجىرىمدارعا توقتالا كەتەيىك.

تۋىمىزدى تومەندەتبەي جوعارى كوتەرىپ ۇستاپ كەلە جاتقان داڭعايىر عالىم ومىرزاق ايتبايۇلى باسقارىپ وتىرعان ميلليوننان استام مۇشەسى بار حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى اتىنان پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، سەنات پەن ءماجىلىس پارلامەنتى، ۇكىمەت، مينيسترلەر مەن اكىمدەر، مەملەكەتتىك ءىرى مەكەمەلەر، ۇلتتىق كومپانيالار، ازاماتتىق قوعام الدىنا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت جۇيەلى تۇردە، عىلىمي سارابى مەن دالەلى ۇيلەسكەن ناقتى تالاپتار قويىلىپ، بىرقاتار مىندەتتەر جۇكتەلدى.

ولاردى تاعى دا ەستەرىڭىزگە سالىپ، تىزبەكتەپ اتاپ وتەلىك.

ءبىرىنشى تالاپ.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەڭ قىسقا مەرزىمدە شۇعىل «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلدانعانى ماڭىزدى. جاڭا سايلانعان پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى وسى اۋاداي قاجەت زاڭدى كەشىكتىرمەي قولعا الادى دەگەن ءۇمىتىمىز زور. كورشى ەلدىڭ ارنايى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭىمەن قۇزىرەتتەلگەن ورىس تىلىنە بۇرىنعى كسرو كەزەڭىندەگىدەي جارماسا بەرۋىمىز، كەرەك بولسا، قۇقىقتىق نونسەنس. تاۋەلسىزدىك العان جانە ءوز مەملەكەتتىك ءتىلى بار ەلگە بۇل ەرسى، وعاشتاۋ ارەكەت ەكەنى ءسوزسىز. ويتكەنى، كەزىندە، 2007 جىلى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس ءوزىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن قازاقستاندا «مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنىڭ جوعارىلىعى»، «قازاق ءتىلىن جەكە دارا نەمەسە باسىمدىقپەن قولدانۋ مۇمكىندىگى» تۋرالى، ورىس ءتىلىنىڭ قازاق تىلىمەن «تەڭ» قولدانىلۋىن جاپپاي ەمەس، تەك بەلگىلى شەكتەۋلى ماعىنادا ۇققان ءجون ەكەندىگى تۋرالى تايعا تاڭبا باسقانداي قىلىپ، «تەڭ قولدانۋدى بەلگىلەمەيدى» دەي كەلىپ، «مەملەكەت مەملەكەتتىك تىلگە قامقورلىق كورسەتۋگە جانە ونىڭ دامۋىن ىنتالاندىرۋعا، تەك مەملەكەتتىك-قۇقىقتىق رەتتەۋ سالاسىندا عانا ەمەس، سونداي-اق قوعامنىڭ باسقا دا بارلىق سالاسىندا ونىڭ قولدانىلۋى مەن تارالۋىنا جاعداي جاساۋعا ءتيىس» دەپ كورسەتكەن ەدى عوي.

ولاي بولسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ستاتۋسىن، قولدانىلۋ تەتىكتەرىن، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ مىندەتتەرىن بەلگىلەيتىن زاڭ ءاربىر تاۋەلسىز ەلدە بار، مۇنداي زاڭ بىزدە دە بولۋ كەرەك.

جوعارى جاققا قويىلعان ەكىنشى تالابىمىز حالىق قالاۋلىلارىنىڭ تىكەلەي وزدەرىنە بايلانىستى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك ءبىلۋدى جانە سول تىلدە جۇمىستارىن اتقارۋدى تالاپ ەتۋ شارتى بۇل.  

ارينە، كەيبىر دەپۋتاتتارىمىز پارلامەنتكە، ماسەلەن، ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى تاراپىنان سايلانۋى دا ابدەن مۇمكىن. دەگەنمەن، ءار حالىق قالاۋلىسى جوعارى پارلامەنت دارەجەسىنە كوتەرىلگەن ساتتەن باستاپ ۇلتىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنىڭ عانا وكىلى بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ولار – بارشا حالقىمىزدىڭ قالاۋلىسى بولادى. ال سول ەلدىڭ وكىلىنىڭ ءوز ەلىنىڭ دارا جالعىز مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەۋى اقىلعا سيار تىرلىك ەمەس.

بۇل قابىلدانعان حالىقارالىق مىزعىماس قاعيداعا ساي ۇستانىم. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس. قازىردەن باستاپ وعان ۇمتىلۋ  –  مىندەتىمىز.

ءۇشىنشى تالاپ.

جوعارى تالاپقا تىكەلەي بايلانىستى. قازاقستاندا بۇكىل زاڭدار جانە زاڭناما اكتىلەرى مەملەكەتتىك تىلدە دايارلانۋى، تالقىلانۋى، بەكىتىلۋى جانە جاريالانۋى ءتيىس. بۇگىنگى ءجايىمىز مۇلدە باسقاشا، ءتىپتى كەرىسىنشە بولعانىن كورىپ بىلە تۇرا وسىنداي ماقساتتى پارلامەنت الدىنا قالىڭ كوپشىلىك اتىنان اشىق ءارى قاتال قويىپ وتىرمىز. جوعارىدا اتالعان كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قاۋلىسىندا جازىلعانداي، قازاقستاندا ءبىر عانا مەملەكەتتىك ءتىل بار ەكەنىن جانە ورىس ءتىلىنىڭ ونىمەن ەشقاشان تەڭ بولا المايتىنىن ەسكەرسەك، مەملەكەتتىك تىلدەن باسقا تىلدە دايارلانعان زاڭنىڭ قانشاما قۇقىقتىق سالماعى بار ەكەنىن دە ءتۇسىنۋ قىيىن ەمەس. بۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ وسى تالابىمىزدىڭ وراسان زور ءمانى بار ەكەنىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى دالەلى.

ءتورتىنشى تالاپ.

رەسپۋبليكادا بۇكىل بالاباقشا مەن باستاۋىش مەكتەپتەردە جۇمىستى تەك قانا ءبىر  تىلدە – مەملەكەتتىك تىلدە اتقارۋ قاجەتتىگى. بۇعاناسى ءالى بەكىمەگەن، ۇلتتىق تاربيە مەن انا ءتىلىن ءالى بويىنا تولىق ءسىڭىرىپ ۇلگىرمەگەن جاستارعا وزگە تىلدەردى تىقپالاۋ  –  قىلمىسپەن تەڭ ارەكەت. وسى جەردە ءبىز اعىلشىن نەمەسە باسقا شەت تىلدەردى قازاقستان ازاماتتارىنىڭ مەڭگەرۋىنە، تەرەڭ بىلۋىنە، ەلباسىمىزدىڭ ءار ازاماتىمىز ءۇش تىلگە جەتىك بولسىن دەگەن تاپسىرماسىنا ەش قارسى ەمەس ەكەنىمىزدى باسا ايتقىمىز كەلەدى. كەرىسىنشە، عالىمدار دالەلدەگەندەي، باسقا ءبىر ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن بوگدە ءتىل فاكتىلەرىمەن سالىستىراتىن، وعان ءتارجىمالاناتىن وقۋشىنىڭ نەگىزگى تۋعان ءتىلى بەرىك بولۋى نەگىزگى شارت. ياعني ءبىر تولىققاندى ءتىلدى بولماعان بالا ەشقاشان باسقا ءتىلدى جارىتىپ مەڭگەرە المايدى.  

سوندىقتان، ءبىزدىڭ دە، عىلىمنىڭ دا، دۇنيەجۇزىلىك پراكتيكانىڭ دا تالابى ءبىر – شەت تىلدەر جاسوسپىرىمدەرگە باستاۋىش مەكتەپتەن كەيىن عانا ۇيرەتىلۋى قاجەت. جالپى العاندا، ءبىر بوگدە ءتىلدى تولىق مەڭگەرىپ الۋ ءۇشىن ءبىر جىلدىق مەرزىم ابدەن جەتكىلىكتى. ەندەشە، بىزدەگىدەي بالاباقشادا دا، مەكتەپتە دە، جوعارى وقۋ ورنىندا دا وسىعان شىعىندانا بەرۋ  –  ساپاسىزدىعىمىزدىڭ، ساۋاتسىزدىعىمىزدىڭ، بوس ىسىراپشىلدىعىمىزدىڭ كورىنىسى عانا.

ءدال سولاي، بەسىنشى تالابىمىز، جەتىمدەر ۇيلەرىندە، تۇرمەلەردە، باسقا دا قازىنادان قارجىلاندىرىلاتىن مەكەمەلەردە دە بۇكىل جۇمىس تەك قانا ءبىر عانا مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋگە مىندەتتى. وسى ماسەلەگە جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۆەدومستۆولارعا ءتيىستى تاپسىرمانى بەرەتىن ۋاقىت جەتتى.

التىنشى تالاپ.

اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدە، عالامتور، تۆ، راديو جانە باق-تا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باسىم ۇستەمدىگىن ۇكىمەت تاراپىنان قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. كەرەك بولسا، بۇل ونىڭ نەگىزگى مىندەتى. وسىنى تىكەلەي ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندار جوسپارلى ءارى جۇيەلى تۇردە ءتۇرلى شارا قولدانۋلارى لازىم. ەڭ جوعارى دەڭگەيدە تالاي كوتەرىلگەن، ەلباسىمىز بىرنەشە رەت ءوزى نازار اۋدارىپ تاپسىرما بەرگەن، زيالى قاۋىم ەرەكشە تالاپ ەتىپ وتىرعان وسى ماڭىزدى ماسەلە ءوزىنىڭ ءتيىستى شەشىمىن ءالى تاپقان جوق.  

جەتىنشى تالاپ.

ەسكى «جارناما تۋرالى»  زاڭىمىز بۇگىنگى زامان سۇرانىستارىنا مۇلدە ساي ەمەس. ونى قايتا قاراپ، جەتىلدىرىپ، ءوز بەتىمەن كەتكەن كورنەكى قۇرالدار ءتىلىن رەتتەپ، بەلگىلى ءبىر تارتىپكە باعىندىرىپ، جاڭا تولىقتىرىلعان زاڭ قابىلداۋ قاجەت.

سەگىزىنشى تالاپ

 جەر-سۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنا بايلانىستى. جاڭا پارلامەنتىمىز بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان «ونوماستيكا تۋرالى» زاڭدى قابىلداپ ەسكى كەڭەستىك جانە وتار زامانىنان قالعان تەرىس پيعىلدى جەر-سۋ اتتاردان ارىلۋ، بۇگىنگى تاۋەلسىز يدەولوگيامىز بەن ماڭگى ەل ساياساتىمىزعا، ۇلتتىق تاريحىمىز بەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزعا سايكەس «كارتامىزدىڭ» تازارۋىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.

توعىزىنشى تالاپ

بۇل تالاپ تەرمينولوگيا مەن اۋدارما ماسەلەلەرىنە بايلانىستى. مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى شىن مانىندە دامىتامىز دەسەك، دامىعان ەلدەردەگىدەي جانە بىزدە بۇرىن بولعانداي مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا القاسىنىڭ دارەجەسى مەن ستاتۋسىن كوتەرگەن ابزال. ول ءۇشىن، بىرىنشىدەن، ونى تىكەلەي ۇكىمەت باسشىسىنا، پرەمەر-مينيسترگە باعىندىرۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، القا (كوميسسيا) ەمەس، كەمىندە، مىنا رەسەيدەگىدەي جەكە دارا كوميتەتكە اينالدىرعان ءجون. تەرمينىمىزدى جونگە كەلتىرمەي مەملەكەتتىك تىلگە بايلانىستى ماسەلەلەردى ىلگەرىلەتە الامىز دەگەن تۇسىنىك ناتيجە بەرمەيدى، ويتكەنى، مەملەكەتتىك ءتىل دەگەنىمىزدىڭ ءوزى  –  ماماندار ءتىلى، رەسمي ءتىل، ياعني، تەرميندەردەن قۇرالعان ءتىل دەگەنگە سايارى انىق.

قازىرگى كەزدە قولدانىستاعى تەرمينجاسام تاجىريبەسى ۇلتتىق تەرمينولوگيامىزدىڭ جۇزدەن ونىن دا ءالى قالىپتاستىرا الماعانىن ەسكەرسەك، وسى ماسەلەنىڭ كەزەكتەن تىس ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

ونىنشى تالاپ.

مەملەكەت باسشىسى، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ جۋىردا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا سويلەگەن ءسوزى  –  ءبىزدىڭ وسىناۋ تالاپتارىمىزدىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى كۆينتەسسەنتسياسى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر بويىنشا بارشا بايلانىستارى، جۇمىستارى، ءىس-ارەكەتتەرى تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلۋى شارت. باسقاشا تىرلىك ابىروي اپەرمەسىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى، اعايىن. اكە-كوكەلەپ جالبارىنۋدى قويىپ، ناقتى ەرەجە-ءتارتىپتى ەنگىزەر مەزگىل كەلدى. قاشانعى بۇرىنعى قۇلاقكەستى كەيىپتەن، قۇلدىق سانادان ارىلا الماي جۇرە بەرەمىز.

ون ءبىرىنشى تالاپ.

قازاقستان سىرتىنداعى قازاق حالقى شوعىرلانىپ وتىرعان جەرلەردە قازاق ءتىلىن وقىتاتىن ورتالىقتاردى اشىپ، ولاردى ماتەريالدىق-تەحنيكالىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتىپ، ولاردى ۇيلەستىرۋ – بايلانىس كوپىرلەرگە اينالدىرۋ  –  ەڭ باستى پارىزىمىز. ويتكەنى سىرتتاعى قاراكوزدەرىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى ەشقانداي ورالمان ەمەس. ورالمان دەگەنىمىز، حالىقارالىق «رەپاتريانت» دەگەن تەرمينىنىڭ، ياعني ەلدەن ءبىر كەزدەردە ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى كوشىپ كەتكەن وتانداستاردى، سونى عانا بىلدىرەتىن اتاۋ. ونداي دا اعايىندار بىزدە دە، البەتتە، بار، جوق ەمەس. دەگەنمەن، قازاقستان شەكاراسىنىڭ تىسىنداعى قازاقتىڭ كوبىسى ءوزىنىڭ ەجەلگى اتا-بابالارىنىڭ اتامەكەنىندە وتىرعانىن اشىق ايتۋ كەرەك. ساياسي كارتانىڭ تارىلىپ، شەكارانىڭ وزگەرىپ وتىرۋى ەتنولوگيادا بولىپ تۇراتىن قۇبىلىس.

وسىعان بايلانىستى ەكىنشى ءجايت، ول  –  شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ سانىنا بايلانىستى. تەك رەسمي دەرەكتەر بويىنشا ونىڭ ءوزى قىرىق پايىزدان اسىپ جىعىلۋعا جاقىن ەكەن. رەسمي ساناقتار، ادەتتە، شىن ءجايدى ازايتپاسا، كوبەيتپەسى انىق. ءبىزدىڭ قولىمىزداعى مالىمەتكە سۇيەنسەك، شەكارالاس ورنالاسقان ەلدەردەگى وتانداستارىمىزدىڭ جيىنى ەلۋ پايىزدان كەم ەمەس. ولاي بولسا، وسى اتالعان ەكى جاعدايدى ەسكەرە كەلە، ون ءبىرىنشى تالابىمىزدىڭ دا ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي بايلانىسى بارىن ۇعۋ قيىن ەمەس.

ون ەكىنشى تالاپ.

مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءىس جۇرگىزۋىنە بايلانىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىندە نورماتيۆتىك اكتىلەر قابىلداندى، بىرنەشە رەت ەلباسى جارلىقتارى شىقتى. مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋدىڭ ناقتى مەرزىمدەرى دە بەلگىلەندى. ورىندالۋ مەرزىمدەرى بىرنەشە رەت ءوتىپ تە كەتتى. بىراق سوڭعى ناتيجەلەر ءالى دە كوڭىل كونشىتەر ەمەس. ءبىراز اۋدان، قالا، وبلىس دەڭگەيلەرىندە تالاي وڭدى وزگەرىستەر بولىپ جاتسا دا، وسى ورەسكەل فاكتىنى اشىق ايتپاسقا امال جوق، ۇدەرىسكە ءدال قازىر ۇلكەن تەجەۋ بولىپ وتىرعان – مەملەكەتتىك ورگاندارىمىزدىڭ ەڭ جوعارى ساتىسى: مينيسترلەرىمىز، دەپۋتاتتارىمىز، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ جانە ۇكىمەتتىڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالارى. ولارعا بولا بۇكىل جۇرتشىلىق قازاقشا جازعاندارىن قايتالاپ تارجىمالاۋعا، نە بەرسە دە مىندەتتى تۇردە ەكى تىلدە دايارلاۋعا، رەسمي جينالىستاردا ءتىلىن سىندىرىپ ورىسشا (كورشى شەت ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە) سويلەۋگە ءماجبۇر.

وسى ماڭىزدى ماسەلەنى قاتاڭ قاداعالاۋعا الاتىن ۋاقىت كەلدى. ەلباسى جارلىعىن ورىنداماعان مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر ءوز ورىندارىن بوساتىپ، باسقا لايىقتى ازاماتتارعا بەرۋلەرى كەرەك.

ون ءۇشىنشى تالاپ.

مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ مەن جازۋ مادەنيەتىنە بايلانىستى ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداعان ءجون. باق، تۆ جانە راديو ءتىلى، رەسمي قۇجاتتاردىڭ تىلدىك ساپاسى سىن كوتەرمەيتىن دارەجەدە ەكەنىنە نازار اۋدارعانىمىزعا ءبىراز ۋاقىت بولدى. ءوز ءتىلىن سىيلاماعان ەل الىسقا بارا الماسى انىق. ءدۇبارا، شاتا-شاتپاق، ماڭگۇرت ۇرپاقتى تاربيەلەگىمىز كەلمەسە، دەرەۋ وسى دەرتتىڭ الدىن العان ابزال. 

ون ءتورتىنشى تالاپ  –  الىپبيىمىزگە بايلانىستى.

بىزگە زورلىقپەن تەلىنگەن جانە تۋعان تىلىمىزگە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن الفاۆيتتەن ارىلۋ –  كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس. جانە ماقساتىمىز ءجاي جاڭا الىپبيگە كوشە سالۋ ەمەس ەكەنىن دە بىلگەن ابزال. نەگىزگى ماقساتىمىز بارشا دۇنيە جۇزىندەگى تۇركى حالىقتارىمەن – ورتاق جانە ءبىر. ول  –  ورتاق، ءار تىلدە بىردەي دىبىستالاتىن دىبىستارىمىزدى ورتاق، بىردەي تاڭبالارمەن، ارىپتەرمەن تاڭبالاساق دەگەن پرينتسيپ بولۋ كەرەك. سوندا عانا ءتىلى مەن ءدىلى جاقىن تۇركى ۇلىستارى ءبىر-بىرىنە جاقىنداي ءتۇسۋ مۇمكىنشىلىگىنە قول جەتكىزۋلەرى مۇمكىن. ويتكەنى، جۇزدەن استام تۇركى تىلدەرىنىڭ عاجاپ ءبىر ەرەكشەلىگى – بارشا تىلدە سوزدەرى ەش وزگەرمەستەي بىردەي بولعانى، ءبىر قالىپتا ساقتالعانى. اياق، ات، ەر، اتا، التىن، ارقا، اق، قارا ج.ب. وسى سەكىلدى سوزدەر ءۇش ءجۇز ميلليوننان استام تۇركى ەلدەرىندە ءبىر-بىرىنەن اينىماعان ءبىر نۇسقادا. ءبىزدىڭ ايىرماشىلىعىمىز، ءبىر-ءبىرىمىزدى كەيدە تۇسىنبەۋىمىز – كىرمە، بوگدە، شەتەلدەن الىنعان سوزدەرگە عانا بايلانىستى ەكەنىن ماماندار جاقسى بىلەدى.

باسقا تۇركى مەملەكەتتەرى سەكىلدى بىزدەر دە لاتىن الفاۆيتىنە كوشكەن كەزدەن باستاپ تۇركى الەمى كەڭىستىگىندە ءوزىمىزدىڭ تابيعي جانە تاريحي، گەوساياسي جانە مادەني اماناتتى، اتا-بابالاردىڭ باتا-وسيەتىن ىسكە اسىرۋعا تولىق مۇمكىنشىلىككە يە بولا الامىز.

وسى تالاپتار جۇزەگە اسقان كەزدە عانا قازاقستان بارشا تۇركى حالىقتارىنىڭ  –  اتامەكەنى، قازاق ءتىلى  –  ەڭ بايىرعى ءارى ەڭ باي تۇركى ءتىلى، قازاق مادەنيەتى  –  ەڭ ىرگەلى ءارى باستى باعدار سىلتەر قاسيەتتەرگە يە مادەنيەت رەتىندە بايتاق ەۋرازيالىق ماسشتابتا يگىلىگىن ادامزاتقا پاش ەتۋگە قول جەتكىزەرى ايقىن.

ولاي بولسا، وسىناۋ اۋىر جۇكتى قايتپاس قارا نارداي ارقالاپ، ەلىمىزدىڭ رۋح بايراعىن بەرىك ۇستاپ، جايناعان تۋىن جوعارى كوتەرىپ، جوعارىدا تىزبەكتەلگەن ماڭىزى زور تالاپتاردى بيلىككە دە، ازاماتتىق قوعامعا دا قويا بىلگەن، قايسار دا جايساڭ اكادەميك اعامىز  –  ومىرزاق ايتبايۇلىنا قاجىماس قايرات پەن زور دەنساۋلىق تىلەيمىز. كوپكە باعدار بولار – كوكتەگى تەمىرقازىقتاي جارقىراي بەرۋىن، ويعا ازىق بولار – كوشەلى عىلىمي دۇنيەلەرىنىڭ قوزداي بەرۋىن، ءومىردىڭ ءور بەلەستەرىندە ابىروي مەن العىسقا بولەنە بەرۋىن قالايمىز.

ەردەن قاجىبەك، حالىقارالىق “قازاق ءتىلى” قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى الەۋمەتتىك عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz