«سۆيدانيە»

ءىلبىپ ءالى ءجۇرىپ كەلەم. جول تاۋسىلار ەمەس.  ەكى قولىمدا اۋىر سۋمكالار.  الماتى –قاپشاعاي باعىتىنداعى اۆتوبۋستان ءتۇسىپ، تراسسانىڭ وڭ جاعىنداعى  كول جاعاسىندا ورنالاسقان  اۋىلعا بەت العانىما ءبىر ساعاتتان استى.  كۇزدىڭ بازارى تاۋسىلىپ، قىس قاھارىنا ەنە باستاعان شاق.  اۋا دىمقىل، قارا سۋىق، جەل قويىن-قونىشىما كىرىپ، سۋماڭداعان، ىزعارىمەن ءتانىمدى تىتىركەندىرىپ وتەدى.  اياعىمداعى جۇقا، كۇزدىك ەتىكتەن وتكەن ىزعار توبەمنەن ءبىر-اق شىققالى قاشان؟  جەل وڭمەنىمنەن يتەرىپ، ءاربىر قادامىمدى قيىنداتقانىمەن تۇرماي، قاتتى ءورىپ، ءتۇيىپ تاستاعان شاشىمدى تارقاتۋعا ءالى جەتپەگەنىنە ىزالانعانداي، بۇيرالاعان كەكىلىمدى جۇلا تارتىپ، ىزعار ماڭدايىمدى جارىپ بارادى.  ارا-تۇرا ءتىسىم تىسىمە تيمەي، ساق-ساق ەتەم،  بىراق، سۋىقتى ونشا سەزبەيمىن. «سىپايى توڭبايدى، قالتىرايدىنىڭ» كەبىن كيگەنىمە كۇيىپ كەتەم. جۇقا بولسا دا، بار ادەمى كيىمدەرىمدى كيىپ شىققانمىن، سۆيدانيەگە بارا جاتىر ەمەسپىن بە؟ ءتانىمدى جانىم جىلىتىپ كەلەدى.  ال مەنىڭ جانىمدا، جۇرەگىمدە، قانىمدا، ايتەۋىر شاشىمنان باشپايلارىما دەيىن تاراعان ءموپ-ءمولدىر سەزىم بار.  بۇرقىراپ، اق كوبىگىن شاشىپ، ۇلكەندى-كىشىلى قويتاستاردى  تارانىپ، كوبىگى شاشىراپ، بۇلقىنا اققان تاۋ بۇلاعىنداي ساعىنىش بار.  سەبەبى مەن بۇگىن تۇرمەدەگى دوسىممەن كەزدەسۋگە كەلەمىن.  ول مەنىڭ جاڭادان قوسىلعان كۇيەۋىم عانا ەمەس، مەن ءۇشىن دۇنيەدە بار جالعىز ەركەك.  مەن سۇيگەن، مەن ءپىر تۇتىپ وتەتىن جالعىز ادام.  مەنىڭ تەك جۇرەگىم عانا ەمەس، بويىمداعى بار كلەتكام «دوسىم، دوسىم»-دەپ سوعاتىنداي.  ونى ءۇش جىلعا سوتتادى. بۇزاقىلىق بابى بويىنشا، دەيدى،  ال قىلمىستىق ىستە بار دەرەگى ميليتسيانى يتەرىپ جىبەرگەنى  ءۇشىن. دوسىمعا  ترامۆايدا كەزدەسكەن ميليتسيانىڭ ۇستىندە ارناۋلى كيىمى دە بولماعان، كۋالىگىن دە كورسەتپەگەن، ايالداماسىنا كەلىپ تۇسپەكشى بولعان دوسىمنىڭ الدىن كەس-كەستەگەندە ونى  يتەرىپ جىبەرگەنى شىن.  بىراق، «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقۋشى ما ەدى»،  سوت ميليتسيانىڭ «مەن ميليتسيا قىزمەتكەرىمىن دەپ ەسكەرتكەنمىن، سوندا دا ول ماعان قول قوتەردى» دەگەنىنە سەنىپتى.  ال، دوسىم بولسا، ول ايتقان جوق،  مەنى نەگە ۇستاماق بولعانىنا تۇسىنبەي، يتەرىپ جىبەرگەنىم شىن دەيدى.   ءۇش جىل تۇرمەگە كەتەتىنىمدى بىلگەندە «ۇرۋ دەگەن بىلاي بولادى»-دەپ، مۇرنىنىڭ بىت-شىتىن شىعارار ەم دەيدى. زاڭنان الىس، 23- كە جاڭا تولعان مەن ءۇشىن دوسىمنىڭ نە ءۇشىن اياق استىنان 3-جىلعا سوتتالىپ كەتە بارعانى تۇسىنىكسىز كۇيىندە قالدى.  ايتەۋىر دوسىمنىڭ كىناسىز ەكەنىن بىلەمىن.  ول كەرەك دەسە شىبىندى دا ولتىرمەيدى.  «ولار دا قۇداي جاراتقان تىرشىلىك يەسى»-دەپ، ۇيدەن ۇستاپ العان شىبىندى ولتىرمەي، سىرتقا ۇشىرىپ جىبەرەتىن.  سويتەتىن دوسىمىم تۇرمەدە وتىر، تاعدىر باسقا سالسا امالىڭ جوق ەكەن.  باسىندا «15- كۇنگە قامايدى، شاشىن الىپ تاستايدى» دەگەندە، «تاقىرباس كۇيىندە كورشىلەرگە، پاتەر يەسى تاتاركا اپايىمىزعا قالاي كورىنەسىڭ، ۇيات-اي!» - دەپ، اعىل-تەگىل جىلاپ ەدىم.

قاسىمنان ءبىر جەڭىل ماشينا وتە شىقتى، توقتاعان جوق. ادامگەرشىلىك دەگەن جوق قوي وسى كۇنگى ادامداردا، توقتاپ الا كەتسە قايتەدى ەكەن؟ مىنا بايعۇس كەلىنشەك، اۋىر سۋمكالارمەن كەلە جاتىر ەكەن،  جولاي الا كەتەيىن، كول جاعاسىنداعى اۋىلعا دەيىن ءالى 5-6 شاقىرىم بار  دەپ، جاناشىرلىق تانىتسا، تاعىنان ءتۇسىپ قالاتىنداي. بىراق، بۇل اۋىلدىڭ ادامدارىنىڭ تراسسادان ءتۇسىپ قالىپ، جالپى رەجيمدى زوناعا اعىلعان ادامدارعا ەتتەرى ۇيرەنىپ كەتكەن شىعار؟ ارينە، جاقىن جەردەگىلەر ماشينالارىمەن، اقشاسى بارلار تاكسي جالداپ شۇبىرىپ جاتادى.  بۇل جەردە وتىرعانداردىڭ ىشىندە  قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىنەن سوتتالعاندار جوق دەيسىڭ. ارينە مەن ماشينانى قول كوتەرىپ توقتاتقان جوقپىن، اقشا سۇراسا قايتەم.  مەنىڭ قايتار جولعا، اۆتوبۋسقا عانا تولەيتىن اقشام بار. بۇل سۆيدانيە 3-كۇندىك، جۇمىستان ءۇش كۇنگە اقىسىز دەمالىس العانمىن.  سەبەبى، بۇل سۆيدانيە ءۇش اي سايىن عانا بەرىلەدى. قىزىق، سوتتالعان جاقىن-ادامدارىمەن كەزدەسەتىن بۇل كەزدەسۋدى اۋىلدان كەلگەن كەمپىر شالدارعا دەيىن «سۆيدانيە» -دەيدى. مەن ءبىرىنشى رەت وسىندا وتىرعان كۇيەۋىممەن كەزدەسۋگە كەلدىم دەسەم، ونشا تۇسىنىكتى ەمەس سەكىلدى. ءبىر شال «كراتكوسروچنىيعا ما، ءۇش كۇندىككە مە؟»-دەيدى.   بۇل جەردە كوبىنە ورىس حالقى جۇمىس ىستەيدى ەكەن، ءجيى ارالاسقان حالىق ءبىر-ءبىرىنىڭ ءسوز بايلىعىن بايىتادى دەۋشى ەدى، سول شىعار دەيمىن.  مەنىڭ دە اۋزىما «سۆيدانيە» ءسوزى تەز تۇسەتىن بولدى. جاقىندارى تۇرمەدە وتىرماعاندار «سۆيدانيە» ءسوزىن قىز بەن جىگىت اراسىنداعى كەزدەسۋ دەپ تۇسىنەتىنى انىق.  كوكشەتاۋداعى اتا ەنەم «بىزدە بارايىق، جاقىنداعاندا ايت -دەپ ەدى، ولارعا «سىزدەر اينەك ارقىلى تەلەفونمەن سويلەسەتىن ەكى ساعاتتىق سۆيدانيەگە كەلەرسىزدەر،  بۇعان ءوزىم بارايىن» - دەپ ەدىم، ءۇنسىز كەلىستى. بۇل كەزدەسۋگە مەنىڭ وڭاشا كەلۋىم كەرەك ەكەنىن تۇسىنبەيدى مە، وزدەرى جاس بولماعانداي دەپ ويلادىم. 

پاتەر يەسىنەن قارىزعا اقشا سۇراپ الدىم. مىنا سۋمكالاردىڭ ءىشى تولعان ءدامدى تاماقتار.  دوسىم ەكەۋمىزگە ءۇش كۇنگە جەتەدى.  اياۋلى جانىما وسى مۇمكىنشىلىكتى پايدالانىپ، ءۇش كۇن قولىمنان كەلگەنشە جۇماق ورناتپاقشىمىن. سول ءۇش كۇننىڭ جىلۋى، شۋاعى، قالدىرعان ءىزى ءبىزدىڭ ساعىنىشىمىزدى باسىپ، سول ءۇش كۇندە سۇيىكتىممەن تاتقان ءدامىم، العان ءلاززاتىمنىڭ قۋاتى، شىرىنى، كۇشى، جارىعى ءبارى-ءبارى بىزگە كوپ ۋاقىتقا جەتەدى. ءبىزدىڭ ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سونبەس سەزىمىمىزدى دالەلدەيدى، وسى قيىنشىلىق ۋاقىتتى تەزىرەك وتكىزىپ ارتقا تاستاۋعا كومەكتەسەدى، الداعى كۇندەرگە دەگەن سەنىمىمىزدى نىعايتادى.  دوسىمدى، ونىڭ قۇشاعىن اڭساعان كەزدە ونىڭ ىستىق قۇشاعىن ساعىنىپ، توسەكتە ءوز  جان-تانىممەن ارپالىسقان ساتتەردە  جانعا قۋات، كوڭىلگە مەدەۋ بولادى. ولار «بىرگە بولايىق»، «نە ۇيلەنەيىك»، نە ءار ءتۇرلى ايلا-شارعىمەن «كوللەكتسيا» ءۇشىن بىرگە بولعىسى كەلەتىن ەركەكتەرگە تويتارىس بەرىپ، ءبىر-ەكى كۇندىك قىزىق ىزدەپ، دەنەمدى كوزدەرىمەن ء«ىشىپ-جەگەن» ەركەكتەردىڭ قاستارىنان تاكاپپارلانا باسىپ وتە شىعۋعا كومەكتەسەدى.

 مىنا جول ءالى بىتەر ەمەس.

وي، قانداي قۋانىش، قانداي باقىت ەدى. مەن بۇگىن مەن سۇيەتىن، مەنى سۇيگەن ەركەكپەن كەزدەسەم. جاۋراعانىم ەشتەڭە ەتپەيدى. قۇجاتتارىمىزدى تەكسەرىپ، ءبىر-ەكى ساعات وتكەن سوڭ، كىشكەنە عانا بولمەگە كىرىپ، وت قۇشاققا ەنەم.  سودان سوڭ جاڭالىقتاردى ايتا ءجۇرىپ شەشىنە باستايمىن. دوسىم شەشىنۋدى مەنەن سوڭ باستاسا دا، بۇرىن ءبىتىپ، ماعان باس سالادى.  وسى شالت قيمىلىنىڭ وزىندە اق كەرەمەت ءبىر ۇيلەسىم بار. مەنى ءبىر حرۋستالدان جاسالعان قىمبات نارسەدەي، ءبىر جەرىن اۋىرتىپ، سىندىرىپ المايىن دەگەندەي،  نازىك ايمالاي باستايدى دا ، سەزىمنىڭ سەلىن اعىتىپ كەلىپ جىبەرەدى.  تومەنگى جاعى، ءىش كيىمىن جىرتارداي، تىرسىلداپ الاس ۇرىپ، ءوزىنىڭ بارىپ توقتايتىن، پانا تاباتىن، ايالدايتىن ورنىن ىزدەپ، ودان تاراعان بار قىزۋدىڭ كۇشى ەكەۋمىزدى دە ورتەپ بارا جاتادى.  دوسىم مەنى تۇنشىقتىرا ايمالاپ، ورتەنىپ، وت شاشقان جەرىن مەندەگى وزىنە ارنالعان ورنىنا اپارعانشا تاعاتسىزدانا قيمىلدايدى. 25 پەن 20-نىڭ قىزىعى دا وسى شىعار. مەنىڭ ءۇنىم وشەدى، جاڭالىقتاردى ۇمىتىپ قالماسام سوسىن ايتام عوي، ونىڭ قيمىلىنا ىڭعايلانا بەرەم، سويتە تۇرا..  «مەنىڭ دە الاتىن ۇلەسىم بار» دەگەندەي،  كەرەگىمدى قيمىلمەن بىلدىرەمىن، تەك ءبىر-ءبىرىمىزدى  سوزدەرسىز-اق، كوزقاراسسىز-اق،  ۇعىساتىن ارەكەتتەرگە كىرىسەمىز.  ءبىر كوزىمدى اشقاندا ول ۇستىمدە جاتادى، بىردە مەن ونىڭ ۇستىندەمىن، بىردە اياقتارىمىز ايقاسىپ ايمالاسىپ وتىرامىز. جانىمىز دا، ءتانىمىز دە، قيمىلىمىز دا تەك ەكەۋمىزگە ورتاق، تەك ەكەۋمىز عانا بىلەتىن، ەكەۋمىز عانا تۇسىنەتىن، ەكەۋمىز عانا سەزىنە بىلەتىن ەرەكشە ءبىر كۇيگە ەنەمىز. ءبىز سەكىلدى باقىتتى، ەرلى-زايىپتىلاردىڭ بارلىعى وسىنداي ءتاتتى، ءلازاتتى ساتتەردى باسىنان كەشىرەتىن شىعار؟ مەن «تەزىرەك ەكى قابات بولعىم كەلەدى» دەيمىن. دوسىم ەكەۋىمىز ۇيلەنگەننەن كەيىن  ءتورت ايدان سوڭ، ونى ينستيتۋتتان كەيىن 2-ايعا اسكەري جاتتىعۋعا الىپ كەتكەن، ونىڭ الدىندا دوسىمنىڭ وقۋ ءبىتىرۋى، توي دەپ جۇردىك،  بىلايشا ايتقاندا «ىستىق-سۋىعىمىز باسىلماق تۇگەل»،  بال ايىمىز دا دۇرىس وتكەن جوق.

سودان كەيىن سەكۋندتار ما، مينۋتتار ما، ساعاتتار ما وتەدى.  تەك ايتەۋىر ءتاپ-ءتاتتى ءبىر دۇنيە.  اراسىندا  دەمالعاندا ول  «ساعان قانداي قيمىل جاساعاندا تولىق ءلاززات الاسىڭ»-دەيدى، مەن ء«وز ىڭعايىڭا قارا، ساعان قانداي ۇنايدى؟»- دەيمىن، بۇل جاعىنان ونىڭ ءبىلىمى كوپتەۋ ەكەنىن ايەلدىك ءبىر سۇڭعىلالىقپەن سەزىپ. ەكەۋىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى سىيلاپ، قانداي جاعىنان بولسىن ءبىر-بىرىمىزگە  جاقسىلىقتار مەن جاعداي جاساعىمىز كەلەدى، العاشقى تانىسقان كۇننەن باستاپ وسىندايمىز، سويتەتىن ادامنىڭ قالايشا قىلمىسكەر اتانىپ تۇرمەدە ءۇش جىل وتىراتىنىنا تاڭىم بار.  دوسىمنىڭ وسىنداعى تۋىسقاندارى اراعا بىرەۋلەردى سالىپ، سوتپەن سويلەسىپ كورگەن ەكەن، كوزى باقىرايىپ، وزىنشە دىلمارسىعان، ەت-جەڭدى قارا قاتىن «3-مىڭ دوللار اكەلسەڭدەر، ۋسلوۆنىي سروك بەرەم» دەپتى. اراداعى كىسى اتا-ەنەمە ايتقان، «3—مىڭ دوللارعا شامامىز كەلمەيدى، كرەديت الىپ، قارىز الىپ 1-1,5 مىڭ دوللار جيناپ بەرەيىك» دەسە، ول ايەل، «سەندەر نە بازاردا وتىرسىڭدار ما، مەنىڭ دە جوعارىدا بەرەتىن ادامدارىم بار، ودان تومەن بولمايدى»-دەپتى. بۇل سوڭىنان عوي، بىلگەنىمىز.  ال سوت بىتپەستەن بۇرىن، دوسىمعا جولىعۋعا رۇقسات سۇراپ، وتىنىشىمىزگە قول قويدىرا، ەنەم ەكەۋىمىز ول ايەلدىڭ قابىلداۋىنا كىرگەنبىز.  سوندا سول سوت ايەل «ەرتەمەن باۋىرساق ءپىسىرىپ اكەلگەنمىن، اۋىز تيىڭىزدەر، بۇگىن جۇما عوي» دەگەندە ، ەنەم  «كىشىپەيىل، قۇدايعا قاراعان جان ەكەن»-دەپ جىلىشىراي تانىتقان.  ال مەن ۇلكەن ادامعا جاسقانشاقتانا قاراپ، «ماما، قانداي جان ەكەنىن كوزدەرى ايتىپ تۇرعان جوق پا؟»-دەگەم. ءسوزىنىڭ وزىنەن جالعاندىق پەن وتىرىك سەزىلىپ تۇرعانداي كورىنگەن.  ارينە، ول كەزدە سۇراعان اقشاسىن بەرە المايتىنىمىزدى بىلگەن جوق ەدى.  سول ءبىر العاشقى كورگەن ساتتەن-اق ۇناماعان.  جۇرەگىم سەزگەن ەكەن، بىرەۋدىڭ باقىتسىزدىعىنان اقشا، بايلىق جيناماقشى. 3 – مىڭ دوللار!  مەنىڭ جالاقىممەن  ىشپەي-جەمەي، ونى جيناۋ ءۇشىن 8-10 جىل جۇمىس ىستەۋ كەرەك، ال ول بولسا ءبىر ءىستى قاراعاندا الماقشى. ءىستى ەكى جۇمادا ەكى رەت تاعايىنداپ، قاراپ ءبىتىردى دە، دوسىمدى 3- جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىردى.

دوسىمنىڭ وتىرعانىنا ءبىر جىل بولدى، ونىڭ  6 ايى الماتىداعى، سەيفۋللين داڭعىلىنداعى  تۇرمەدە ءوتتى.  مەن دوسىم سوتتالعالى وسىمەن ەكىنشى رەت 3 كۇندىك «سۆيدانيەگە» كەلە جاتىرمىن.  قانشا تىپىرلاعانىڭمەن تاعدىر باسقا سالسا  كونبەيتىن شاراڭ جوق ەكەن. دوسىمنىڭ قىلمىسكەر ەمەس ەكەنىن مەن بىلەمىن عوي.    «توقسان قىزعا باعالاعان قاماجايداي»، توقسان ەركەك جيىلىپ تىرناعىنا تاتىمايتىن دوسىم، مەن ءۇشىن توقسان ەركەك جينالسا دا ورنىن باسا المايتىن دوسىم، ەكى كوزدەرى جاۋدىرەپ تۇرمەدە وتىر.  وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مەن نە كورمەدىم، جەردىڭ ۇستىندە دەم الىپ ءجۇرىپ، جەردىڭ استىندا ءومىر ءسۇردىم عوي. 

تۋ، نە ويلاپ كەتتىم. مىناۋ اۋىلعا جاقىنداعان سايىن شارشاعانىم سەزىلىپ، ءجۇرىسىم ونەر ەمەس.  ەندى وتە اۋىر سۋمكامدى قۇمىرامەن سۋ تاسىعان ءۇندى قىزدارىنداي يىعىما سالماقشى بولدىم، بىراق، ودان ەشتەڭە شىقپادى.  ءارى كولەمدى، ءارى اۋىر سۋمكا - ءىشى ءار ءتۇرلى تاماقتارعا تولى  بانكلەر مەن قالبىرلار -ىڭعايسىزدىق جاسادى.  ىشىمنەن  وزىمە ۇنايتىن جاقسى نارسەلەردى ويلايىنشى، ول جاقسى ويلار مەنى ەلىتىپ، قانات بىتىرگەندەي بولىپ، تەزىرەك جەتەرمىن. ساعات تۇسكى 12-گە دەيىن جەتۋىم كەرەك، سول كەزدە ءبىر پراپورششيك شىعىپ، سۆيدانيە كىمدەرگە بەرىلەتىنىن، ولارعا كىمدەر كەلگەنىن تۇگەندەپ، كەلگەندەردىڭ وتىنىشتەرى مەن قۇجاتتارىن الىپ كەتەدى.  12- گە دەيىن جەتۋىم كەرەك، اسىعىپ ءجۇرىپ ساعاتىمدى دا ۇمىتىپ كەتىپپىن. كوز ۇشىندا ايقىندالىپ، انىق كورىنىپ كەلە جاتقان  اۋىلدان باسقا ماڭايدا ەشكىم جوق.

مەن سۇيرەتىلىپ، جەتكەن كەزدە «پراپورششيك» - دەپ اتايتىن كىشى باستىق 2-ساعاتتىق سۆيدانيەگە كەلگەندەردىڭ قۇجاتتارىن الىپ كەتتى.  ولاردى قۇجاتتارى بويىنشا سوتتالعاندارعا جاقىندىعىن تەكسەرەدى، ايتۋلارىنشا وتىنىشتەرىنە ءداۋ باستىققا قول قويدىرادى. سودان كەيىن كەزدەسۋگە كەلگەندەردى جيناپ اكەتەدى.  كەيبىرەۋلەرگە سوتتالعانداردىڭ بۇزاقىلىق جاساپ، ولارعا جازا رەتىندە سۆيدانيەلەرىنىڭ الىنىپ تاستالعانى ايتىلادى، باسقا ەشتەڭە تۇسىندىرمەيدى، سول كەزدە سۆيدانيەدەن قاعىلعانداردىڭ ءتۇرىن كورسەڭىز؟ ۇلدارىمەن، كۇيەۋلەرىمەن، باۋىرلارىمەن كەزدەسۋگە كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن ارتىنىپ-تارتىنىپ، بىرنەشە كۇن جول ازابىن تارتىپ كەلگەندە، بار ەڭبەكتەرى دالاعا كەتكەندەرىن كورگەندە، نە ىستەرلەرىن بىلمەي، كۇرسىنىپ، كوزدەرىنە جاس تولىپ، وزدەرىن كىنالى ادامداي سەزىنىپ تەرىس اينالادى. ال، كەيبىرەۋلەر، ايقايلاسىپ، ۇرىسىپ، كەڭىردەك جىرتىسىپ جاتادى، بىراق، وندايلار نەكەن-ساياق. ەندى ولاردى «كوروتكي سۆيدانيەگە» كىرگىزىپ، 2- ساعات سويلەستىرىپ شىعارعانشا ءبىرتالاي ۋاقىت وتەدى.  ول بەرىلگەن ەكى ساعاتتىڭ ءبىر ساعاتى كىرگەندەردىڭ  قۇجاتتارىن تەكسەرىپ توقسان ەسىكتەن  وتكىزگەنشە ءوتىپ كەتەدى.

  ءبىر رەت مەن بۇنداي سۆيدانيەدە بولعانمىن، جۇگىرىپ بارىپ دوسىمنىڭ موينىنا اسىلا كەتىپ، شاشىنان، كوزىنەن باس سالىپ سۇيە بەرسەم عوي دەپ ويلاعام. مەندەگى سەزىم مەن ساعىنىشتىڭ قۇدىرەتى تۇرمەنىڭ تاس قابىرعالارىن ەرىتىپ، اناۋ داليىپ جاتقان زونا داربازاسىنىڭ جوعارعى جاعىنان كەرىلگەن، توك جۇرگىزىلگەن سىمداردى بىرت-بىرت ۇزەتىندەي ەدى.  ءبىزدى اكەلىپ كىرگىزگەندە، اينەكتىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان «تيۋرەمششيكتەردىڭ» ىشىنەن قاراڭعى، الا كولەڭكە جەرگە كوزىم ءبىر دەگەننەن ۇيرەنبەگەندىكتەن بە، قاپەلىمدە دوسىمدى ءبىر دەگەننەن بايقاي المادىم.  تيۋرەمششيكتەردىڭ بارلىعى قارا كيىمدى، جاقتارى سۋالعان، كوزدەرى ىشتەرىنە كىرىپ شۇڭىرەيىپ كەتكەن. ارينە، ولار كۋرورتتا وتىرعان جوق، ول كەزدە الماتىداعى تۇرمەدەن جاڭادان اۋىستىرعان كەزدەر ەدى.  ەكى يىعى شوگىپ، ۇزىن بويى پاسەيىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتىپتى.  قالىڭ بۇيرا شاشى ەشقاشان بولماعانداي، تاقىرباس. ءبىر-ءبىرىمىزدى بايقاپ، كوزدەرىمىز ءتۇيىسىپ، ءبىر-بىرىمىزگە قارسى ۇشار قۇستارداي بولىپ، قاناتتارىمىزدى قومداعانمەن، پاتشا كوڭىلىڭدى ەزىپ جىبەرەردەي بولعان اينالاعا قاراپ تەز سابامىزعا تۇسكەنبىز. 

ءوزى شەگىرتكەنىڭ ايعىرىنداي ءبىر تۇتام، شىڭىلتىر داۋىستى سارى ەركەك سۆيدانيەنىڭ ءتارتىبىن تاعى قىسقاشا تۇسىندىرۋگە كىرىسكەن. ءبىز شاراسىزدىقتى تۇسىنگەندەي،  ەكەۋىمىز اينەكتىڭ ەكى جاعىنان تەلەفون ترۋبكاسىن بىردەي قولعا الدىق.  ونىڭ بۇنداي ايانىشتى ءتۇرىن كورگەندە-اق، كوزىم جاسقا تولعان.  ول شاراسىنان توگىلگەلى تۇرعانداي بولعان سوڭ، «جوق، جوق، بوساماۋىم كەرەك، مىقتى بولۋىم كەرەك»-دەپ ىشىمنەن ءوزىمدى-ءوزىم قايراپ تۇرعام.  بوستاندىقتا، دەنىم ساۋ مەن جىلاسام، ادامنىڭ قورى بولىپ تۇرمەدە وتىرعان ول نە ىستەيدى دەپ.  تەلەفون ترۋبكاسىن قولىنا العانمەن، تاماعىنا ءبىر نارسە تۇرىپ قالعانداي، ءبىر دەگەننەن سويلەپ كەتە المادى.  مەن دە نەدەن باستارىمدى بىلمەگەم، بار ويىم كوز جاسىمدى توكپەۋ.  ۇزاق، ءۇنسىز تۇرعان ول، تاماعىنا كەلگەن ءبىر نارسەنى ۇزاق جۇتىنىپ، جۇتىنىپ «ج-ا-نىم»-دەدى. وسى اق ەكەن، مەنىڭ جانارىمدا تۇرىپ قالعان مونشاقتار فونتانشا اتقىلاپ كەتە بەردى، بودا-بودام شىعىپ جىلاپ، ءوزىمدى توقتاتا الار ەمەسپىن.  ونىڭ وسى ءبىر اۋىز سوزىندە مەن تىلمەن جەتكىزىپ بەرە الماس، تەك ەكى ادامعا عانا تۇسىنىكتى ءبىر-ءبىرىن كوزبەن ۇعار سەزىمدەر تاسقىنى دا، سارعايتىپ، اڭساتقان ساعىنىشتار، كۇزگى جاپىراقتاي قالتىراعان ەرتەڭگى كۇنگە ءۇمىت تە، قور بولىپ تەمىر تور ىشىندە ءوتىپ جاتقان قايران جيىرما بەسىنىڭ كۇندەرىنە نالا دا، قولىنان ەشتەڭە كەلمەس شاراسىز ادامنىڭ وكىنىشى دە،  ءبارى-ءبارى سىيىپ كەتكەندەي ەدى. ونىڭ كوزدەرىنەن «جانىم، كوكەم، شىدا، مىقتى ەدىڭ عوي، بۇل كەز ءالى اق وتە شىعادى، كۇت مەنى، سەنى ءالى باقىتتى ەتەمىن»-دەپ ايتىپ تۇرعانداي.

مەن بە مىقتىسى، ايتادى- اۋ! ءۇش جىل اۋىزبەن ايتۋعا عانا وڭاي.

ءبىر جىلدىڭ 365 كۇنى مەن ءتۇنى بار، مەنىڭ اياۋلى ادامىمسىز ءوتىپ جاتقان جاعىمسىز كۇندەر مەن قىزىقسىز تۇندەر عوي ول.  ءوشىمدى كوز جاسىمنان العانداي  ءبىراز جىلاپ الىپ، سولقىلداپ بارىپ ارەڭ باسىلدىم. ىشىمنەن   ء«بىر قۇشاقتاپ، ماۋقىمدى باسىپ سۇيە الماعان بۇنداي «سۆيدانيەسى» قۇرىسىن» - دەدىم.

...ويىم ءبولىنىپ كەتتى.  قاسىما كەلگەن اق جاۋلىقتى ايەل ساعات سۇرادى. جوق ەكەنىن ايتتىم. قىزىق، ءوزى جاپ-جاس، ال ءوزى اق جاۋلىق تارتىپ العان.  «سۆيدانيەگە » كەلگەندەردىڭ جينالىپ وتىراتىن جەرىمىز وسى ءبىر بولمەلى ۇيشىك، ونشا ۇلكەن ەمەس. وسى جەردە اركىم ءوز شارۋالارىن ءبىتىرىپ كەتكەنشە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ ءجۇرىپ الادى. جاعالاي اعاشتان جاسالعان ۇلكەن ساكىلەر قويىلعان.  الگى ايەل قاسىمنان كەتە قويمادى.

-ءسىڭلىم، سەن بۇرىن سۆيدانيەدە بولىپ پا ەدىڭ؟          

-ءيا.

-ايتىپ بەرشى، ايتىپ بەرشى-دەپ ، قاسىما وتىرا قالدى.

-نە ايتام بىرنەشە بولمە، بىرەۋلەرگە اتا-انالارى، بىرەۋلەرگە ايەلدەرى، ءتىپتى بالالارىمەن كەلەدى. بولەك تاماق ىستەيتىن اس ءۇيى بار، وندا نەشە ءتۇرلى ىدىس- اياق، نان جازاتىن وقتاۋى مەن  تاقتايىنا دەيىن بار دەدىم. بۇرىن كەزدەسۋگە كەلمەگەن وعان قاراعاندا ءبىر رەت بولسا دا بولعان مەن تاجىريبەلىلەۋ ەكەنمىن.  وتكەن جولى ىدىستاردان دا نە الۋ، نە الماۋ كەرەك ەكەنىن شامالاعام.  مەنىڭ اڭگىمەگە جوق ەكەنىمدى بايقادى ما، الگى ايەل سىرتقا شىعىپ كەتتى.

...ءيا ول جولى سۆيدانيەگە كەلگەنىمدە 7-8 بولمەنىڭ بىرەۋى بىزگە بۇيىرعان.  ىشكە كىرە سالا قاۋىشقان قۇشاقتارىمىز 2-3 ساعاتتان كەيىن ارەڭ جازىلدى. دوسىمعا اكەلگەن تاماقتار مەن كيىمدەر    ءبىر جاقتا قالدى.

مەن دوسىمعا «سەن جاقسى كورەتىن ءتۇشپارا جاساپ اكەلدىم، مەن تاماق پىسىرەيىن»-دەيمىن.  ول «سەنەن باسقا ەشتەڭە كەرەك ەمەس، ەشقايدا جىبەرمەيمىن»-دەيدى، سولاي قۇشاقتاسىپ، ايمالاسقان كۇيى وتىرا بەرەر مە ەدىك، بىرەۋ ەسىك ءتۇرتتى.  ەسىكتەرى كىلتتەنبەيدى، تۇرۋعا تۋرا كەلدى. قازاق كەمپىرى ەكەن.

-قىزىم، ازداپ چەسنوك، اششى قيارىڭ بار ما، بالام سوندايلار جەگىسى كەلەدى ەكەن. ال، ءبىزدىڭ اۋىلدا ەت پەن مايدان باسقا نە بولۋشى ەدى – دەدى، قاپالانعان تۇرمەن  اقتالعانداي بولىپ

-الىڭىز، اپا، الىڭىز-دەپ، سۋمكانىڭ ءىشىن اقتارىپ تاستادىم. ريزا بولعان كەمپىر اينالسوقتاپ، «ۇيلەنگەنسىڭدەر مە، تۋ جاپ-جاسسىڭدار عوي، بالام ماڭدايىڭنىڭ باعى بار ەكەن، مىناداي پەرىشتە تۇرمەگە ارتىڭنان ىزدەپ كەلىپ جۇرگەن. مەنىڭ كەلىنىم «تۇرمە ادامدى بۇزباسا تۇزەمەيدى»- دەپ، بالامنىڭ كەلىسىمىنسىز اجىراسىپ، ەكى نەمەرەمدى الىپ  كەتىپ قالعان» - دەپ، راحمەتىن جاۋدىرعان كەمپىر كەمسەڭدەگەن كۇيى شىعىپ كەتتى.  قايران انا! ول كەتكەن سوڭ ول انانىڭ مۇڭى دا بىزگە اۋىسقانداي، ءبىر ءتۇرلى كۇيدە وتىرىپ قالدىق. دوسىمدى قۇشاقتاپ: «جانىم، مەن سەنىمەن ەشقاشان اجىراسپايمىن، 3-جىل ەمەس، وتىز جىل بولسا دا كۇتەم، سەزىمىمىزگە سەلكەۋ تۇسىرمەي كۇتەمىن، كوكەم»   -دەدىم.

تەمىر تورلى تەرەزە اينەگىنىڭ   ءبىر شەتى سىنعان ەكەن. دوسىم ونى بىتەپ، ودەيالومەن جاۋىپ كەلدى، بولمە ءىشى سۋىق ەكەن، ازىناپ تۇر، جاڭا بايقادىم.  مەن ىستىق تاماق دايىنداماق بولىپ ەدىم، ول «كەيىن، كەيىن»-دەپ باس شايقادى.  ءوزى دارەتحاناعا كەتتى. مەن قىزارىپ، بەتىمنىڭ ىسي باستاعانىن سەزدىم.  نەگە ول مەنى قۇشاعىنا الىپ، ايالاپ، سونشا ۇزاق وتىردى دەپ ويلادىم.  مەن ءتىپتى ماۋجىراپ ۇيىقتاپ كەتە جازدادىم عوي، جاڭا كەمپىر كەلمەگەندە، الدە تۇنىمەن تاماقتار ازىرلەپ،  ۇيىقتاماعاندىقتان با ەكەن؟ دوسىم كەلىسىمەن كروۆاتتاعى توسەكتى جەرگە سالدى. نيكولاي  (پاتشا) زامانىنان قالعان با،  تەمىر كروۆاتتىڭ سەتكاسى ىشىنە ءتۇسىپ كەتەتىنىن، قوزعالعان سايىن «شيق-شيق» ەتىپ، ويبايلاپ قويا بەرەتىنىن مەن دە كەلىسىمەن بايقاعام.   قازى، سىر تاعى باسقا تاماقتاردى ءتىلىپ، ازىرلەپ جاتقان ماعان قاراپ، «كەلشى جانىم، كەلشى»-دەپ توسەككە شاقىردى.  جاڭا عانا ءتاي-ءتاي باسىپ جۇرگەن ءسابيىن شاقىرعانداي، قۋانا، قيىلا شاقىردى.  مەن قاسىنا كەلگەندە، ايمالاپ تۇرىپ، شەشىندىرە باستادى.

 كوڭىلىم وياۋ بولعانمەن، كوزدەرىم جۇمىلىپ، بۋىندارىمنان ءال كەتىپ بارادى. ول مەنىڭ شاشىمنىڭ ءار تالىنان باستاپ، اسىقپاي ايمالاپ، كەۋدەمدى جالاڭاشتادى. ورتەنىپ بارا جاتسام، «ماعان بويىڭ ۇيرەندى مە؟»-دەدى. مەنىڭ بالقىپ بارا جاتقان دەنەم مەن تۇماندانا باستاعان ساناما جەتكەنى-ونىڭ باعانادان بەرى ماعان باس سالماي كۇتكەنى، بويى ۇيرەنسىن دەگەن ەكەن عوي.    ۇيلەنگەننەن كەيىن وڭاشا قالسا بولدى «تەز شەشىنشى» دەگەنىنەن نەگە جاڭىلدى دەسەم، مەنى جاتىرقاپ قالدى دەگەن ەكەن عوي. ارينە مەن كۇيەۋگە شىققان دوسىم مەن قازىرگى كورىپ وتىرعان دوسىمىم –ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ادامداي.  جاعى سۋالىپ، قارا تورى ءجۇزى قاپ-قارا بولىپ تۇتىگىپ كەتكەن، سالقىندا، ايازدا جۇمىس ىستەگەندىكتەن شىعار.  كوزدەرىنىڭ الاسى ۇلكەيىپ، وتكىرلەنىپ، ادامعا قاتاڭ، قادالا قارايتىندى شىعارىپتى.  ءيا، مەن وسىندا كەلگەلى مۇرنىم ءبىر جاعىمسىز كۇلىمسى ءيىستى سەزگەن، تۇتىنگە ىستالعان بولمەدەن بە، ونداعى توسەك ورىننان با، كەرەك دەسەڭ ول ءيىس دوسىمنىڭ كيىمدەرىنەن دە، كەرەك دەسەڭ ونىڭ دەنەسىنەن دە شىعاتىن سەكىلدى.  ايتەۋىر كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر نارسەلەر ادامدى تارتىندىرادى، مىنا جەرگە ءجۇز پايىز ارالاسىپ كەتە الماي تۇرعانىمدى ول سەزگەن ەكەن.  جانىم مەنىڭ، ءپىرىم مەنىڭ!  جاسى مەنەن كوپ ۇلكەن بولماسا دا، ايەلدى ەركەكتىڭ مىسى باسىپ تۇرعانى قانداي جاقسى.  تىزەرلەپ الدىما تۇرىپ، «كەشە بانياعا تۇسكەنبىز»-دەپ قارۋلى قولدارى تومەنگى جاقتاعى كيىمدەرىمدى شەشە باستادى.  مۇيىزدەنىپ كەتكەن قولدارىمەن دەنەمنەن ۇستاۋعا دا يمەنگەندەي، ءسۇيىپ جاتىر، ءسۇيىپ جاتىر.  باسىندا نە ىستەسە دە ءوزى ءبىلسىن دەپ تۇرعان مەن ءالى ۇيالىپ، ءارى قىتىعىم كەلىپ، ءارى تەزىرەك ونىڭ قۇشاعىنا تەزىرەك ەنۋ ءۇشىن (سۇيگەن ايەلى ەركەكتىڭ  باۋىرىندا اق سازانداي بولىپ شورشىپ، جانشىلىپ جاتسا، ەركەكتە ارمان بار ما ەكەن) مەن دە تىزەرلەپ وتىرا كەتىپ، ءتوسىمدى ونىڭ توسىنە باسۋىم مۇڭ ەكەن، تانىس سەزىم ەكەۋىمىزدى يىرىمىنە ءۇيىرىپ اكەتتى.  مىناۋ قۇلىن دەنەمنىڭ سونشا ىڭكارلىكپەن كۇتكەن تويى باستالدى. ازىناعان بولمە، استىمىزدا بۇدىر-بۇدىر ماتراس ەمەس، تەك قۇس جاستىقتا جاتقاندايمىن، اينالا جىپ-جىلى، ءموپ-ءمولدىر، تاپ-تازا كوگىلدىر دۇنيەدە ءبىر بىرىنە اسىعا اققان بۇلاقتاي، جان-ءتانىمىز ميداي ارالاسىپ، ەكەۋىمىز ءبىر ادامعا اينالىپ كەتكەندەيمىز. سيقىرلى ابات باقتا جۇرگەندەيمىز، الدە اۋادا ۇشىپ ءجۇرمىز بە، سولاي شىعار اۋ، اينالامىزدا قورشاعان جۇلدىزدار... وسىلاي ۋاقىت دەگەن شىركىن سوزىلا بەرسە ەكەن، سوزىلا بەرسە ەكەن...

بىراق، ءبارى كەنەتتەن ءۇزىلدى.  دوسىم كىنالى ادامداي «شىعىپ كەتتى، شىداي المادىم»-دەپ تومەن قارادى.

-ءبارى تاماشا، تاماق ىشەمىز، قارنىڭ اشقان شىعار، مەنىڭ دە قارنىم اشىپ كەتتى-دەدىم.  ونىم وتىرىك، بىراق، ونى ىڭعايسىز جاعدايدان تەزىرەك شىعارىپ العىم كەلدى.

-تاعى جارتى ساعاتتاي جاتا تۇرايىقشى دەپ، بار ءتانىمدى ايمالاپ شىقتى. اۋىلدا تۇرعاندىقتان با، الدە بولمەمىز كىلتتەنبەيتىندىكتەن بە بۇندايى جوق سەكىلدى ەدى. ۇيرەنبەگەن باسىم، قىتىعىم كەلىپ بالاشا ءماز بولامىن.  وسى ادەمى كەزدى ول كەنەتتەن بۇزىپ، «تاماق ءىشىپ الايىق، الدەنىپ»-دەگەن ۇسىنىسىنا  قۋانا كەلىسكەن مەن ، ونىڭ «بىزدەرگە ۋكول سالادى عوي» ءسوزىن ەستىسەم دە تۇسىنگەن دە، ءمان دە بەرگەن دە جوقپىن.

...اق جاۋلىقتى ايەل قايتا كىرىپ، ءتاتتى ويىمدى قايتا بۇزدى. «اناۋ پراپىرشىك كەلە جاتىر، ەندى بىزدەردى اپارادى» - دەگەنىن ەستىگەندە ۇشىپ تۇردىم.  فاميليالارىمىزدى اتاپ جاتىر، مەنىكىن قاشان اتايدى دەپ تاعاتسىزدانامىن. وتكەندە ءبىرىنشى رەت كەلگەندە، فاميليامدى ەستىگەندە «مەن» دەپ قۋانا ايقايلاپ،  جەردەن جىك شىققانداي جاساپ، جۇرتتىڭ ءبارىن شوشىتىپ، ولار مەنى الا كوزدەرىمەن اتىپ، ءبىر ىڭعايسىز كۇيگە تۇسكەم. ەندى فاميليام ەستىلگەندە جاي عانا «مەن» دەيمىن...

- ابزالوۆا، ساعان سۆيدانيە بەرىلمەيدى - دەگەن ءسوزدى ەستىگەندە بىرەۋ ماڭدايىمنان پەرىپ جىبەرگەندەي بولدى. «قالايشا بەرىلمەيدى؟» - دەيمىن، زاڭ بويىنشا دەپ كەزەككە قويادى، ونى ەكى جاقتان  جاقىن ادامدار سارعايىپ كۇتەدى، ارتىنىپ-تارتىنىپ، جول ازابىن كورىپ، جۇبايلارى، ءيا  اتا-انالارى، ءيا جاقىن تۋىستارى كەلەدى.  ەرىككەننەن ەمەس،  جۇمىسىنان سۇرانىپ، كەيبىرەۋلەر مال-جاندارىن  كورشىلەرىنە نە تۋىستارىنا  تاپسىرىپ، تۇرمەدە وتىرعاندار ومىردەن، تۋما-تۋىستارىنان الىستاپ كەتپەسىن، قوعامنان جىراقتاماسىن، قاندارى قارايىپ ومىردەن تۇڭىلمەسىن، ولاردى ىزدەيتىن، ساعىناتىن، كۇتەتىن ادامدار بارىن ءبىلسىن- دەپ كەلەدى. سوندا ولارعا دورەكى ازىلدەگەندەي، مازاق قىلعانداي بولىپ «سۆيدانيەدەن الىپ تاستاعان»-دەيدى.

- نەگە اعاي، نەگە؟  ءۇش كۇن بولماسا ءبىر كۇن بولسا دا، جارتى كۇن بولسا دا بەرىڭىزشى-دەيمىن كوز جاسىمدى ارەڭ توقتاتىپ.

- مەن كىشكەنتاي اداممىن، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. «نە پولوجەنو»-دەپ وتىنىشىڭىزگە قول قويمادى - دەپ ارىزىم مەن قۇجاتتارىمدى قايتىپ بەردى. باسقالارى مۇسىركەي، اياپ قاراعانمەن «ەندى ءبىزدىڭ كەزەگىمىز»-دەگەندى ءبىلدىردى.  كوز جاسىمدى كورسەتىپ، ءوزىمنىڭ السىزدىگىمدى مويىنداعىم كەلمەيدى، بىراق، كوز جاسىم ساتقىندىق جاساپ، مونشاقتاپ قويا بەردى.  كىشى باستىق ءبىر توپ ادامداردى جيناپ، 3-كۇندىك سۆيدانيەگە الىپ كەتتى.  مەندە ولارمەن ىلەسىپ زونا ەسىگىنە كەلدىم. كۇزەتىپ تۇرعان سولداتتارعا قاراماي، اۋلا ىشىندە جۇمىس ىستەيتىن «تۋرەمششىكتەر» اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان جىلت-جىلت ەتىپ قاراپ، ءارى بەرى ءوتىپ جۇرەدى. اسىرەسە، سۆيدانيەسىنىڭ ۋاقىتى كەلگەن، بىراق،  جاقىندارى ەش ىزدەمەيتىن، نە كەلۋگە جاعدايى جوق تۋىستارىن كۇتكەن  تۋرەمششيكتەر الدە ءبىر ءۇمىت ەتەگىندە ءجۇرىپ، ەڭ سوڭىنا دەيىن كۇتەدى –دەگەندى ەستىگەنمىن.

كەيدە كۇزەتتە جاقسى  سولداتتار بولعاندا، مىنا جاقتاعى ادامدار وزدەرىنىڭ جاقىن ادامدارىنىڭ اتى-جوندەرىن ايتىپ،  وترياد پەن بريگادالارىنىڭ سانىن كورسەتىپ شاقىرتىپ جاتاتىن. قازىر مىنا كىشكەنە باستىق سۆيدانيەگە كەلگەندەردى ورتاداعى تەمىر تورلى ەسىككە ءبىر-بىرلەپ كىرگىزەدى،  كۇزەتشىلەر ولاردىڭ قۇجاتتارىنا ءبىر، بەتتەرىنە ءبىر رەتتەن باجىرايا قاراپ، ءتورت ادامنان ەكىنشى ەسىككە وتكىزەدى.  ودان كەيىن وڭ جاقتاعى كىشكەنە دالىزدەن ءوتىپ، كىشكەنە بولمەگە اپارىپ، كيىمدەرىن، تاماقتارىن تەكسەرەدى، اراق تاعى باسقا بەرۋگە، وتكىزۋگە بولمايتىن نارسەلەردىڭ ءتىزىمىن ايتادى، ءتارتىپ بۇزعان جاعدايدا شىعارىپ جىبەرەتىندەرىن ەسكەرتەدى.  سودان 5-6 ەسىكتەن وتكەننەن كەيىن عانا كەزدەسەتىن بولمەلەرگە جەتەدى. سوڭعى توپ كىرىپ بارا جاتقاندا «ولار وزدەرىنىڭ باقىتتى ەكەنىن بىلەدى مە ەكەن»-دەپ ويلاپ كوزبەن ۇزاتىپ شىعارىپ سالدىم.

نە ىستەۋ كەرەك؟ دوسىمنان ەكى كۇن بۇرىن حات العاندا، مەنى اسىعىپ كۇتەتىنىن، ساعىنعانىن جانە وزىنە قانداي جىلى كيىمدەر كەرەك ەكەنىن جازىپ جىبەرگەن ەدى. قالايدا نە بولعانىن ءبىلۋىم كەرەك، اياق استىنان نە بولىپ قالدى؟-دەپ ويلادىم.  وسىنشا جەردەن، جۇمىستان سۇرانىپ كەلگەن سوڭ ءبىر كورىپ، ەكى-ءۇش ساعات بولسا دا كەزدەسىپ، كيىمدەرىن بەرىپ كەتۋگە بەكىندىم. جىلاعاندىكى مە،  باسىم كوتەرتپەي، ەكى شەكەم دىڭىلداپ تۇر.  قايدا كوز سالسام دا، تەمىر تور، تەمىر ەسىك، تەمىر تورلى تەرەزە، سولار ويلارىمدى شىرماپ تاستاعانداي ەشبىر اقىل باسىما كەلەر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە مىنا اق جاۋلىقتى ايەل دە ماعان جابىسىپ قالعان بىرەۋ ەكەن.

-ا-ا، نە دەيسىز؟-دەدىم مەن جاقتىرماعانىمدى جاسىرماي.

-بىزگە سۆيدانيەنى ەرتەڭ  بەرەتىن بولدى،  بولمەلەر جەتىسپەيدى ەكەن. ول ايەلدىڭ اڭگىمەسىنەن تۇيگەنىم، مۇندا ءىنىسى وتىر، اناۋ ساقالدى كىسى كۇيەۋى ەكەن.  ەندى تۇسىنىكتى دەدىم، جاپ-جاس بولىپ اق جاۋلىق تارتىپ العانى –كۇيەۋى شال ەكەن عوي. بۇگىن ولار اناۋ ۇيشىككە قونباقشى، اۋىل تۇگىل اۋدان ورتالىقتارىندا دا قوناق ۇيلەر بولا بەرمەيدى بىزدە.

ول اڭگىمەسىن بىتىرگەندە، مەن دە بۇدان ءارى نە ىستەيتىنىمدى شەشىپ بولىپ ەدىم. ىشكى جاقتان  ەكى-ءۇش تۋرەمششيكتەردىڭ جۇزدەرى جىلت-جىلت ەتكەندە، مەن دە «7-ءشى وتريادتان دوسىم دەگەن جىگىتتى شاقىرىپ بەرىڭدەرشى، فاميلياسى ابزالوۆ» دەدىم ايقايلاپ.  ولار باستىقتار كورىنسە، ءيا كۇزەتتەگى سولداتتار شىقسا جوق بولىپ كەتەدى. ماعان دا ءبىر تۋرەمششيك «ماعان سۆيدانيەگە ءيا ايەلىم، ءيا اتا-انام كەلۋى كەرەك ەدى، قاراعاندىدان، ىزدەپ كورىڭىزشى»-دەدى كۇيىنە ايقايلاپ. داۋىسىندا ءالى دە كەلىپ قالار دەگەن ءۇمىت تە جوق ەمەس.  ول دا مەن سياقتى بايعۇس ەكەن، تەك كەرىسىنشە. ونىڭ تاپسىرماسىن تەز ورىنداپ كەلگەنمەنەن، ول جىگىت اعاسى كورىنە قويمادى.  كۇزەتتەگى سولداتتار بولسا، ولاردى ءارى، ءبىزدى بەرى قۋعان.  مەن «تۇرمە باستىعىنا جولىعۋىم كەرەك» -دەپ تۇرىپ الدىم. بۇرىنعى كۇزەتتەگىلەر جايلى سولداتتار ەدى، ال جاڭادان اۋىسقاندارى وزدەرىنشە كىسىمسىپ قالعان،  5-6 مەتر جەردەن، اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ ەكى جاعىنان «اناۋ سۆيدانيەگە كەلدى مە، مۇمكىن كەشىگىپ كەلگەن شىعار؟»، «وسىنداي ادامدى شاقىرىپ بەرشى »-دەگەنگە شالا ءبۇلىنىپ، بوقتاپ، اۋىزدارىنا اق يت كىرىپ، قارا يت شىعادى.  ال ءبىر ەكى اۋىز سويلەسە قويسا، كىمنىڭ نەسى كەتەدى، ول دا قىلمىس پا دەيمىن، ءبىز ءبىر مەملەكەتتىك قۇپيالاردى ايتىپ جاتقانداي.

«باستىقتا نە جۇمىسىڭ بار؟» - دەگەن سىقسىق كوز، ايەل مىقىن ءبىر كۇزەتشى سولداتتىڭ سۇراعىن جاۋاپسىز قالدىرىپ ەم، اق جاۋلىقتى ايەل «كۇيەۋىمەن سۆيدانيە بەرمەدى، سوعان رۇقسات سۇرايدى» - دەپ، مەن ءۇشىن جاۋاپ بەرىپ ۇلگەردى.  ەكىنشىسى، تورتباق، تالپاق تاناۋ، جالپاق ايەل بەتتى سولدات  «ە، قىشىپ بارا ما، ءبىز قاندىرىپ بەرەيىك»- دەپ، داراقىلانا كۇلدى.  جاسى ۇلكەن ايەلدەن دە ۇيالعان جوق، اق جاۋلىقتى دا سىيلامادى.  مەن تومەن قارادىم، تىستەرىم شىقىرلاعانىن سەزدىم. ناقۇرىس دەپ وسىلاردى ايتاتىن شىعار. ىشىمنەن «قۇداي-اۋ، قۇدايدىڭ كوزى قايدا، مىناداي سولداتسىماقتار نەگە وتىرمايدى ەكەن؟»-دەپ ويلادىم.  باعاناعى جىگىت اعاسىنىڭ جىلت ەتكەن باسى كورىنگەن، مەن ۇمتىلعانشا، سولداتتار ولاردى قايىرىپ تاستاعان  مال سەكىلدى قۋىپ جىبەرگەنى ءوز الدىنا، انالارىنان باستاپ سىپىرا بوقتاعاندارىنا شىداماي كەتتىم.

- ولاردا سەندەردەي ادام عوي، اكەلەرىڭدەي ادامدى نەگە تابالاپ بوقتايسىڭدار، ۇياتسىزسىزدار - دەپ ەدىم، ەكەۋى قابىرعاعا جاپسارلاس دۇڭگىرشىكتەرىنەن شىعىپ قاسىمىزعا جەتىپ كەلدى.

- ءبىز بە ۇياتسىز، ۇياتسىز مىنا سەندەر، زاڭدى ساقتامايسىڭدار.  مىنا جەرگە پىستە شاعىپ، قانشا قوقىس شاشقانسىڭدار، كانە تازالاڭدار، سەندەر ءۇشىن ءبىز ءسوز ەستۋىمىز كەرەك پە؟ تازالاماساڭدار قازىر كۇيەۋلەرىڭدى اكەلىپ، بۇل جەردى تىلمەن جالاعانداي ەتەمىز - دەدى تورتباعى. سىقسىق كوز دە قالىپ جاتقان جوق، ول دا اكىرەڭدەپ سويلەپ ەكەۋى كىشكەنە جەردى بازار جاساپ جىبەردى. ويپىرماي، سولداتتار دا وسىنداي بولادى ەكەن-اۋ دەپ تاڭدانۋدامىن. مەن سولداتتار تۋرالى تىم جاقسى ويلاپ كەلىپپىن. بىراق، كىشكەنە ءدالىز شىنىمەن دە  قاتتى قوقىپ جاتقان بولاتىن. پىستە قابىقتارى دا، ۋماجدالعان قاعاز دا، اينەك تە، قيىرشىق تاس تا، تەمەكىنىڭ قوراپتارى دا  ءبارى بار، بىرنەشە كۇن تازارتىلماعانداي.  شاعىن ءدالىزدىڭ ەكى جاعىندا ءبىر-بىرىنە قارسى ورنالاسقان ەكى ەسىكتە اشىق تۇر.  ءبىر جاعىندا بىزدەر، ەكىنشى ەسىكتەن تۋرەمششىكتەر كورىنەدى.  باعاناعى جىگىت اعاسى تاعى ءبىر كورىنىپ، ەكى سولداتتى كورىپ، جاسقانا ەشتەڭە ايتا الماي قايتادان كورىنبەي كەتتى.  مىنا تورتباق، تالپاق تاناۋ سولداتتىڭ قالشىلداعان تۇرىنە قاراپ، جۇيكەسى ساۋ ەمەس قوي –دەپ ويلادىم. كوپ جەردە اسكەرگە شاقىرىلعانداردى تەكسەرگەندە باستىقتاردىڭ تەپسە تەمىر ۇزەتىن، قول اياعى بالعاداي بالالارىن الىپ قالىپ، ولاردىڭ ورنىنا جوسپاردى تولتىرامىز دەپ، اۋرۋلاردى دا «دەنساۋلىقتارىن شاماعا كەلتىرىپ» جىبەرەدى دەپ ەستيتىنمىن.   الدە، وسى جەرگە كەلىپ، وسىنداي ومىردەن  بۇزىلدى ما ەكەن؟ بۇلاردىڭ قان-ءسولسىز بەتتەرىنە، قاتۋلى قاباقتارى مەن جىبىرلاپ تۇرعان شىقشىتتارىنا قاراپ، پسيحتار عوي دەپ ۇندەمەۋگە بەكىندىم. 

ەكى سولدات ەسىك الدىنان  ءوتىپ بارا جاتقان تۋرەمششيكتەردى شاقىرىپ الدى. ولار باس كيىمدەرىن الىپ، قولدارىنا ۋماجداي ۇستاپ، بەينە ءبىر كىنالى ادامدارداي قيپاقتاپ، باستارىن سالبىراتىپ،  جاسقانا باسىپ كەلدى. مەنىڭ ماڭدايىمنان سۋىق تەر بۇرق ەتە قالىپ، دەنەم ىسىپ بارا جاتتى.  ءيا، بۇل سولداتتاردىڭ مەنىڭ كۇيەۋىمنىڭ اتى-ءجونىن سۇراپ جاتقانىن سەزدىم. دوسىمدى شاقىرتىپ، مەنىڭ كوز الدىمدا ونىڭ ابىرويىن توگىپ، ۇستەمدىگىن جۇرگىزبەكشى عوي، مەنىڭ كوزىمشە قورلاماقشى. جوق، جوق، وعان جول بەرۋگە بولمايدى.  مەنىڭ ازاماتىم ەمەس پە؟  ول مەن ءپىر تۇتقان ەركەك قوي. ول ارقاشان مەنەن بيىك تۇرۋى كەرەك.  جانىم مەنىڭ، ول مەنىڭ كۇتكەن، مەن كورگىم كەلەتىن بيىكتە بولا بەرسىن.  مەن ونى باسقالاردىڭ قورلاعانىن كورگىم كەلمەيدى.  تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ بارلىعى  جاماندىعىنان وتىرعان جوق.  وندايدى، «تاعدىردىڭ ءىسى، ماڭدايىنا جازىلعان شىعار» -  دەپ جاتادى «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» دەپ جاتادى، سوندا دا مەن دوسىمنىڭ كىنالى ەمەس ەكەنىن بىلەمىن عوي.  تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ بارلىعى قىلمىسكەر دەپ كىم ايتتى؟ ال تۇرمەگە وتىرماي جەر باسىپ جۇرگەندەردىڭ ءبارى تازا جاندى، ءومىرى قىلمىس جاساماعاندار دەپ كىم ايتتى؟  ءار ءتۇرلى قىلمىستار جاساپ،  نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقىلىقپەن قولىنداعى بيلىكتىڭ، ارام اقشاسىنىڭ، ءجۇن بىلەك  اعالارى مەن كرىشا كوكەلەرىنىڭ ارقاسىندا الشاڭ باسىپ جۇرگەندەر از با؟  تۇيەنى تۇگىمەن جۇتىپ، ەل ۇستىنەن كۇن كورىپ، ادامداردىڭ بويىنداعى اسقاق تا، اسىل قاسيەتتەرىن بىلعاپ، ومىرگە، ەرتەڭگى كۇنگە، ودان قالسا زاڭدىلىقتىڭ جەڭىپ، ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇراتىنىنا دەگەن سەنىمىن تارتىپ الىپ، ساۋدالاپ، ايىرباستاپ جىبەرىپ جاتقاندار قىلمىسكەرلەر ەمەس پە ؟  دوسىمنىڭ مەنىڭ كوزىمشە مىنا جەردى سىپىرىپ جاتقانىن، وعان مىنا سولدات كۇزەتشىلەردىڭ  قاندەن يتتەرشە شاۋىلدەپ جاتقانىن كورگىم كەلمەدى، تەز سىپىرىپ الۋ كەرەك دەپ ويلادىم. 

ءبىر سولدات ەكىنشىسىنە بەلگى بەرىپ ەدى، ول دەرەۋ ءبىز جاقتاعى ەسىكتى جاپتى.  ادام اياعى باسىلعان، ساعات كەشكى التىعا تاياۋ، جۇرت جۇمىستان شىققانشا ەشنارسە شەشىلمەيتىن سەكىلدى.  نەگە ەسىكتى جاپقاندارىن دا تۇسىنگەندەي بولعانمەن، ءوز ويىما ءوزىم سەنگىم كەلمەدى.  سولداتتىڭ بىرەۋى «سەنىڭ كوزىڭشە تىلمەن جالاپ العانداي جاسايمىن»-دەگەن ەدى عوي.  ءيا، ولار دوسىمدى شاقىرتىپ جىبەردى، قازىر مىنا جەردى مەنىڭ كوزىمشە وعان تازالاتادى. مىنا جەردە قازىرشە وسىلار باستىق ەكەنىن ءتۇسىندىم.  سول سەبەپتى، مەنى كەتىپ قالماسىن دەپ، ەسىكتى جاپتىردى.   ءوزىمنىڭ نە بولعانىمدى بىلمەي كەتتىم.  مۇپ-مۇزداي قيىرشىق تاس، سىنعان اينەك، بالشىق، تەمەكى تۇقىلدارى، بالشىق-ءبارىن جالما-جان الاقانىممەن جيناي باستادىم.  الاقاندارىم ارقىلى دەنەمدى قالتىراتقان سالقىندىققا دا قاراعان جوقپىن. بىرەۋلەر سويلەپ، بىرەۋلەر ايقايلاپ جاتقان سەكىلدى، ولاردىڭ ەش قايسىسىنا قاراپ جاتقان جوقپىن. كوز الدىمدا تەك قوقىستار عانا، قوقىستار، ولاردى دوسىمدى الىپ كەلگەنشە جيناپ ءبىتۋىم كەرەك. كوزىمنەن جاس مونشاقتاپ ءۇزىلىپ، ءتۇسىپ جاتىر، ءتۇسىپ جاتىر. مىنا ءدالىز شاعىن سەكىلدى ەدى، الاقانىڭمەن سىپىرعاندا ۇلكەيىپ كەتكەندەي، قوقىستار تاۋسىلار ەمەس، الاقانىمدى اينەك كەسىپ كەتتى،  ەشتەڭە ەتپەس، ولمەسپىن، تەك  تەز تازالاپ تاستاۋ كەرەك،  دوسىمدى اكەلگەنشە ءبىتۋىم كەرەك، تەز، تەزىرەك. قولىما جابىسقان اق جاۋلىقتى ايەلدى يتەرىپ تاستادىم. بار ويىم،  دوسىم كەلگەنشە وعان تازالايتىن ەشتەڭە قالدىرماۋىم كەرەك.   ەكى شەكەمنىڭ شىڭىلداعانى ءوز الدىنا، باسىمدا  ءبىر نارسە دۇڭك-دۇڭك ەتەدى. دوسىمدى جەلكەلەپ، مىنا جەردى تىلىمەن جالاپ الۋعا اكەلە جاتقانداي.  مەن ءپىر تۇتاتىن ازاماتتى قورلاعىسى كەلەدى.  سول ءدالىز ەدەنىندە  از كوز جاسىم قالعان جوق، باسىمدى تۇقىرتىپ الىپ، تىيىلماعان كوز جاسىمدى ەشكىمگە كورسەتكىم كەلمەيدى. ول كوز جاستا دوسىمعا دەگەن  اپپاق-اپپاق سەزىم مەن ساعىنىشتىڭ دا، مىنا ءومىر مەن  قوعامنىڭ،  الدە مىنا كۇزەتشى سولداتتاردىڭ  ادىلەتسىزدىگىنە قارسى پايدا بولعان سەزىم-ىزانىڭ دا قوسىندىلارى بار ەدى. بىرەۋلەر مەنى جۇلقىلاپ، مىنا جەردى تەز تازارتۋىما كەدەرگى كەلتىرگىسى كەلەتىندەي، باعاناعى كۇزەتشى سولداتتار شىعار، ماعان ەمەس، دوسىمعا جيناتپاقشى عوي، جوق مەن وعان جول بەرمەيمىن. كورگەنىم تەك قوقىستار عانا، الاقاندارىممەن جانۇشىرىپ سىپىرىپ جاتىرمىن، سىپىرىپ جاتىرمىن...

 الدىمدا پراپورششيك اعاي تۇر.  اينالامىزدا ادامدار جينالىپ قالىپتى.  ماڭدايىمداعى تەردى ءسۇرتىپ، بەتىمدى جاپقان شاشىمدى جينايىن دەپ، قولىمدى كوتەرسەم، قولدارىم لاس-لاس، ءبىر الاقانىمدى قان جۋىپ كەتكەن.

-جيناماڭىز، كۇيەۋىڭىز ءبارىبىر كارتسەردە - دەگەن  داۋىس ەستىلدى.  باسىمدى بۇرىپ، تۋرەمششيكتەر جاقتاعى ەسىككە قاراسام باعاناعى جىگىت اعاسى ەكەن. ياپىر-اي، مىنا كىسىنىڭ سۇڭعىلاسىن-اي، مەنىڭ قاتپار-قاتپار ميىمنىڭ ىشىندە جاتقان، تەك ءوزىم عانا بىلەتىن سىردى قايدان بىلگەن؟

-شاپالاعىما كەشىر اينالايىن،  ايتقانعا دا، جۇلقىلاپ تۇسىندىرگەنىمە دە قارامادىڭ،  سەنى چۋۆستۆاعا كەلتىرۋدىڭ باسقا جولىن تاپپادىم—دەدى پراپورششيك اعاي.

كۇزەتشى سولداتتار  بولمەلەرىنە كىرىپ، كىشكەنە تەمىر تور تەرەزەنىڭ ارعى جاعىنان كونتسەرت تاماشالاعانداي، مىسقىلداي قاراپ تۇر.  پراپورششيك اعاي مەنى ول جەردەن شىعارىپ ۇيشىككە اكەلدى. اق جاۋلىقتى ايەل ەكەۋى قاسىمدا بايەك بولىپ جاتىر، ءبىر جاقتان ماقتا مەن يود الىپ كەلىپتى. پراپورششيك اعاي، بۇگىن ەندى  مەنىڭ ماسەلەمدى شەشەتىن  ۇلكەن باستىقتاردان ەشكىم بولمايتىنىن، سۆيدانيەگە ەرتەڭ كىرەتىن مىنا كىسىلەرمەن بىرگە قونىپ شىعۋىم كەرەك ەكەنىن، ەشنارسەگە ۋادە بەرە المايتىنىن، ەرتەڭ ءبىر ارەكەتىن ىستەپ كورەتىنىن، ال ءبىز قوناتىن ۇيشىك سۋىپ كەتپەس ءۇشىن تۋرەمشيكتەردىڭ مول ەتىپ وتىن اكەلگەنىن، تەك ونى تۇنىمەن از-ازدان، ۇزبەي وتقا سالىپ وتىرۋىمىز كەرەك ەكەنىن ايتتى.

- اعاي، «كارتسەر» دەگەن نە، وعان نە ءۇشىن وتىرعىزادى - دەدىم، ول سىرت اينالىپ ۇيشىكتەن شىعۋعا اينالعاندا. ونىڭ  باعانا «باستىقتار شەشەدى، بىلمەيمىن» دەگەنىمەن، دوسىمنىڭ كارتسەردە وتىرعانىن ماعان ايتقىسى كەلمەگەنىن ءتۇسىندىم.

- جاقسى ەمەس -دەپ، ول ايتايىن با ، ايتپايمىن با دەگەندەي ويلانىپ قالدى.

- ول وڭاشا، قاراڭعى، سۋىق، تار، تاس بولمە - دەپ، اق جاۋلىقتى ايەلدىڭ كۇيەۋى شوشقا ساقال شال بىلگىشسىنىپ، ودان سۇراپ تۇرعانداي ارادان كيلىكتى. پراپورششيكتىڭ تام-تۇمداپ ايتقانىنان ۇققانىم، دوسىمنىڭ سۆيدانيەدەن الىنىپ، كارتسەرگە وتىرعان سەبەبى مىناداي ەكەن. وزىنە اسحانادا «قاتىنسىڭ» دەگەن  تۇرمە  قىزمەتكەرىنىڭ باسىنا  ىشۋگە الىپ كەلە جاتقان قانجىلىم سورپاسىن ىدىسىمەن اۋدارا سالىپتى.  سۆيدانيەدەن الىپ تاستاعانىنا قىنجىلسام دا، ىشىمنەن «وزىنە دە سول كەرەك»-دەپ، دوسىمنىڭ ءىسىن ىشتەي قۇپتادىم. الاقاندارىم ءىسىپ كەتكەن، اشىپ اۋىرىپ تۇر. ەشتەڭە ۇستاي المايمىن. ەرتەڭگى كۇننەن  ءۇمىت كۇتكەن ءۇش ايەل، ەكى ەركەك ۇزىن ەتىپ قولدان جاسالعان اعاش ورىندىقتاردا ۇيقىلى-وياۋ دەم العان بولدىق. شوشقا ساقال شال ەكى-ءۇش رەت تۇرىپ وتقا كومىر سالدى. كوزىم ىلىنسە بولدى شىم-شىتىرىق ءتۇس كورەمىن.تۇسىمدە بىرەسە دوسىم قولىن بۇلعاپ كەتىپ بارا جاتادى، بىرەسە مەنى قۇشاقتاپ ايمالاپ جاتادى، بىرەسە كوپ سولداتتار دوسىم ەكەۋمىزدى قۋالاپ جۇرەدى...

ەرتەڭىنە تۇسكە دەيىن بوس ساندالىس بولدى.  ءتۇس قايتا پراپورششيك اعاي سوزىندە تۇرىپ، ارىز جازعىزىپ تۇرمەنىڭ باستىعىنا كىرگىزدى.  بىراق، ول كىسىنىڭ جاۋابى قىسقا بولدى. قازاققا ۇقساعانمەن ورىسشالاپ: «نە پولوجەنو، ديستسيپلينا ەست ديستسيپلينا،  زاكون ەست زاكون»-دەدى.  مەن مەڭىرەۋلەنىپ تۇرا بەردىم.  سوزدەرىن ەستىپ تۇرسام دا ماعىناسى ساناما جەتەر ەمەس. كوز جاسىم كەشە تاۋسىلىپ، ءالى جينالماعانعا ۇقسايدى. جانىمنىڭ اپپاق گۇلدەرى سولىپ قالعان.  قان تامىرلارىمدا قان جۇرمەي، ۇيىپ قالعانداي سۇپ-سۋىقپىن.  باستىق «سەنىمەن ءىسىم ءبىتتى» دەگەندەي، قول استىنداعى تەلەفون تۇتقاسىنا جابىستى.  مەن كوزدەرىممەن ءبارىن كورىپ تۇرمىن، بىراق، نەنى كۇتىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، دوسىممەن كەزدەسۋدىڭ، ەڭ بولماعاندا مىنا ارقالاپ اكەلگەن تاماقتارىم مەن سۇراتقان كيىمدەرىن بەرىپ كەتۋىم كەرەك. نە دەسەم ەكەن.  جاڭا بايقادىم، تەرەزە الدىندا تىربىق مۇرتتى ءبىر ۇزىن سارى تۇر ەكەن،  سول مەنىڭ قاسىما كەلىپ شىنتاعىمنان ۇستاپ، يتەرگەندەي سىرتقا قاراي بەتتەدى. قازاق ەكەن. «شىعىڭىز، قارىنداس، شىعىڭىز، بۇل كىسى ءبىر ايتادى، بولدى، جۇمىسى كوپ»-دەگەن ءسوزدى ەستىپ، ەڭ سوڭعى ۆاگوننىڭ ارتىنان جۇگىرگەن ادامداي: 

- اعاي، اعاتاي، كومەكتەسىڭىزشى، قۇلىڭىز بولايىن، مەن كۇيەۋىمدى كورمەگەنگە ءۇش اي بولدى - دەپ شىرىلدادىم. قۇلىڭىز بولايىن دەگەن ءسوزدىڭ اۋزىمنان قالاي شىققانىن ءوزىم دە بايقاماي قالدىم. جولىقتىرسا دا قۇلى بولايىن دەپ تۇرعانىم جوق ەدى، ءسوز رەتى سولاي بولدى، جاقسىلىعىن جەرگە تاستامايتىنىمدى سەزدىرگىم كەلگەن.

-تس...س...س !  

كابينەتتەن دالىزگە شىققان سوڭ ،

- ۇيشىكتە بول، ەشكىمگە ەشتەڭە ايتپا، ءوزىم شاقىرىپ الام - دەپ، سىبىر ەتتى. ءوز قۇلاعىما ءوزىم سەنبەدىم. ول مەنىڭ ەستىپ تۇرعاندارىمنىڭ شىن ەكەنىن قۋاتتاعىسى كەلگەندەي، بىلەگىمنەن قىسىپ-قىسىپ، كوريدور ەسىگىنەن شىعارىپ جىبەردى.

ۇيشىككە قايتا ورالعانىممەن بايىز تاۋىپ وتىرا المادىم.   نە سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەيمىن. بۇگىن قايتا المايتىنىم بەلگىلى بولدى. بۇل جەردە قاراڭعى ەرتە تۇسەدى.  كەشكە قاراي جولعا شىعۋ ويىمدا جوق، اۆتوبۋستار قاتىنايتىن تراسساعا دەيىن ءۇش شاقىرىم جەر. جاياۋ ادامعا، ونىڭ ۇستىنە ەكى ادامعا ءۇش كۇنگە جەتەرلىك ازىق-تۇلىك، ىدىستار، دوسىمنىڭ جىلى كيىمدەرى - ءبىرشاما اۋىر جۇكتەرىم بار.  مىنا ادام ەڭ بولماعاندا تاماقتار مەن كيىمدەرىن بەرۋگە كومەكتەسسە  عوي دەيمىن. جىلت ەتكەن ءۇمىت وتىن ءسوندىرىپ العىم كەلمەدى.  ءبىر كەزدە ءبىر ادام كەلىپ، مەنى باستىق شاقىرىپ جاتىر دەدى. جۇرەگىم ورەكپىپ بارعىم كەلمەيدى.  سۆيدانيە الۋعا شىنىمەن كومەكتەسسە شە؟  سۆيدانيەلەرى بۇگىن دە شەشىلمەي، ەرتەڭگە قالعان اق جاۋلىقتى ايەلگە بىرگە بارايىق –دەپ  جالىندىم. شالى وسى اۋىلداعى دۇكەنگە نان-پان الۋعا كەتكەن.  ول سوزگە كەلمەستەن ماعان ەردى. الگى ادام مەنى ىشكە كىرگىزىپ، ءوزى ەسىك الدىندا اق جاۋلىقتى ايەل ەكەۋى قالدى. ول دا مەنىمەن بىرگە كىرگىسى كەلىپ ەدى، ورىسشا ءبىر تۇسىنىكسىز سوزدەردى تەز-تەز ايتىپ، كىرگىزبەدى.

ۇزىن سارىنىڭ  كابينەتى ۇلكەن باستىقتىڭ كابينەتىنىڭ جارتىسىنداي ەكەن. ستولىندا ەلەكتر لامپاسىن جاعىپ قويىپتى. كابينەت ءىشى جىپ-جىلى.  ۇزىن سارى مەن كىرگەندە ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قاسىما كەلىپ، بازاردا مال ساتىپ الايىن دەپ جاتقانداي، مەنى ءبىر اينالىپ شىقتى.  سودان سوڭ ونىڭ ءىشىپ-جەپ قاراعانىنان ىڭعايسىزدانىپ، تومەن قاراعان مەنى يەگىمنەن ۇستاپ وزىنە قاراتتى.

- اتىڭ كىم؟

- سامال.

- يا، سامال، ءبىر دەگەننەن ىسكە كوشەلىك، مەنىڭ جۇمىسىم كوپ. مەن سەنى كۇيەۋىڭمەن جولىقتىرا الام، زاڭسىز، از ۋاقىتقا عانا. كەزدەسكىڭ كەلەدى مە، كۇيەۋىڭمەن؟

- ارينە اعاي،  ارينە، وتىنەم كومەكتەسىڭىزشى.

- وتە كەزدەسكىڭ كەلەدى مە؟

- ءيا، اعاي، وتە كەزدەسكىم كەلەدى.

- باعانا قۇلىڭ بولىپ كەتەيىن دەدىڭ. دەمەك، كۇيەۋىڭمەن كەزدەسۋ ءۇشىن بارىنە دايىنسىڭ عوي.  سول سوزىڭدە تۇراسىڭ با؟  ماعان قۇل بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ارينە مەن ءۇش كۇن ەمەس، تەك بىرنەشە ساعاتقا، مىسالى،  جارتى تاۋلىككە دەيىن كەزدەستىرە الام.

بۇل دەگەن ۇلكەن باقىت قوي، مەيلى جارتى كۇن بولسا دا.  مەن قولىمدى قۇلاعىمداعى سىرعاما اپارىپ شەشە باستادىم.   تۇرمىسقا شىعىپ، ۇيدەن كەتەردە انامنىڭ بەرگەن سىيلىعى. مىنا كىسىگە بەرەتىن اقشام جوق، ماعان زاڭدى بۇزىپ انشەيىن جاقسىلىق جاسامايدى. دوسىمدى ءبىر كورۋگە زار بولىپ تۇرعاندا اياپ نەم بار.

-حا-حا-حا! سىرعاڭدى بەرمەكشىڭ بە، ونى قايتەم؟  مەنىڭ ايەلىم تۇگىل ليۋبوۆنيتسام دا تەك قانا بريلليانت تاعادى. جوق، حا-حا، جوق. سەن نيچەگوسىڭ، فيگۋراڭ كۇشتى ەكەن. بەرەتىن اقشام جوق دەيدى، حا-حا، ءوزىڭ تۇرعان اقشا ەكەنىڭدى تۇسىنبەيسىڭ بە؟  ءسوزدىڭ قىسقاسى بىلاي كوجەگىم.  كۇيەۋىڭمەن  5-6 ساعاتقا كەزدەسكىڭ كەلسە، الدىمەن  قازىردەن باستاپ، مەنىمەن ەكى-ءۇش ساعات بىرگە بولاسىڭ، سوسىن كۇيەۋىڭمەن كەزدەستىرەم، ەرتەڭگى توعىزعا دەيىن ءبارىن بىتىرەمىز، وسىعان كەلىسەسىڭ بە ؟ ول تەمەكى ءتۇتىنى ساسىعان دەمىمەن شارپىپ، مەنى  كوزدەرىمەن ءىشىپ-جەپ تەسىلىپ قاراپ قالعان.

ۇستىمنەن بىرەۋ  مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي بولعانمەن بىلدىرمەۋگە تىرىستىم. سۋىق سۋ ورتكە شاشقان سۋداي بولىپ، جانىم مەن ءتانىمدى  از ۋاقىتقا بولسا دا  بولەگەن قۋانىش پەن ءۇمىتتى  ءوشىرىپ، ال سۋمەن ارالاسقان ۇشكىر مۇزدار باسىم مەن جۇرەگىمدى تەسكىلەپ جاتقانداي.  كەيدە ادام ءبىر كۇيگە جەتكەندە وعان ءبارىبىر بولادى ەكەن،  ەشتەڭەدەن قورىقپايدى ەكەنسىڭ، ەشتەڭەدەن ۇيالمايدى ەكەنسىڭ، تەك سول كۇي، سول قالىپتىڭ قۇلى بولىپ، ويىڭا كەلگەندى ايتاسىڭ، ويىڭا كەلگەندى ىستەيسىڭ. ماعان دا ءبارى ءبىر ەدى.  مىنا ادام اتى بار ماقۇلىق مەنى بوقتاي ما، ۇرا ما، ولتىرە مە ءبارىبىر ەدى. قاسىما كەلىپ «نۋ، اپپيتەتنايا تى، جەنششينا! »-دەدى. مەن بار كۇشىمدى جيناپ «يديوت »-دەدىم.

ول نە ايتقان ءسوزىمدى ەستىمەدى مە، نە ەستىگەنىنە سەنبەدى مە ،

-نە؟

-ءسىز يد-يو-ت-ت سىز!

ەسىكتەن اتىپ شىعىپ، قاسىنداعى ەركەك پەن سويلەسىپ تۇرعان اق جاۋلىقتى ايەلدىڭ قولىنان ۇستاپ، سىرتقا سۇيرەلەي «كەتتىك، كەتتىك»-دەدىم. ارتىمنان - كەيبىر ادامدار جاقسىلىقتى بىلمەيدى -دەگەن قازاقي داۋىس ەستىلدى.  تۇنىمەن  ۇيشىكتە كوز ىلمەي وتىرىپ شىقتىم. بۇل جولى ءبىر-ءبىر ۇزىن ستولدان يمەندەنە العان جوقپىز. ەرتەڭگى بولاتىن سۆيدانيەگە الىستان كوپ ادامدار  الدىن-الا كەلگەن ەكەن. 

... ەرتەڭىنە سۋمكالارىمدى  سۇيرەتىپ جولعا شىقتىم.  دوسىمعا الىپ كەلگەن بار جىلى جۇمساق تاماقتاردى اق جاۋلىقتى ايەلگە بەرىپ كەتتىم. ىڭعايسىزدانىپ العىسى كەلمەگەن، «ۇلكەن ءۇش ادامسىڭدار، ونىڭ ۇستىنە بۇنداي تاماقتار بۇل جەردىڭ دۇكەنىندە جوق»-دەپ، سەرۆەلات كولباسا، پىسكەن قازى، ءيىسى اڭقىعان جاس تۇزدالعان قيار تاعى باسقالارىن سۋمكاسىنا سالىپ بەردىم، ەكەۋمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى بۇرىننان بىلەتىن جاندارداي جىلى قوشتاستىق. كەتەردە مەنى قۇشاقتاپ، «باسىڭ جاس قوي ءسىڭلىم، جاسىما»-دەدى. سۋمكام جەڭىلدەگەنمەن ءالى دوسىمعا تاماق سالىپ بەرەم دەگەن ادەمى  ىدىستارىم مەن دوسىمنىڭ جىلى كيىمدەرى بار.   مەنى جولعا جيناسقان دوس قىزىم ء«بىر شۇڭعىل كەسە الساڭ جارايدى، تۇرمەدە ادەمىلىكتى قايتەسىڭ، جولدا جۇك جاساما، اق قاعازدىڭ ۇستىنە ءتىلىپ بەرسەڭ سول قازىنى جەيدى، كامپيتتەردى داستارحانعا شاشساڭ دا جەيدى» دەگەنىن تىڭداماعام.  ايەل جۇرگەن جەردىڭ ءبارى ادەمى، سۇلۋ بولۋ كەرەك دەپ ويلاعانمىن. ەندى ونى تىڭداماعانىما وكىنىپ كەلەمىن. قولدارىم ءالى اشىپ تۇر، ىسىگى قايتقان جوق. ءجۇرىسىم ونەر ەمەس.  تراسساعا مىنا جۇرىسىممەن قاشان جەتەرىم بەلگىسىز. ايتەۋىر كەشكە دەيىن جەتسەم، ارعى جاعى الماتىعا دەيىن اعىلعان اۆتوبۋستار. سۋمكالارىمدى قويىپ، ۇستىنە وتىرىپ دەم الىپ وتىر ەدىم، قاسىما ءبىر ماشينا كەلىپ توقتادى. دومالانعان قارا جىگىت ماشيناسىنان تۇسپەي:

- قارىنداس قايدا باراسىڭ؟-دەپ داۋىستادى.  الماتىعا دەيىن  الا كەتەيىن ، وتىرىڭىز.

- راحمەت، تولەيتىن اقشام جوق، بارا بەرىڭىز.

- اقشانىڭ قاجەتى جوق، جاقسىلىق ىستەگەن ادام ءيا اللادان قايتسىن، ءيا بالالارىمنىڭ الدىنان شىقسىن –دەپ جاسايدى، كەل، وتىر.

- اللاعا، ودان قالسا سىزگە راحمەت. مەن جەڭىل ماشينانىڭ  ارتقى ورنىنا وتىرىپ الدىم، ءىشى جىپ-جىلى ەكەن.

- سۆيدانيەگە كەلىپ جولىڭىز بولماعان اۋ شاماسى، اشۋلىسىز عوي.  مەن ۇندەمەدىم.  ول اڭگىمەسىن ءارى جالعاستىردى.

- مەن دە ءىنىمدى شىعارىپ الۋعا ارەكەت جاساپ ءجۇرمىن. جارتى سروگىن وتىردى. كەرەمەت جىگىت، نە قىلاسىڭ، اۆاريا جاساپ الدى. قازىر بلاتسىز ەشتەڭە شەشىلمەيتىن بولدى عوي. سوتتان باستاپ  تۇرمەگە دەيىنگى جولدا كەزدەسكەن قولىندا بيلىگى بارلاردى جەمدەۋمەن كەلەمىن. ءتىپتى اقشا مەن سىيلىقتارعا دا قارامايدى، سودان ءبىر ادامدار ارقىلى جوعارىعا شىعىپ، تسك- دان زۆونوك جاساتىپ، ءىنىمنىڭ ءىسىن وسىنداعى باسشىلارمەن  ءپىسىرىپ كەلە جاتىرمىن. قۇداي قالاسا جاقىندا شىعادى.  ەلىمىزدىڭ تاريحىندا وسى كەزدى «بلاتتار زامانى جايلاعان ۋاقىت»-دەپ اتايتىن بولادى. زاڭدى بولسا دا تانىستىقسىز ەشتەڭە شەشىلمەيدى. اركىم وتىرعان ورنىن پۇلداپ قالعىسى كەلەدى...  ول اعاي سويلەپ جاتىر، سويلەپ جاتىر،  ءوزى اڭگىمەشىل ەكەن. ءبىر اڭگىمەسىن ەستىسەم، ءبىرىن ەستىمەيمىن. بويىم جىلىنىپ، ۇيقىم كەلگەندەي، اراسىندا كوزىم ءىلىنىپ كەتەدى.

... وسى كەزدى ... مىنا كىسىنىڭ سوزىنە كۇلكىم كەلدى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باسىن «ەلىمىزدەگى بلاتتار زامانى»  تۋىنداعان كەز دەي مە؟ مۇمكىن ول ەرتە باستالعان شىعار؟ قانشاعا سوزىلار ەكەن؟  دوسىمنىڭ قامىن جەيتىن وسىنداي اعاسى بولسا عوي. .. ەندى سۆيدانيەگە ءۇش ايدان كەيىن كەلەم، ۇيگە كەلىسىمەن حات جازام...

-       قارىنداسىم، مەن سەنى  قاي جەردەن تۇسىرەيىن؟

مەن سەلك ەتە ءتۇستىم. الماتىنىڭ شەتىنە كەلىپپىز.

- قارىنداسىم، ۇيىڭە دەيىن اپارىپ تاستار ەدىم، قالانى دۇرىس بىلمەيمىن، قاي ايالدامادان تۇسىرەيىن؟-دەدى ول ۇيىمە دەيىن جەتكىزىپ تاستاماعانىنا وكىنگەندەي.

- اعا ماعان ءبارى ءبىر، ءوزىمىزدىڭ الماتى عوي، اعا ، راحمەت سىزگە اعاتاي،  ءىنىڭىز تەز شىقسىن. بالا –شاعاڭىزدىڭ قىزىعىن كورىڭىز، اعا!

ۇيگە ترامۆايعا وتىرىپ كەلە جاتىپ،   بەيتانىس ءبىر ادامنىڭ ارقاسىندا الماتىعا  ءبىر ساعاتتاي  ۋاقىتتا جەتكەنىمە ءوزىم دە سەنبەگەندەي، «ومىردە جاقسى ادامدار دا بار عوي»-دەپ،ويلادىم. جاقسى ادامنىڭ ەڭ بولماعاندا اتىن سۇراپ قالماعانىما وكىندىم.  سوڭعى ەكى-ءۇش كۇنگى وقيعالاردى ەسىمە الىپ، سەزىم تازالىعى، ءتان تازالىعى، جان مەن ار تازالىعى ءۇشىن كۇرەستىڭ باستالعانىن  جانە بۇل كۇرەستىڭ وڭايعا تۇسپەيتىنىن ءتۇسىندىم.

كوز الدىمدا الماتىدان 60-شاقىرىمداي جەردەگى ، قازاقشاسى «وزەن جاعاسىنداعى اۋىل»-دەگەن ماعانانى بىلدىرەتىن، وزگەشە تۇرعىندارى بار شاعىن اۋىل دا، اق جاۋلىقتى ايەل مەنمەن «يديوت» اتاعان تۇرمە باسشىسى ورىنباسارى دا ، مەنى الماتىعا الا كەلگەن بەلگىسىز اعاي دا، ونىڭ «بلاتتار زامانى»-دەپ اتاعان 20-عاسىردىڭ 80-جىلدارى دا كوز الدىمدا كينو لەنتالارىنداي ءوتىپ جاتتى.

ر. قاميدۋللاقىزى

Abai.kz