ارادا ءبىراز ۋاقىت وتسە دە، سول 5 قىركۇيەك كۇنگى ەفيردەن ەستىگەندەرىم ەسىمنەن كەتەر ەمەس. شىنىن ايتقاندا، ءبىراز ەسەڭگىرەپ قالدىم. ويتكەنى ءومىر بويى زەرتتەگەن دۇنيەلەرىمىز، جازعان-سىزعاندارىمىز دەپۋتاتتىڭ ءبىر اۋىز سوزىمەن تۇككە تۇرعىسىز بولىپ قالدى. قازاق مەملەكەت قۇرماعان، ەل بولماعان حالىق ەكەن! بەكەر ارامتەر بولىپ ءجۇر ەكەنبىز. بۇل مەن ەمەس قازاقستاندىق تاريحشى قاۋىمعا سوققى بولدى. قازاقستان تاريحناماسىنا ۇلكەن سوققى بولدى. ەندى نەمەن اينالىسامىز، نە كاسىپ ىستەيمىز دەگەن ويدا قالدىم. مۇنداي جاعداي بۇرىن دا بولعان. قازاقستان تاريحىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدەن الىپ تاستاۋ، نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاقستان تاريحىن تەك تاريح ماماندىعىندا عانا وقىتۋ دەيتىن باستاما كوتەرىلگەن. سول ءۇشىن ەستى زيالى قاۋىم ءبىر تولقىپ بارىپ توقتاعان. اسىرەسە تاريحشىلار. نە سەبەپتى؟ بارلىعىنىڭ ماقساتى ۇلت، مەملەكەت تاريحىنا اراشا ءتۇسۋ.

قازاق تاريحىنا قارسى شابۋ سوڭعى ۋاقىتتا پايدا بولعان ءۇردىس. بۇعان دەيىن ءبارى دە جاقسى بولاتىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى ۇلتتىق تاريحتى ۇلىقتاۋ بويىنشا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بىرنەشە ەلەۋلى باستامالار قولعا الىندى. ەڭ اۋەلى 1998 جىل حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلى دەپ جاريالاندى. ودان سوڭ، 2001 جىلى مامىر ايىندا كونە تۇركى بابالارىمىزدىڭ قولىمەن VII عاسىردا جازىلعان كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى (جاپونيادا جاسالعان عىلىمي كوشىرمەسى) استاناعا جەتكىزىلدى. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كەلۋىمەن كونە تۇركىنىڭ كوكبەرەن رۋحى كەلدى. وتۇكەن مەن ارقانىڭ تاريحي-رۋحاني ساباقتاستىعى قايتا جالعاسىن تاپتى. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ الىس-جاقىنعا ءدۇبىرى جەتكەن سول ۇلكەن وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، كيەلى ۇستىننىڭ لەنتاسىن ءوز قولىمەن كەستى. سودان بەرى وسىناۋ داڭقتى ەسكەرتكىش ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىز بەن جازۋ مادەنيەتىمىزدىڭ كۋاسىندەي تالاي جاندى وزىنە ءتانتى ەتىپ كەلەدى.  2003 جىلى ساۋىردە ەلباسى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ارنايى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىردى. ناتيجەسىندە شەتەلدەردەن قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن دەرەككوزدەرى جيناقتالىپ، رەتتەلىپ، باسپادان شىقتى. بۇدان سوڭ كۇشىنە ەنگەن «حالىق تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى اياسىندا دا قىرۋار جۇمىستار ىستەلدى. سونىڭ نەگىزىندە پرەزيدەنت «ماڭگىلىك ەل» تۇجىرىمداماسىن ورتاعا قويدى. استانادا «ماڭگىلىك ەل» قاقپاسى سالىندى.

وسى «ماڭگىلىك ەل» تۇجىرىمداماسىنىڭ نەگىزى دە كونە تۇركى مەملەكەتىندە جاتقانى قۇپيا ەمەس ەدى. قايتسەك قىتايدىڭ قاسىندا ءوز ەلىمىزدى، مەملەكەتىمىزدى ماڭگىلىك ۇستاپ تۇرا الامىز دەگەن ماسەلەدە ولار كوپ ويلاندى. ءسويتىپ، «تۇركى حالقى وتۇكەن قويناۋىندا وتىرسا ەلدە مۇڭ جوق، ماڭگىلىك ەل تۇتىپ وتىراتىن جەرىڭ وسى» دەدى جانە بۇل ءسوزىن ماڭگىتاسقا قاشاپ جازدى. ولاردىڭ مەملەكەتتى، ەلدى امان ساقتاپ قالۋدا ءوز بۇلجىماس قاعيداتتارى، ۇستانىمدارى بولعان. دانا تونىكوك ء"بىز ات ۇستىنەن تۇسپەيىك، ات ۇستىنەن تۇسكەن حالىقتىڭ جىگەرى مۇقالادى، جاۋىنا جەم بولادى" دەدى. وسىلايشا، كوشپەندىلىك ءبىر كەزدە سىرتقى جاۋدىڭ الدىندا ەلدى ساقتاپ قالۋدىڭ جولى بولدى. ولاردا مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ قاتاڭ اسكەري-اكىمشىلىك جۇيەسى دە بولدى. مەملەكەتى ۇلان-عايىر بولعاندىقتان ەلدى شىعىس جانە باتىس ەكى بولىككە ءبولىپ باسقاردى. ءبىزدىڭ قازاقستان ونىڭ باتىس بولىگىنە كىرەدى. تاريحتاعى ون وق، باتىس تۇرىك قاعاناتى دەپ جۇرگەن جۇرت ەرەنقابىرعانى بوكتەرلەي جەتىسۋ مەن تالاستىڭ، شاشتىڭ بويىن جايلاعان ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز. بىراق شىعىس تۇرىكتەر وزدەرىنىڭ شۇعاي تاۋىنداعى قىسقى قونىستارىنان ايىرىلىپ قالدى. قىتاي باسىپ الدى. ءسويتىپ ولار ءوز وكىنىشتەرى مەن «ماڭگىلىك ەل» قۇرۋ جولىنداعى ارمان-تىلەكتەرىن ماڭگىتاستارعا قاشاپ جازىپ كەتتى. تاريحتى سويلەۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن سول ماڭگىتاستاردىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ، تىم قۇرىعاندا ونىڭ بىرەر جولىن جاتقا ءبىلۋ كەرەك ەدى. «تاريح تولقىنىندا» ەڭبەگىندە مەملەكەت باسشىسىنىڭ جازعانىنداي، ءبىزدىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز قيىر شىعىستان باتىس ەۋروپاعا دەيىنگى، سىبىردەن ۇندىستانعا دەيىنگى اۋماقتى الىپ جاتقان مەملەكەتتەردىڭ دامۋىندا ەكى مىڭ جىل بويى ەلەۋلى ءرول اتقارىپ كەلدى. وراسان زور كەڭ-بايتاق اۋماقتا قونىس اۋدارۋمەن بولعان كوشپەلىلەر ەۋرازيانىڭ ەتنوستىق جانە مەملەكەتتىك بەت-بەينەسىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت وزگەرتتى. سىزدەر ويلاپ قاراڭىزدارشى، ول زاماننىڭ تۇركى حالىقتارىنىنان بۇگىندە كىمدەر ءوز اتا قونىسىندا، قارا شاڭىراعىندا وتىر؟ ول تەك ءبىز − قازاقتار عانا.  ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ورحون مەن وتۇكەننەن تەك شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە عانا ىرگە كوتەردى. قىر دالانىڭ بۇرىنعى تورەسى، بيلەۋشىسى عۇندار، ودان سوڭ كوك تۇرىكتەر بولسا، ەندى موڭعولدار بولدى. ءبىز قازاقتار شىڭعىس حاننىڭ يمپەرياسىنىڭ قول استىندا ءوز مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتتىق. ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىك. شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ ۇستەمدىگىن قىتايلار دا قابىلدادى. ول عانا ەمەس، كوشپەندىلەردىڭ عاسىرلار بويى مەملەكەت باسقارۋ داستۇرلەرىن دە قابىلدادى. ەگەر ءداستۇر تۋرالى اڭگىمە بولاتىن بولسا، بۇگىندە قىتاي مادەنيەتىنىڭ  كوپتەگەن ەلەمەنتتەرى كوشپەندىلەردەن كەلگەنىن قىتاي عالىمدارىنىڭ ءوزى دە ۇدايى جازىپ كەلەدى. بۇل ولاردىڭ مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسىنە دەيىن اسەر ەتتى. موڭعول ۇستەمدىگى كەزىندە تورەلەردەن سوڭ ويراتتار، نايماندار، كەرەيلەر، جالايىرلار، ۋاقتار، قاڭلىلار، ارعىن، قىپشاقتار، مەركىتتەر ت.ب. يمپەريانىڭ اسكەري-اكىمشىلىك وكىلى رەتىندە وڭتۇستىك قىتاي جەرىن باسقارىپ تۇردى. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي بوتەن ەلدى باسقارۋدا تەك وزىمەن تۋىستاس كيىز تۋىرلىقتى حالىقتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاق رۋ-تايپالارىنا عانا سەنىم ارتتى.

وسىلاردىڭ بارىنەن حابارسىز ادامدار بۇگىندە ءوز ءداستۇرىمىز بەن مەملەكەتتىگىمىزدى مانسۇقتاپ وزگەنىڭ ءداستۇرى مەن مەملەكەتتىگىن اسپەتتەيتىن بولىپتى. عىلىمي دايەككە سۇيەنبەي، ۇشقارى ايتىلعان ونداي پىكىرلەر، تۇپتەپ كەلگەندە، ەلدىگىمىزگە قاۋىپ. ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى قانشالىق قىمبات بولسا، ونىڭ تاريحى دا سونشالىق قىمبات. بۇگىنگى مەملەكەتىمىزدى ايتىپ وتىرىپ، ونىڭ بۇرىنعى داستۇرلەرىن تارك ەتسەك، وندا بۇل قۇرىپ وتىرعان مەملەكەتىمىزدىڭ دە نەگىزى بوس، جوقتان پايدا بولعان بولادى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى انىقتايتىن، وزگەلەر قول سۇقپاعان جالعىز سالا بار ەدى. ول بولسا ۇلتتىق تاريحناما سالاسى. ەندى وعان قانداي دا ءبىر كولدەنەڭ كۇشتەر اسەر ەتكىسى كەلەتىندەي. ايتپەگەندە، سوڭعى ۋاقىتتا قازاق تاريحىنا قارسى سۇعاناق سوزدەر بيىك مىنبەلەردەن ايتىلماس ەدى. مۇندايدا قازاقتىڭ «شىمشىقتى سويسا دا قاساپشى سويسىن» دەگەنى ەسكە تۇسەدى. بىراق ءبىزدىڭ قوعامدا قولىندا بيلىگى، كاپيتالى بار ادامدار ءبارىن بەلدەن باسىپ تاريحقا تورەلىك ايتاتىن ءۇردىس پايدا بولدى. مۇنىڭ ەڭ سوراقىسى ءوزىنىڭ ءتول مەملەكەتتىلىگىن جوققا شىعاراتىنداردىڭ، وعان قارسى سويلەيتىندەردىڭ تابىلىپ جاتۋى. وندايلارعا مەملەكەتتىك باق-تىڭ بەدەلدى مىنبەرىن ۇسىناتىن دا ءوزىمىز. ءسويتىپ ءبىز ءسوزىمىز بەن ءىسىمىز ەكى باسقا حالىققا اينالىپ بارا جاتقاندايمىز. مىنا جاقتان ۇلتتىق تاريحىمىزدى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جانتالاسىپ تۇگەندەيمىز، مىنا جاقتان ونى جوققا شىعارامىز.

اڭگىمە 5 قىركۇيەك كۇنى كەشكىسىن پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋداتى قۋانىش سۇلتان مىرزانىڭ قازاقستان ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ «G20 cامميتىنە» بايلانىستى ارنايى شىعارىلىمىندا بەرگەن سۇحباتى جايلى بولىپ وتىر. سول سۇحباتىندا قۋانىش سۇلتان مىرزا وتە تياناقتى، ءارى ءوز سوزىنە سەنىمدى تۇردە ءتىلشىنىڭ وڭمەنىنەن وتكىزىپ تۇرىپ بىلاي دەدى:

«قىتاي ءوزى ءداستۇرلى حالىق. داستۇرىنە كوپ سۇيەنەدى. بۇىن-سوڭدى ولار قازاقستاندى ەشقاشان مەملەكەت دەپ مويىنداعان ەمەس. كەزىندەگى شەكارا بولىستەرى 1880 جىلعى(؟), 1860 جىلعى(؟) شەكارا بولىستەرىنىڭ ءبارى قىتاي مەن رەسەيدىڭ اراسىندا بولعان. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ جەرىن بولگەندە قازاق قاتىناسپاعان. نەگە قاتىناسپاعان؟ مەملەكەت بولماعانبىز. ءبىز رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولعانبىز. وسىنى ءبىز قادىرلەي ءبىلۋىمىز كەرەك.  وسىنى ءبىز باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك...»

ال ەنشەشە! وسىنى ەستىپ G20 ءسامميتىن كورىپ مارتەبەمىز وسكەنىن قايتەيىك، بەتىمىزدەن تاي تەپكەندەي وتىرىپ قالدىق.

ءبىر قاراعاندا بۇل بىزدەگى ۇيرەنشىكتى ادەت. ۇلتتى كوتەرگەنسىپ وتىرىپ، ماسقارالاۋ، قورلاۋ، ونىڭ قۇندىلىقتارىن جوققا شىعارۋ. سول ارقىلى قوعامدى، ادامداردىڭ ساناسىن تۇماندى، قايشىلىقتى جاعدايعا سالىپ قويۋ. وسى جەردە دەپۋتات «قىتاي دا ءبىز سەكىلدى داستۇرگە باي حالىق، ولار ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزبەن سوناۋ ەكى مىڭ جىلدىڭ الدىندا ءۇيسىن مەملەكەتى زامانىنان بەرى قارىم-قاتىناس جاساپ كەلەدى. بايىرعى جىبەك جولى ەلدەرىمىزدى تىعىز بايلانىستىرعان» دەسە بىرەۋ شاپانىن شەشىپ الا ما؟

راس، قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇرىلعانعا نەبارى 25-اق جىل بولدى. بىراق ءبىز «اسپان استى ەلى» دەپ اتايتىن قىتايدىڭ ءوزى ەجەلدەن «قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالماعان ەدى عوي. قۋانىش سۇلتان مىرزا قىتايدى وسى بەتى اسپاننان تۇسكەندەي كورەدى ەكەن. ونىڭ «قىتاي ءداستۇرلى حالىق، داستۇرىنە كوپ سۇيەنەدءى» دەگەن ءسوزىنىڭ ەكپىنىندە، ەمەۋىرىندە ءبىز ونداي حالىق ەمەسپىز دەگەن ماعىنا جاتقانداي. وسى ارقىلى ول قىتايدى ءداستۇرلى مەملەكەت رەتىندە العا ۇستاپ،  بارىنەن بيىك قويادى. وسىلاي تۇعىرىن بيىكتەتىپ الىپ، «بۇرىن-سوڭدى ولار قازاقستاندى ەش قاشان مەملەكەت دەپ مويىنداعان ەمەس» دەيدى. مۇنى ءوز حالقىنا ءبىر كەرەمەت جاڭالىق رەتىندە سۇيىنشىلەگەندەي، جەردەن التىن تاپقانداي ەتىپ ايتادى. ويپىر-اۋ، باياعىدان قىتاي مويىنداماسا، وندا قايتتىك؟ بۇگىن مويىنداپ وتىرعانىنا شۇكىرشىلىك ەتەمىز بە؟ جوق الدە ونىمەن ەسەپتەسپەي، ءوز بەتىمىزگە تاۋەلسىز بولىپ العانىمىزعا ايىپتىمىز با؟ قازىرگى زامان تاريحىندا اقش پەن باتىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوزىن 20-30 جىل بويى مويىنداماي قويعاندا، بۇۇ بىردە ءبىر قىتايدى ەسىگىنەن سىعالاتپاعاندا  قىتايلىقتاردىڭ نە جانى جۇرگەن؟

بۇگىندە قاي حالىققا بولماسىن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ العى شارتى رەتىندە ءوز جەرىندە ابتوحتوندى بولۋى، ءتىلى مەن ءداستۇرىنىڭ ساقتالۋى، ەڭ باستىسى بۇرىن-سوڭدى مەملەكەت قۇرۋ ءداستۇرىنىڭ جانە بەلگىلى جان سانىنىڭ بولۋى تالاپ ەتىلەدى. ياعني مەملەكەت قۇرۋ ءداستۇرى جوق حالىقتىڭ تاۋەلسىز بولۋ قۇقى دا جوق. ق. سۇلتانوۆ مىرزانىڭ سوزىنەن سوڭ، "ەگەر ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز بولماسا، بۇرىن-سوڭدى مەملەكەت بولماساق وندا بۇگىن نەسىنە تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ وتىرمىز؟!" دەگەن سۇراق تۋادى. ەشبىر دەرجاۆا، باسقىنشى ەل ەش حالىقتى ءوزى ءبىلىپ "سەن تاۋەلسىز بول" دەمەيدى. بۇل تاريحتىڭ زاڭى. سوندىقتان وزگە ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن، تاريحىن ولاردىڭ ولشەمىمەن قاراۋ تىپتەن قاتە.  جانە كەز-كەلگەن ەل ءوز تاريحى مەن مەملەكەتتىگىن بىرەۋدىڭ پىكىرىنە، قاباعىنا قاراپ ايقىندامايدى. كەرىسىنشە قارۋمەن قورعايدى. ال ءبىز بولساق تاۋەلسىزدىككە الىپ كەلگەن ءتول تاريحىمىزعا سەنبەيمىز. مەنىڭشە، ونىڭ وتكەنىنە كۇمانمەن قاراعان ادام كەلەشەگىنە دە كۇمانمەن قارايدى. بۇيتە بەرسەك، قازاقتى تۇيە ۇستىنەن يت قابادى.

ءبىر ەلدىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحى دەرەكتانۋلىق جانە تاريحنامالىق تۇرعىدان تەرەڭ تالداناتىن ماسەلە. سوعان ساي، ءار ەلدىڭ مەملەكەتتىك دامۋى ءار كەلكى بولادى. ءتىپتى، مەملەكەت دەگەننىڭ ءوزى ۇزدىكسىز دامۋ ۇدەرىسى بولىپ تابىلاتىنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. تاريحتاعى مەملەكەتتەرگە بۇگىنگى مەملەكەتتىك انىقتامامەن، بۇگىنگى ولشەمدەرمەن قاراۋعا تىپتەن بولمايدى.  قىتاي ەرتەدەن تسين، حان، تاڭ، سۋن، يۋان، مين، تسين، ت.ب. دەپ ءار ءتۇرلى اتالعان. بۇگىنگىدەي ءبىر تۇتاس بولماعان. تەرريتورياسىنىڭ اۋماعى دا ءار كەزدە ءار قالاي بولعان. ءبىز دە 2500 جىلدان بەرى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، تۇرىك، وعىز، قاراحان، تۇركەش، قارلۋق، قيماق، قىپشاق جوشى ۇلىسى، التىن وردا، كوك وردا، قازاق حاندىعى بولىپ اتالىپ كەلدىك. ولاردىڭ تولىققاندى مەملەكەت ەكەنىن، وزدەرىمەن ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستا بولعانىن سول قىتاي دەرەكتەرىنىڭ ءوزى-اق باسپا-باس دالەلدەيدى. بۇل ەلدەردىڭ قىتايمەن بولعان قاتىناسى بۇكىلدەي مەملەكەتارالىق قاتىناس ەدى. مىسالى، ءۇيسىن مەملەكەتى كەزىندەگى قاتىناسقا توقتالساق،  سول كەزدەگى قىتايدىڭ حان پاتشالىعى ءوز ينيتسياتيۆاسىمەن چجان ءتسياندى ولارعا (كۇنبي ورداسىنا) ەلشى رەتىندە جىبەردى. قارىم-قاتىناستى ورناتۋعا ەڭ اۋەلى ءبىز ەمەس قىتاي جاعى مۇددەلى بولدى. ارتىنان قىز بەرىپ، قارىم-قاتىناسىن جاقسارتىپ، ەكى ەل اراسىندا «جىلقى-جىبەك ساۋداسى» قىزا ءتۇستى. ەندەشە، بۇل مەملەكەت رەتىندە مويىنداۋ ەمەس پە؟ ودان كەيىنگى قاڭلى مەملەكەتى (قىتايشا كاڭجۋيگو، «گو» مەملەكەت دەگەن ءسوز), تۇرىك قاعاناتى، تۇركەش قاعاناتى كەزدەرىندە دە سونداي قارىم-قاتىناستار ءوز جالعاسىن تاپتى. تۇركى قاعاناتى كەزىندە قىتاي ەلشىسى سۋان تسزان تالاس  وزەنى بويىنداعى توڭيابعۇ قاعاننىڭ ورداسىنا كەلەدى. قاعان وعان ديپلوماتيالىق سىپايگەرشىلىكپەن ماملە جاساپ، قوناقجايلىق تانىتىپ،  قاسىنا  ءتىلماشتار مەن جول سىرىن بىلەتىن ادامداردى قوسىپ بەرىپ، ۇندىستانعا جەتكىزىپ سالادى. وسى كەزدە ءبىزدىڭ جەرىمىزگە الىستاعى ۆيزانتيادان دا ەلشىلەر كەلەتىن بولعان. قاعان ونداي ەلشىلەردىڭ كەيبىرىن قابىلداسا، كەيبىرىن قابىلداماي قوياتىن ەدى. دەمەك، ءبىزدىڭ جەرىمىزدە مەملەكەت بولىپ قانا قويماي، ەل باسىنداعى كۇنبيلەر مەن قاعاندار  حالىقارالىق قارىم-قاتىناستىڭ  قىر-سىرىنا، ءتۇرلى قيتۇرقى امال-ايلاسىنا دا جەتىك بولعان. مۇنداي مىسالدار كەيىنگى كەزەڭدەردىڭ تاريحىنان دا كوپتەپ تابىلادى. ەندەشە، نەگە ءبىز وسىنداي پىكىر الاڭدارىندا «مەملەكەت بولماعانبىز» دەگەن ءسوزدى ايتۋعا دايىن تۇرامىز؟ وندايدا «ەجەلگى قازاق جەرىندە مەملەكەت قۇرعانىمىز» قايدا قالادى؟ ارينە، تاريحتىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىندە قىتايدىڭ وزىنە كورشى جاتقان ەلدەردى جاۋلاپ الۋ پيعىلى دا بولماي قالعان جوق. سونىڭ وزىندە دە ولار ءبىزدى مەملەكەت بولعان جوق دەپ ايتپاعان.

بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعى ابىلاي حاننىڭ داۋىرىندە قىتايمەن تەپە-تەڭ قارىم قاتىناستا بولعان. ول تۋرالى دەرەكتەر مانجۋ تىلىندەگى مۇراعات قۇجاتتارىندا جاتىر. سول دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ابىلاي ەشقاشان دا ورىسقا دا، قىتايعا دا بوداندىق تۋرالى انت بەرمەگەن. قىتايلارعا شەكاراسىن انىق ايتقان. وزىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى ەگىنشى جۇرتتاردى، ساۋدا سەرىكتەستەرىن قورعاپ قالۋعا ۇمتىلعان. 1758 جىلدىڭ جازىندا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باتىرلارى ەل ءۇشىن، جەر ءۇشىن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ ىلە وزەنىنىڭ بويىندا جۇرگەن. ماقسات − مانجۋلار (قىتايلار ەمەس) جەرىمىزدى الىپ كەتپەسىن دەگەن الاڭداۋشىلىق ەدى. بۇكىل قازاقتىڭ ەلدىگىن دە، ەرلىگىن دە ايقىندايتىن اتاقتى سارىبەل شايقاسى قاستەك اسۋىندا بولعان. بۇل ءوز كەزىندە جوڭعارعا دا، ەجەن (مانجۋ-تسين) حاندىعىنا دا كورسەتىلگەن سەس ەدى. سول كەزدە مانجۋ ۇكىمەتىنىڭ ءوزى «قازاققا جوڭعارلار سەكىلدى مامىلە جاساۋعا بولمايدى، ولار بولەك ەل» - دەگەن. قازاق حاندىعىن ءۇندى، پارسى جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى ەلدەرمەن ءبىر ساناتقا قوسقان. ابىلاي حان بودان بولعاندى قويىپ مانجاۋ مەملەكەتىنە "شىعىستاعى اتا مەكەنىمىزدى قايتارىپ بەرسەڭىزدەر" دەپ تالاپ قويعان. قازاق مەملەكەتى جويىلسا تەك 1822 جىلدان سوڭ جويىلدى. وندا دا رەسەي قارۋ كۇشىمەن باسىپ الدى. رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى كەلىسىمگە قازاق «بۇرىن مەملەكەتى بولماعان سوڭ قاتىسپادى» ەمەس، مەملەكەتى كۇشپەن جويىلعان سوڭ قاتىسا المادى.

ۇشىنشىدەن، ءبىز رەسەيگە بودان بولىپ تۇرعان كەزدە قىتايدىڭ ءوزى مانجۋلارعا بودان بولاتىن. ايتپەسە، سۋن ياتسەن نە ءۇشىن كۇرەستى؟ ونىڭ باستى ۇرانى جات جۇرتتىق مانجۋ باسقىنشىلارىن ەلدەن قۋىپ شىعۋ بولاتىن. ونى ءبىزدىڭ «سارابدال ساياساتشى»، «سۇرعىعان ديپلومات»، قىتاي تۋرالى باس مامان نەگە بىلمەيدى؟ رەسەي يمپەرياسىنىڭ بودانىنا اينالعانىمىز ءۇشىن وعان دەيىنگى مەملەكەتتىك ءداستۇرىمىزدى، تاريحىمىزدى سىزىپ تاستاۋىمىز كەرەك پە ەدى؟ وندا قىتاي نەگە 1840 جىلعى اپيىن سوعىسىنان بۇرىنعى تاريحىن سىزىپ تاستامايدى؟ نەگە مەملەكەت بولماعانبىز، انگليا باستاعان 8 مەملەكەتتىڭ وتارى بولعانبىز، استانامىز پەكينگە دەيىن سولار باسىپ العان دەمەيدى؟! نە ءۇشىن ءۇندىستان، ەگيپەت، يران سولاي ايتپايدى؟ ءبىزدى قويىپ بۇگىندە تاۋەلسىزدىگى جوق حالىقتار وزدەرىنىڭ ەلدىگىن، تاۋەلسىزدىگىن قولعا كەلتىرۋ ءۇشىن جىلدار بويى جانتالاسىپ، قان توگىپ كۇرەسىپ جاتقاندا مەملەكەتتىلىگى تۋرالى تورەلىك ءسوزدى باسقانىڭ قۇزىرىنا بەرىپ قويىپ قاراپ وتىراتىن بىزدىكى قانداي جومارتتىق؟ بۇل دەگەن ءوزىمىز وتىرعان بۇتاقتى ءوزىمىز كەسۋمەن بىردەي ەمەس پە!؟ 2001-2002 جىلدارى مەن ءبىر جاپون ازاماتىنا قىتاي تىلىنەن ساباق بەردىم. ءبىر كۇنى بىرەۋ جاڭىلىسىپ وعان ءحىح عاسىردا جاپونيا اقش-تىڭ وتارى بولعان دەپ قالدى. الگى جاپون شاكىرتىم ورنىنان اتىپ تۇردى. «مۇلدە ولاي ەمەس، ولاي بولۋى مۇمكىن ەمەس!» دەپ ءوڭى وزگەرىپ كەتتى. مەنىڭ اشراف اتتيا دەگەن ەگيپەتتىك پروفەسسور دوسىم بار. ەكەۋىمىز بىرگە جۇمىس جاساعانىمىزعا 6 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. مەن ودان «تاياۋدان بەرى ەگيپەتتىڭ جاعدايى نە بولىپ بارادى؟ وسى بەتى ەگيپەت بىلىعىپ كەتپەي مە؟ اقش-تىڭ، نە رەسەيدىڭ ىقپالىندا قالماي ما؟» دەپ سۇرايمىن. ول ءوز ەلىنە شاڭ جۋىتپايدى. ەلدەر وتىرىك ايتادى، شەتەلدىك اقپارات قۇرالدارى دا تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ كورسەتەدى. ءبۇلىنىپ كەتكەن ەشتەمە جوق. ءبارى جاقسى!» دەپ جاۋاپ بەرەدى. وسىنداي ەلدىڭ ازاماتتارىنا ولاردىڭ مەملەكەتتىلىگى تۋرالى كۇماندى سۇراق قويا الاسىز با!؟ ءبىز بولساق مەملەكەت بولماعانبىز، ەشكىم ءبىزدى مەملەكەت دەپ مويىنداماعان، وتار بولعانبىز دەپ سارناۋعا دايىن تۇرامىز. وتارشىلدىق تاريحىمىزدى كوپ ايتۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، ۇرپاقتى جاسىتۋدان باسقا تۇك ەمەس.

تورتىنشىدەن، تاريحي، ەلدىك تاقىرىپتا اڭگىمە قوزعاۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى سويلەۋشى وعان دايىن بولۋى كەرەك. تەلەۆيدەنيا ۇلكەن اۋديتوريا. وندا سويلەۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تىپتەن ۇلكەن. داستارحان باسىنداعى اڭگىمە ەمەس. وندايدا امال بار ءوزىڭ تولىق بىلمەيتىن، كۇماندى تاقىرىپتان اۋلاق بولعان ءجون. بىردەمەنى بىلەتىن سەكىلدەنىپ وتىرىك سان-تسيفر ايتۋعا تىپتەن بولمايدى. سول سۇحباتىندا ق. سۇلتانۇلى قىتايمەن ارادا بولعان 1880 جانە 1860 جىلعى كەلىسىم دەگەندى ايتىپ قالدى. باسقا باسقا، ءدال قىتايدا باس ەلشى بولعان ديپلومات ءۇشىن بۇلاي ويجوتا قويىپ قالۋ دۇرىس ەمەس. ويتكەنى بۇل ول بىلۋگە ءتيىستى ەڭ باستاۋىش (ەلەمەنتارلى) ساۋات. ءبىلىم مەن بىلىكتىلىكتىڭ، قايراتكەرلىكتىڭ ۇلگىسىندەي كورىنەتىن تۇلعا وندايدا جاڭىلماۋى كەرەك. ەگەر ۇبت-دا ءبىر بالا وسى ەكى سۇراققا ق.سۇلتانوۆشا جاۋاپ بەرسە، سول ءۇشىن قاجەتتى بالىن جيناي الماي، ەمتيحاننان قۇلاپ قالۋى مۇمكىن ەدى.  ونى ەشكىم جاڭىلىپ قالىپتى، كەشىرە سالايىق دەي مە؟ رەسەي مەن تسين يمپەرياسى اراسىندا ءبىزدىڭ شەكارامىزعا قاتىستى سىرتتاي ءبولىپ الۋ كەلىسىمدەرىنە تەك 1864 جانە 1881 جىلدارى قول قويىلدى. بۇل شىن مانىندە، قازاق جەرى مەن ەلىن سىرتتاي بولىسكە سالۋ كەلىسىمى بولدى. قىتاي ەلى كەيىن كەلە وتارشىلداردىڭ مانجۋ ۇكىمەتىمەن قول قويعان كەلىسىم شارتتارىنىڭ ءبارىن «تەڭ قۇقىقسىز كەلىسىم» دەپ جاريالاپ، ونى مويىنداۋدان باس تارتتى. ال، ءبىز بولساق بۇل كەلىسىمدەردى ءالى كۇنگە شەكارالارىمىزدى ايقىنداعان باس قۇجات رەتىندە قاراپ كەلەمىز... ءيا، بۇل كۇردەلى اڭگىمە. بىراق، ءبىر نارسە ايقىن. ول بولسا كەز-كەلگەن وركەنيەتتى ەلدىڭ ازاماتىنىڭ قاي جەردە دە ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگى تۋرالى ءپرينتسيپتى ۇستانىمدار مەن حالىقارالىق قاتىناس ەتيكاسىنا بەرىك بولۋى. ءبىز قازىر تاۋەلسىز ەلمىز. پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ سان قىرلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ىرگەمىزدى بەكىتىپ، دۇنيەجۇزىنە قالىپتاسقان مەملەكەت ەكەنىمىزدى تانىتتىق. مۇندايدا ءالى دە ءوزىن  قور، وزگەنى زور سانايتىن قۇلدىق  پسيحولوگيادان ارىلاتىن ۋاقىت جەتتى. وكىنىشكە وراي، وسى سۇحبات ەل-جۇرت اۋزىنا قاراعان ازاماتتاردىڭ ءبىرازى ء الى كۇنگە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزگە كۇدىكپەن قارايتىنىن كورسەتتى.

تۇرسىنحان زاكەن، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz