پاتشا گەنەرالى چەرنياەۆتىڭ سۇرقيا ساياساتى
قوقان حاندىعى تۇسىندا وڭتۇستىك وڭىردە بيلىك جۇرگىزگەن داتقالار تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تابىلىپ وتىر. بۇل دەرەكتەردى شىمكەنتتىك تاريحشى-عالىم د.دانياربەكوۆ تاشكەنتتەگى ارحيۆتەن العان.
قوقان حاندىعى تۇسىندا وڭتۇستىك وڭىردە بيلىك جۇرگىزگەن داتقالار تۋرالى تىڭ دەرەكتەر تابىلىپ وتىر. بۇل دەرەكتەردى شىمكەنتتىك تاريحشى-عالىم د.دانياربەكوۆ تاشكەنتتەگى ارحيۆتەن العان.
وڭتۇستىك ءوڭىر مەن تاشكەنتتى باعىندىرعان، جەرگىلىكتى حالىقتى اياۋسىز قىرعىنشىلىققا ۇشىراتقان، اسىرەسە، اۋليەاتا مەن شىمكەنت بەكىنىستەرىن الۋدا قاتىگەزدىك كورسەتكەن، اسكەري جورىقتى باسقارعان گەنەرال چەرنياەۆ ءار اتقارعان ىستەرىنە پەتەربورداعى سوعىس ءمينيسترى بوريسوۆكە ەسەپ بەرىپ وتىرعان. گەنەرالدىڭ جىبەرگەن قۇپيا حابارلاماسىن وقىپ تانىسقاندا، بايزاق داتقانىڭ قايعىلى ولىمىنە تىكەلەي ءوزى سەبەپشى ەكەنىن، ءبارىن وتە قۇپيا ۇيىمداستىرعانىن اشىق جازعان. قۇپيا حابارلامادا ءتومەندەگىدەي اقپار جىبەرگەن: «اسا مارتەبەلى سوعىس ءمينيسترى. پاتشا اعزامنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدا ايانىپ جاتقانىمىز جوق، وزدەرىڭىزدىڭ بەرگەن نۇسقاۋلارىڭىز بويىنشا ءوزىمىزدىڭ سولداتتاردىڭ ءومىرىن ساقتاۋ ماقساتىندا، ەلدى مەكەندەر مەن بەكىنىستەردى الۋ كەزىندە زەڭبىرەكتەر مەن جەرگىلىكتى ادامداردى (تۋزەمتسى) كوبىرەك پايدالانۋدامىز.
وزىڭىزگە، الدىنداعى حابارلامالاردا جازعانىمداي، بۇرىن قوقان حاندىعى تۇسىندا، وڭتۇستىك ءوڭىردى بيلەگەندەر بايزاق، ساپاق، شوقاي داتقالار (داتقا-گەنەرال شەنىندەگى اسكەري بيلەۋشى) بىزگە ازىق-تۇلىكپەن، اتتارمەن، ساربازدارمەن كومەكتەستى.
بايزاق داتقانىڭ ءوزى 1000 سارباز ءبولدى، باسشىسى - ءوزىنىڭ ۇلى. بۇل كىسىلەرگە پاتشا اعزامنىڭ كەلىسىمىنە وراي، ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزبەن بەرىلگەن وفيتسەرلىك شەن، مايور اتاعىن كيىمدەرمەن، سىي-سياپاتپەن قوسا بەردىم. وسى وفيتسەرلىك اتاققا، سىيلارعا بۇل كىسىلەر ريزا بولدى. يەلىگىندەگى جەرلەرىن بالا-شاعالارىمەن ماڭگىلىك پايدالانۋ جونىندەگى كۋالىك قۇجاتتاردى دا بەردىم. بۇل كىسىلەردىڭ اراسىنداعى باتىربەك داتقا - مەن ءۇشىن وتە قۇپيا تۇلعا. يسلام دىنىنە، سالت-داستۇرىنە وتە بەرىك. ورىستاردى جاتدىندىلەر دەيدى. باسقا داتقالارعا قاراعاندا وڭتۇستىك وڭىردە، حالىق اراسىندا اتاق-ابىرويى وتە زور، بۇلاردى وزگە داتقالار دا اشىق مويىندايدى. وڭتۇستىك ءوڭىر باتىربەك داتقانىڭ ىقپالىندا بولعان. ءوز قاراجاتىنا جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن، ءوڭىردىڭ بىرنەشە ەلدى مەكەندەرىندە، سامارقاندتان قۇرىلىسشىلار، كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەر الدىرتىپ، ءزاۋلىم، ساۋلەتتى مەشىتتەر (بىزدىڭشە، حرام) مەن مەدرەسەلەر (شكولا) سالدىرتقان. بۇلار قازىر حالىققا قىزمەت جاساۋدا. شكولدا جاس تۋزەمەتستەر يسلام دىنىندە ءبىلىم الۋدا. بىرنەشە شاقىرىم كانالدار، كوپتەگەن سۋ قويمالارىن (توعان) سالدىرتقان، تالدار ەككىزىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى اۋىل-اۋىل (سەلو) ەتىپ ورنىقتىرىپ، تامدار سالدىرتقىزىپ، حالىقتىڭ تۇراقتى وتىرۋىنا جاعداي جاساعان. جەرگىلىكتى حالىق كانالداردى پايدالانىپ، بيداي، تارى، جۇگەرى، ت.ب. ازىق-تۇلىكتەرىن ەگىپ، دايىنداپ الۋدا. بۇرىنعىداي يران، قوقان، سامارقاند ساۋداگەرلەرىنەن قىمبات باعاعا ازىق-تۇلىكتەرىن ساتىپ المايدى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن وڭتۇستىك ءوڭىر حالقى باتىربەك داتقانى قاتتى قادىرلەيدى.
باتىربەك داتقا جونىندە بارلىق اقپاراتتى زامانداستارى بايزاق، شوقاي، ساپاقتاردان ءبىلىپ العان سوڭ، ەكىنشى رەت ول كىسىنى وزىمە تاعى دا شاقىرىپ سويلەستىم. ءبىرىنشى كەزدەسۋىمىزدە اڭگىمەگە روتميستر ش.ءۋاليحانوۆ قاتىسقان بولاتىن. ەكىنشى كەزدەسۋىمىزگە روتميستەر قاتىسقان جوق، ول ماعان رەنجىپ ەكسپەديتسيادان كەتىپ قالعان. روتميستردىڭ ماعان رەنجىپ كەتۋىنە، ەستۋىمشە، باتىربەك داتقانىڭ تىكەلەي قاتىسى بار، سەبەبى ەكەۋى وڭاشا كەزدەسكەن، ءروتميستردى جاتدىندىلەرگە كومەكتەسىپ ءجۇرسىڭ دەپ كىنالاعان، ءوز حالقىنا قارسى سوعىسىپ ءجۇرسىڭ دەپ ايىپتاعان كورىنەدى. وسىلارعا شىداماعان روتميستر ش.ءۋاليحانوۆ ەكسپەديتسيادان كەتتى.
باتىربەك داتقا كەزدەسۋگە بالاسى، تاعى دا 4-5 كىسىمەن كەلدى. ەشنارسە سەزدىرمەيدى. باعىنعان ءپىشىن كورسەتەدى. بىراق سەنبەيمىن. وتە ايلاكەر، ۇستامدى، شەبەر ساياساتكەر، ءبارىن بەيبىت جولمەن شەشۋدى قالايدى. ساربازدارعا ازىق-تۇلىك بەرەمىن دەپ الدىندا ۋادە بەرگەنىمەن، دالەلدى سەبەپتەر ايتىپ، ەشقايسىسىن ورىنداعان جوق. اشىق جازالايىن دەسەم، حالىقتىڭ تولقۋىنان قاۋىپتەنەمىن. ءوز بيلىگىندەگى حالىقتى، الدىن الا ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا اسكەرلەرى جۇرەتىن جول بويىنان، ۇرىس بولاتىن جەرلەردەن الىسقا كوشىرىپ جىبەرگەن.
اۋليەاتا بەكىنىسىن الۋ كەزىندە ءبىزدىڭ ەكسپەديتسيا قۇرامى ءبىراز شىعىنعا ۇشىرادىق. شىمكەنت بەكىنىسىن الۋدا شىعىنعا جول بەرمەس ءۇشىن، بەكىنىس باسشىسىنان (گارنيزون) بەكىنىستى بەيبىت جولمەن بەرۋدى تالاپ ەتۋ ءۇشىن كەلىسسوزگە داتقالاردى جىبەرۋ ءۇشىن بايزاق، شوقاي، ساپاق، باتىربەك داتقالاردى شاقىرتتىم. بۇل شاقىرۋىما تەك بايزاق داتقا بالاسىمەن كەلدى، ول اۋليەاتا بەكىنىسىنە جاقىن تۇراتىن. قالعان ءۇش داتقالار كەزدەسۋگە كەلمەدى. حابارشىلارىن جىبەرىپ، دالەلدى سەبەپتەر ايتىپتى. بۇل داتقالاردىڭ مەكەندەرى بىزدەن الىستا بولاتىن. ۋاقىت تىعىز بولعاندىقتان، شىمكەنت بەكىنىسىنىڭ باسشىسىنا ۋلتيماتۋمدى جەتكىزۋدى بايزاق داتقاعا تاپسىردىم. شىمكەنت بەكىنىسىن ۇرىسسىز بەرسىن، ايتپەسە قىرعىن بولادى دەپ ەسكەرتتىم. بايزاق بارۋدان باس تارتتى، بارا سالىسىمەن قوقان اسكەرباسىلارى مەنى كاپىرلەرگە ساتىلدىڭ دەپ ولتىرەدى دەپ اشىق ايتتى. مەن بايزاققا: «قورىقپاڭىز، ءسىزدى ولتىرمەيدى، ءسىز پاتشا اعزامنىڭ اسكەري ەكسپەديتسيالىق كورپۋسىنىڭ وكىلى رەتىندە، ديپلومات بولىپ بارا جاتىرسىز» دەپ ءتۇسىندىردىم. «قاسىڭىزدا ءتىلماش، ەكى كىشى وفيتسەرلەر بولادى» دەدىم. بايزاق بارۋعا كوندى، امالى جوق ەدى، قاتىن-بالالارى، اۋىلدارى اۋليەاتا بەكىنىسىنە جاقىن ورنالاسقاندىقتان، مەنىڭ باقىلاۋىمدا بولاتىن.
بايزاق داتقانىڭ كەلىسسوزدەن ءتىرى قايتپايتىنىن ءبىلدىم، سول ءۇشىن دە ورىس وفيتسەرلەرىن قاسىنا قوسپادىم، تاتار ءتىلماش پەن ەكى تاتار ۋنتەر-وفيتسەرلەرىن قوستىم، بارلىعى مۇسىلماندار عوي (ماگومەتياندار).
قوقان اسكەرباسىلاردىڭ داتقالارعا دەگەن اشۋ-ىزاسىن الدىن الا ءبىلىپ وتىردىم، ورىستارعا كومەكتەسكەندەرى ءۇشىن ولار ايامايتىن ەدى.
مەنىڭ ماقساتىم كەلىسسوزگە بارلىق داتقالاردى جىبەرتىپ، كوزدەرىن قوقان اسكەري باسشىلىقتىڭ قولىمەن جويىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى كوسەمسىز قالدىرۋ ەدى. بىراق بايزاقتان باسقالارى دالەلدى سەبەپتەر ايتىپ، كەلمەي قالدى. بىراق كوزدەگەن ماقساتىما از دا بولسا قول جەتكىزدىم.
بايزاق داتقانى قاسىنداعى نوكەرلەرىمەن قوسا ولتىرگەن، تەك بايزاقتىڭ بالاسى امان قاشىپ شىققان. بايزاقتىڭ ءولىمىن ءوز ماقساتىما پايدالاندىم، ونىڭ ولىمىنە ساپاق، شوقاي، باتىربەك داتقالار كىنالى، وزدەرى بىرگە كەلىسسوزگە بارمادى. بايزاقتى جالعىز جىبەردى دەپ جەرگىلىكتى سەنىمدى ادامدار ارقىلى سىبىس تاراتتىم. بۇل قۇپيا ارەكەتىم ءوز جەمىسىن بەرىپ جاتىر. قازىر ماعان كەلىپ جاتقان استىرتىن مالىمەتتەر بويىنشا، بايزاقتىڭ كەيبىر تۋىستارى باسقا داتقالاردىڭ تۋىستارىمەن اراز بولۋدا. بىراق بۇل سىبىسقا رۋ، تايپا اقساقالدارى، حالىق سەنبەيتىن كورىنەدى. مەنىڭ ارەكەتىمنىڭ ءىسى دەيتىن كورىنەدى. داتقالاردىڭ كەزىندە ۇساق-تۇيەك ارازداسۋى بولعانىمەن، ءبىر-بىرلەرىن ساتپايتىندىعىنا، ولىمگە قيمايتىنىنا اقساقالدار، حالىق سەنىمدى.
بايزاقتى قاسىنداعى نوكەرلەرىمەن بىرگە تۇتقىنداپ، ءولتىردى دەگەن حاباردى امان كەلگەن بالاسىنان ەستىپ، شىمكەنت بەكىنىسىن الۋعا تەز اتتاندىق. جەرگىلىكتى ساربازداردى، حالىقتى بايزاقتىڭ ءولىمى ءۇشىن قوقاندىقتاردان كەك الۋعا ۇگىتتەدىم. بەكىنىسكە جاقىنداپ، اسكەري بەكىنىس باسشىسىنان بەيبىت بەرۋلەرىن تالاپ ەتتىم، ولار جاۋاپ رەتىندە بىزدەرگە وق اتتى. مەن بەكىنىستى زەڭبىرەكپەن اتقىلاۋعا بۇيرىق بەردىم. 2000 قىرعىز-قايساق ساربازدارىن ۇرىسقا قوستىم، ءوزىمىزدىڭ ورىس سولداتتارىن ۇرىسقا جىبەرگەنىم جوق. بەكىنىستى 7 كۇننەن سوڭ الدىق، قىرعىز-قايساق ساربازدارىنان 300-دەي سارباز امان قالدى. بەكىنىس ىشىندەگى حالىق كوپ قىرىلعان، ساناۋ مۇمكىن ەمەس. جيناپ، كومدىردىم.
بەيبىت حالىقتىڭ كوپ قىرىلعانىنا بىزدەر ەمەس، قوقاندىق اسكەري باسشىلىق پەن داتقالار كىنالى، بەيبىت كەلىسىمگە كەلمەگەن دەپ تاعى دا سىبىس تاراتتىم. قانشا ءادىس-ايلا جاساعانىمىزبەن، جەرگىلىكتى حالىق وسى زورلىق-زومبىلىقتى، قىرعىندى كاپىرلەر، جاتدىندىلەر جاساۋدا، بۇلار مۇسىلمانداردىڭ قاس جاۋى دەپ تۇسىنەدى. بىزگە سەنبەيدى. سوندىقتان وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ كوسەمدەرى شوقاي، ساپاق، باتىربەك داتقالار ارقىلى ارەكەت ەتۋىمىز كەرەك. الدىندا شوقاي، ساپاق، ءتىرى كەزىندە بايزاق داتقالارعا وفيتسەرلىك اتاقتار، (مايور) باسقا دا سىي-سياپات جاسادىق، ولار ريزا. باتىربەك داتقا ول كەزدە بۇل سىيلىقتاردان بىردەن باس تارتتى. باتىربەك - اقىلدى، كورەگەن تۇلعا، ءبارىن وي تارازىسىنان وتكىزىپ، ەلىنىڭ رەسەيدىڭ قاراماعىنا وتكەندىگىن ۋاقىت وتە ءوزى دە تۇسىنەدى. بىردەن بولماسا دا، بىرتىندەپ مويىندايدى. باتىربەك قازىر 70-تەن اسقان، ارى كەتسە 10-15 جىل ءومىر سۇرەر، دىندەرى، سالت-داستۇرلەرى، مەشىت-مەدرەسەلەرى بۇرىنعىداي قالۋلارى قاجەت، ارالاسپاۋىمىز كەرەك. يەلىگىندەگى بار جەرلەردى ماڭگىلىك ءوزىڭىزدىڭ، ۇرپاقتارىڭىزدىڭ يەلىگىندە دەپ كۋالاندىرىپ بەرۋىمىز كەرەك. بارلىق مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنە بارىپ كەلۋىنە ەركىندىك بەرۋىمىز كەرەك، مەككە مەن مەدينەگە دە.
باتىربەك داتقاعا باسقا داتقالارعا قاراعاندا وزگەشە سىيلىق تارتۋىمىز كەرەك. باسەكەلەس داتقالاردى ارازداستىرۋ ءۇشىن. مارتەبەلى سوعىس ءمينيسترى، ءسىز پاتشا اعزامعا مەنىڭ ءوتىنىشىمدى جەتكىزىپ، باتىربەكتىڭ وزىنە پولكوۆنيك شەنىن بەرگىزدىرىپ، ارنايى مۋندير تىككىزىپ، قىلىش (ەسىمى جازىلعان) جاساتتىرىپ جىبەرسەڭىزدەر ەكەن. باتىربەك بۇل اتاقتاردى، سىيلىقتى ءبارىبىر قابىلدامايدى. بىراق حالىق اراسىنا پاتشا اعزام مەن سوعىس ءمينيسترى باتىربەكتى ەرەكشە ەڭبەگى ءۇشىن وسىنداي اتاق، سىيلىقتارمەن ماراپاتتادى دەپ ءسوز تاراتامىن. ءبارىبىر ول اتاق پەن سىيلىقتار باتىربەكتىڭ ءوزى قايتىس بولعان سوڭ بالالارىنىڭ ەنشىسىندە بولادى عوي. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوسەمدەرىنە ءتۇرلى دارەجەدەگى اتاقتار مەن سىيلىقتار جاساۋ ارقىلى ارازداستىرىپ، ءبىرتىندەپ وزىمىزگە تاۋەلدى ەتەمىز.
پاتشا اعزامىمىزدىڭ، مينيسترلەردىڭ بىلگىرلىكپەن جاساعان جوسپارلارى، ايلا-تاسىلدەرى، ساياساتى كەزىندە سولتۇستىك ءوڭىردى مەكەندەگەن قىرعىز-قايساقتاردىڭ كوسەمدەرىنىڭ الاۋىزدىعىن ءورشىتىپ، رەسەي قاراماعىنا وتۋلەرىن قامتاماسىز ەتكەن جوق پا؟ وسى ساياساتتى، ءادىس-ايلانى وڭتۇستىك ءوڭىر حالقىنىڭ كوسەمدەرىن ارازداستىرۋ ماقساتىندا سىزدەردىڭ قامقورلىقتارىڭىزبەن تەزدەتىپ ىسكە اسىرۋىم كەرەك».
مىنە، زىمياندىق ساياسات ۇستانعان، پاتشالىق رەسەيدىڭ ەكسپەديتسيالىق اسكەري كورپۋسىنىڭ باسشىسى، گەنەرال چەرنياەۆتىڭ وڭتۇستىك ءوڭىردى جاۋلاپ الۋ كەزىندە قانداي ايلا-ءتاسىل قولدانعانى ارحيۆ دەرەكتەرىنەن بەلگىلى بولىپ وتىر.
بيلىك باسىندا بولعان داتقالاردىڭ تۋعان-تۋىستارىن، ۇرپاقتارىن، ءبىر-بىرلەرىمەن قالاي جاۋلاستىرعانىن ارحيۆتەگى دەرەك ايعاقتايدى. ءبىر جارىم عاسىر بويى ايلالى گەنەرال چەرنياەۆتىڭ قاساقانا ۇيىمداستىرعان وسەگىنە، جالاسىنا قازاق حالقى سەنىپ كەلدىك. بايزاق داتقانىڭ قايعىلى ءولىمىن ءوزىنىڭ زامانداستارىنان، ءبىر-بىرلەرىمەن سىيلاسىپ جۇرگەن داتقالاردان كورىپ كەلدىك. ايلالى جالا، وسەك سانامىزدى ءبىر جارىم عاسىر بويى ۋلادى، سەندىردى. چەرنياەۆتىڭ تاراتقان وسەك-جالاسىنىڭ ۋىتى ءالى دە سانامىزدان وشكەن جوق، وكىنىشتى-اق. كەڭەس وكىمەتى چەرنياەۆتىڭ وڭتۇستىك وڭىردە ۋاقىتىندا جۇرگىزگەن، ىسكە اسىرعان ايلالى ساياساتىن ودان ءارى دامىتىپ، ءوز ماقساتتارىنا شەبەر پايدالاندى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتى، ۇگىت-ناسيحاتى ءبىر ماقساتتى كوزدەدى، ول - قازاق حالقى رەسەيگە ءوز ەرىكتەرىمەن قوسىلدى، وتارلاۋ، زورلىق-زومبىلىق بولعان جوق.
چەرنياەۆتىڭ وڭتۇستىك ءوڭىردى باسىپ الۋ كەزىندە، اسكەري ەكسپەديتسياسىنا ازىق-تۇلىكپەن، ساربازدارىمەن كومەكتەسكەن داتقالار، بيلەر، ت.ب. رەسەيدىڭ دوستارى دەپ ەسەپتەلدى دە، يسلامدى، مۇسىلمان باۋىرلارىن جاقتاعان، حالقى مەن ەلىن جاتدىندىلەردىڭ وتارلاۋىنا اشىقتان-اشىق قارسى بولعان باتىربەك داتقا مەن ونىڭ تۋعان-تۋىستارى، ۇرپاقتارى پاتشالىق رەسەيدىڭ كەيىن كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋلارى دەپ ەسەپكە الىنىپ، جاسىرىن قۋدالاۋعا ۇشىرادى. كەڭەس وكىمەتى باتىربەك داتقانىڭ وڭتۇستىك وڭىردە، بيلىك باسىندا بولعان ۋاقىتىندا ءوز قاراجاتىنا تۇرعىزىلعان جۋالى اۋدانىنداعى باتىربەك داتقا سازىنداعى (كۇرەڭبەل اۋىلى), قوشقاراتا وزەنى بويىنداعى قوشقار اتا اۋىلى، تالاس اۋدانىنداعى كوكتال، قىزىلاۋىت، سايرام اۋدانىنداعى قايناربۇلاق، قارابۇلاق ەلدى مەكەندەرىندە كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان ءزاۋلىم، ساۋلەتتى مەشىت-مەدرەسەلەرى اياۋسىز تالقاندالدى. ءوزىنىڭ كۇمبەزى دە قيراتىلدى. تۇلكىباس، سايرام، جۋالى اۋداندارىنداعى قازدىرتقان سۋ كانالدارى، تالاس اۋدانىنداعى كوكتال (قازىر شيپاجاي), قىزىلاۋىت سۋ قويمالارىن سالدىرتقان، (توعان) قازدىرتقان سۋ كانالدارى، حالىقتى اۋىل-اۋىل ەتىپ، ورنىقتىرعان، تامدار سالدىرتقان، تال-اعاشتار ەككىزگەن، ت.ب. ەڭبەكتەرىن كەڭەس وكىمەتى حالىقتىڭ جادىنان وشىرۋگە تىرىستى.
باتىربەك داتقانىڭ بۇل ەڭبەكتەرى جازۋشى م.قالدىباەۆتىڭ «بايدىبەك بابا ارمانى» اتتى كىتابىندا ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتىلگەن.
باتىربەك داتقانىڭ ۇرپاقتارىن قۋدالاۋعا ۇشىراتىپ، كۇن كورسەتپەدى. لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە المادى. ت.رىسقۇلوۆتىڭ قامقورلىق كورسەتۋىنىڭ ناتيجەسىندە ءۇرىم-بۇتاقتارى امان قالدى.
مەملەكەتىمىزدىڭ ءتاۋەلسىزدىگىنە ءبىر جىلدان سوڭ 20 جىل تولادى. وسى مەرزىم اراسىندا شوقاي، بايزاق، ساپاق داتقالاردىڭ ەسىمدەرى ەلدى مەكەندەرگە، اۋدان، مەكتەپتەرگە، تاراز قالاسىنداعى كوشەلەرگە بەرىلدى. ەڭبەكتەرى ەسكەرۋسىز قالعان جوق. حالقىنا، ەلىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن باتىربەك داتقانىڭ ەڭبەگى ەسكەرۋسىز قالۋدا. تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، قازاق حالقىنىڭ، پاتشالىق رەسەيدىڭ، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ تۇسىندا دىنسىزدەنۋدەن، ءوزدەرىنىڭ سالت-داستۇرىنەن تۇتاستاي اجىراپ قالماۋىنان، ماڭگۇرتتەنۋدەن ساقتاپ قالعان، بىرىنشىدەن، اللانىڭ راحىمى بولسا، ەكىنشىدەن، وڭتۇستىك وڭىردە باتىربەك داتقانىڭ، سولتۇستىك وڭىردە قۇنانباي قاجىنىڭ سالدىرتقان مەشىت-مەدرەسەلەرىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ، اسىرەسە، جاس جەتكىنشەكتەردىڭ ءدىني ساۋاتتىلىقتارىن اشۋداعى، سالت-ءداستۇر ۇستانىمدارىن بەرىك ۇستاۋداعى ۇگىت-ناسيحات، وقىتۋ جۇمىستارىنىڭ ورنى ەرەكشە بولدى.
باتىربەك داتقا مەن قۇنانباي قاجى 1874 جىلى قاجىلىققا بارعاندا، مەككەدە وزگە دە قازاقتىڭ يگى جاقسىلارىمەن بىرىگىپ، قاراجات شىعارىسىپ، ءۇش قوناقۇي (تاقيا) تۇرعىزعان.
باتىربەك داتقا قازاقتىڭ 19-عاسىردا ءومىر سۇرگەن بەدەلدى يگى جاقسىلارىمەن ارالاسىپ، سىيلاس بولعان. داتقانىڭ ۇيىندە (داتقا سازىنداعى قىستاۋى) كەنەسارى حان، قۇنانباي قاجى، مۇسا شورمانوۆ، تەزەك تورە، سىپاتاي باتىر، داتقالار، اتاقتى بيلەر، اقىن-جىراۋلار، قىرعىز ماناپتارى ءبىرنەشە رەت قوناقتا بولعان.
باتىربەك داتقا - ۇلتىمىزدىڭ تاريحي تۇلعاسى. وسى ۋاقىتقا دەيىن «ەگەمەن قازاقستان»، جامبىل وبلىستىق «اق جول» گازەتتەرىندە تاريحي تۇلعانىڭ ەڭبەگىنىڭ ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقاندىعى تۋرالى فيلولوگ-عالىمدار، تاريحشىلار، جازۋشىلار، وبلىستىق، اۋداندىق ءماسليحات دەپۋتاتتارى، اقساقالدار، ت.ب. اتىنان ءبىرنەشە كولەمدى ماقالالار جازىلدى.
باتىربەك داتقانىڭ ەسىمى ءوزى تۋىپ-وسكەن كۇرەڭبەل ەلدى مەكەنىنە (جۋالى اۋدانى), مەكتەپكە، تاراز قالاسىنىڭ ءبىر كوشەسىنە بەرىلسە، تاريحي ورىن نەگىزىندە قىستاۋى مەن مەشىتى ورنالاسقان ورىندى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى نەگىزىندە مەملەكەتتىك تىزىمگە ەنگىزىپ، تاريحي ورىن دەپ جاريالانسا دەگەن زيالى قاۋىمنىڭ، حالىقتىڭ، ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ، ت.ب. (باسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاعان) وتىنىشتەرى جامبىل وبلىسىنىڭ جۋالى اۋدانىنىڭ باسشىلارى تاراپىنان قولداۋ تابادى، باتىربەك داتقانىڭ تاريحي ەڭبەگى لايىقتى باعالانادى دەپ سەنەمىز.
م.مىرزاحمەتوۆ
قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور;
س.جوشىباەۆ،
قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ
كوررەسپوندەنت-مۇشەسى
كارديوحيرۋرگ، پروفەسسور;
ق.بولەەۆ،
پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور;
ا.وتەۋلين،
جامبىل وبلىسىنىڭ
قۇرمەتتى ازاماتى
«انا ءتىلى» گازەتى
