وندا كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ساياسي باعىتىن، مەملەكەتتىك قۇرىلىسىن، باسقارۋ نىسانىن، نەگىزگى  قۇندىلىقتارىن ايقىندايتىن باستى قۇجاتى – كونستيتۋتسيا ەكەنىن، كونستيتۋتسيانىڭ ءاربىر بابى، ءاربىر ءسوزى، ءتىپتى تىنىس بەلگىسى ۇلكەن مانگە يە جانە ونىڭ ءسال وزگەرۋىنىڭ ءوزى قوعامعا، مەملەكەت ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلەتىنىن ايتقانبىز. ال ونىڭ ورىندالماۋى نەمەسە بۇرمالانۋى قوعامنىڭ دامۋىنا عانا ەمەس، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، تۇتاستىعى مەن بارشا قۇرىلىمىنا قاۋىپ توندىرەتىنى انىق ەكەنىن ەسكەرتتىك.

مىنە، كوزدى اشىپ-جۇمعانشا بۇگىنگى قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ قابىلدانعانىنا دا 20 جىل تولىپتى. وسى ۋاقىت ىشىندە قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا قازاقستاننىڭ مەملەكەتىن قۇرۋشى ۇلتقا، وسى مەملەكەتتىڭ، جەرىنىڭ، بايلىعىنىڭ يەسىنە، ياعني قازاققا نە بەردى، نە بەرگەن جوق؟ وسى تۋرالى از-كەم اڭگىمە وربىتەيىك...

بۇگىندە تالاي قازاقتىڭ جاۋابىن تابا الماي جۇرگەن كوپ سۇراقتارىنىڭ ءبىرى ء«بىزدىڭ مەملەكەتىمىز نەگە «قازاقستان» اتاندى؟».

قىلىشىنان قان تامعان، وتارلاۋدىڭ ويرانىنا تۇسكەن كەڭەستىك داۋىردە دە 1920 جىلدان باستاپ  قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى (قازاق اكسر-ءى), 1936 جىلدانقازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى (قازاق كسر-ءى) اتانعان قازاق ەلى ءوز ەركىندىگىنە، تاۋەلسىزدىگىنە قول جەتكىزىپ تۇرعان ۋاقىتتا «قازاق» دەگەن سوزدەن، اتاۋدان نەگە باس تارتتى؟

ەكىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى سوڭعى شيرەك عاسىرعا جۋىق تاريحىندا 1993-جىلى  28-قاڭتاردا العاشقى، 1995-جىلدىڭ 30 تامىزىندا ەكىنشى كونستيتۋتسياسىن قابىلدادى. ءبىرىنشى كونستيتۋتسيانىڭ العى سوزىندە "قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ بۇلجىماستىعىن نەگىزگە الا وتىرىپ  (يسحوديا يز نەزىبلەموستي كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي)" دەپ باستالىپ، كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستىڭ نەگىزى ء"وزىن ءوزى بيلەيتىن قازاق ۇلتى  مەملەكەتتىلىگىنىڭء تۇرى رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى  ءوزىنىڭ بارلىق ازاماتىنىڭ قۇقىق تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. (رەسپۋبليكا كازاحستان كاك فورما گوسۋدارستۆەننوستي سومووپرەدەليۆشەيسيا كازاحسكوي ناتسي وبەسپەچيۆاەت راۆنىە پراۆا ۆسەم سۆويم گراجدانام)" دەپ جالعاسقان-دى. ال ەكىنشى كونستيتۋتسيادا قازاقتىڭ قازاقستانداعى جالعىز مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت ەكەنى دە، قازاق مەملەكەتتىگى دەگەن ۇعىم دا مۇلدە الىنىپ قالدى. نەگە؟

بىرەۋلەر ايتۋى مۇمكىن، «قازاق» دەگەنمەن «قازاقستان» دەگەننىڭ ايىرماسى نە؟-دەپ. ول تۋرالى دا الدا كەڭىنەن ءسوز ەتەرمىز، ال ەندى ۇعىم تۋرالى...

جوعارىدا ءسوز بولعان ۇعىمدار ۇلتتىڭ ستاتۋسىن، ونىڭ تاعدىرىن بەلگىلەگەن  ۇعىمدار بولاتىن. ياعني، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ تابيعي نەگىزىن انىقتايتىن. بۇل - زاڭ كۇشى بار تابيعي تۇجىرىمداما ەدى. بىراق، سول كەزدەگى ەلدىڭ ساياسي حال-اۋحالىنىڭ جاعدايىمەن بە، الدە، جەكە ادامداردىڭ كوزقاراسى، ۇستانىمىنان با، ايتەۋىر  بىرەۋلەرگە وسى تۇجىرىمنان قۇتىلۋ قاجەتتىلىگى تۋعانى انىق.

ال، بۇل تۇجىرىمدى ەشقانداي دا سوزبەن اۋىستىرىپ، نەمەسە بۇركەمەلەۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ونى كونستيتۋتسيادان شىعارىپ تاستاۋ قاجەت بولدى. شىعارىپ تاستالدى.

ەندىگى جەردە قازاق ۇلتى كونستيتۋتسيا بويىنشا مەملەكەت قۇرۋشى دا ەمەس، قازاقستان ءوزىن ءوزى بيلەيتىن قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتى دە ەمەس بولىپ شىقتى جانە قازاق ۇلتى وسى ەلدە ءومىر ءسۇرۋشى دياسپورالارمەن تەڭ دارەجەگە ءتۇسىرىلدى. بىلايشا ايتقاندا، ىقىلىم زاماننان جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋى بولىپ، نايزانىڭ ۇشىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن عاسىرلار بويى ساقتاپ، قورعاپ، ۇرپاعىنان ۇرپاعىنا امانات ەتىپ كەلگەن قازاق بالاسى دا، كەڭەستىك قانقۇيلى ساياساتتىڭ زاردابىنان ايدالىپ، جەر اۋدارىلىپ كەلگەن شاعىن دياسپورا وكىلدەرى دە وسى «قازاقستان» اتتى مەملەكەتتىڭ تەڭ قوجايىنى، تەڭ يەسىنە اينالدى.       

قاي زاماندا دا «كورشى اقىسى-ءتاڭىر اقىسى»، «قوناق-قۇت» دەپ وسكەن قازاق ءۇشىن بۇل دا اسا مازاسىن قاشىرا قويعان جوق. ونىڭ ۇستىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ ەيفورياسى مەن 90-جىلدارداعى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى قازاققا قازاقتىڭ مۇددەسىن ىزدەۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق. ال ۇلت زيالىلارى ارزان شەكپەن، الدانىش شەنگە ءدان ريزا بولدى ما، الدە كەڭەستىك يدەولوگيا جەكە ۇلتى تۋرالى ويلاۋ، ۇلتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ قاسيەتتەرىنەن ايىرىپ جىبەردى ما، ايتەۋىر اسا جان ۇشىرىپ، قازاق مۇددەسىن قورعاي قويعان جوق. ال كونستيتۋتسيا قازاق ۇلتىنىڭ عانا ەمەس، ءتىپتى قازاقستان حالقىنىڭ ەشتەڭەسىن قورعامايتىن بولدى.

كونستيتۋتسيا تەك پرەزيدەنتتىڭ،  ونىڭ شەكسىز بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ عانا قۇجاتىنا اينالدى.

«قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى، حالىقتان تالاپ كەتسە، بيلىكتەن نىساپ كەتەدى» دەمەكشى، حالىقتىڭ باقىلاۋىنان تولىقتاي قۇتىلعان بيلىك كونستيتۋتسيانى قالاي جازامىن دەسە، سولاي جازدى. وسىلايشا، حالىقتىڭ قالاۋىمەن ەمەس، بيلىكتىڭ تاڭداۋىمەن 1995 جىلعى ەكىنشى كونستيتۋتسيا دۇنيەگە كەلدى. ياعني، كونستيتۋتسيا ۇلتتىڭ دامۋ تابيعاتى تۇرعىسىنان جازىلماي، جاساندى تۇجىرىمداۋعا، زاڭدىق كۇشى جوق، جايپاق ءسوز، جاداعاي ۇعىمدارعا قۇرىلدى.

حالىق كونستيتۋتسيا ارقىلى ەلدى، مەملەكەتتى بيلەۋ، باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرىلدى. وعان ءبىر مىسال،  كونستيتۋتسيانىڭ 3-بابىنىڭ، 1-تارماعىندا «مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر باستاۋى – حالىق» دەگەن حابارلاما سويلەم ارقىلى «رەسپۋبليكا حالقى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر قۇرىلتايشىسى» ەكەنىن جويدى. بۇل جەردەگى «بيلىكتىڭ باستاۋى» دەگەن ءسوزدىڭ قانداي دا ءبىر زاڭدىق كۇشى جوق.  زاڭدىق كۇشى بولۋى ءۇشىن  «رەسپۋبليكا حالقى - مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بىردەن-ءبىر «قۇرىلتايشىسى» دەپ جازىلۋى كەرەك ەدى. ولاي بولمادى. كەرىسىنشە، رەسپۋبليكا حالقى كونستيتۋتسياعا يەلىك قۇقىعى جوق، اعىپ جاتقان «باستاۋ» ياعني، رەسپۋبليكا حالقى مەملەكەتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ ىسىنە قاتىسۋعا قۇقىعى جوق، رەسپۋبليكا شارۋاسىن جاساۋعا عانا قاتىساتىن كاتاليزاتور – «ينەرتتى گاز» سياقتى بولىپ  قالدى.

قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانىڭ ءون بويىندا «قازاق» دەگەن ءسوز جەكە دارا ەكى-اق جەردە قولدانىلادى. ونىڭ ءبىرى كونستيتۋتسيانىڭ كىرىسپەسىندەگى «بايىرعى قازاق جەرiندە» دەگەن ءسوز بەن، 7-باپتاعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» دەگەن ءسوز.

ونىڭ بىرىنشىسىنە نازار اۋدارساق، «بايىرعى قازاق جەرiندە» دەگەندەگى «بايىرعى» ءسوزىن «داۆني»، ياعني  باياعىدا، وتكەن زاماندا قازاق جەرى بولعان  دەپ تە، نەمەسە «بايىرعى»،  «يسكوننىي» قازاقتا بۇرىننان كەلە جاتقان دەپ تە تۇسىنۋگە بولادى. كونستيتۋتسيادا مۇنداي ەكىۇشتى، زاڭدىق كۇشى جوق، ءجاي عانا جاداعاي ءسوز، جالپاق ۇعىمعا جول بەرىلمەۋى ءتيىس ەدى. امال قانشا؟!

ال، 7-باتتىڭ 1-تارماعىندا  «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى» دەپ تۇرعانىمەن، 2-تارماقتا «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەپ رەسمي ءتىلدىڭ قۇزىرەت-قاۋقارىن، قابىلەت-قارىمىن جوق ەتەدى.

كونستيتۋتسيا تۇگىلى ءجاي زاڭداردىڭ وزىندە ونىڭ ءبىر بابىنىڭ ءبىر بابىن جوققا شىعارۋىنا جول بەرىلمەۋى كەرەك.

وسى جاعداي، ياعني ءتىل مارتەبەسى  1993-جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيانىڭ 8-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى. ورىس ءتىلى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولىپ تابىلادى» دەپ كورسەتىلەدى.

سوندا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، ەكىنشى كونستيتۋتسيانى قابىلداپ وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن جويىپ، بەدەلىن ءتۇسىرۋدىڭ، قولدانىس اياسىن تارىلتۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتتىلىگى بولدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

وسىنىڭ ءبارى سوناۋ 1995-جىلى «قازاقستاندىق ۇلتتى» دۇنيەگە اكەلىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋشى «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى» اتتى زاڭسىز قۇرىلىمدى دۇنيەگە اكەلۋ ءۇشىن جاسالدى ما؟

وندا «ماڭگىلىك ەل» قۇرۋ يدەياسى نە ءۇشىن؟ «ماڭگىلىك ەل» بولۋ ءۇشىن ونىڭ ساياساتى، يدەولوگياسى ماڭگىلىك قۇندىلىقتارعا قۇرىلۋى ءتيىس ەمەس پە؟ ۇلتتىڭ ءتىلىن، سالتىن، ونەرىن، ءدىنىن، ەرەكشە بولمىسىن، جەرىن، تاريحىن ساقتاۋعا، وسىنداي ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋ مەن دامىتۋعا قۇرىلماسا، «ماڭگىلىك ەل» تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ۋتوپيا بولىپ شىقپاي ما؟        

بۇگىنگى قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاماي وتىرعانى عانا ەمەس، ونىڭ بىرلىگىنىڭ، ۇلتتىق بولمىسىنىڭ السىرەپ، مەملەكەت بيلىگىنە ارالاسۋدان مۇلدە الاستاتۋ ءۇشىن جاسالعان جوق پا؟ بۇگىنگى بيلىك ساياساتىنىڭ ماقساتى ۇلتتىڭ، ياعني قازاقتىڭ ء وزىن-ءوزى قورعاي المايتىن حالگە جەتكىزۋ مە؟ ول بۇل «ۇلى ماقساتىنا» جەتىپ تە ۇلگەرگەن جوق پا؟

سونىمەن كونستيۋتسيا بىزگە نە بەردى؟

كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابىندا مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi دەپ بەلگىلەنگەن. ال اي سايىن ۇشىرىلىپ، قۇلاپ جاتقان «پروتوندار»، قازاق جەرىنە كەلىپ جارىلىپ جاتقان «توپول»، «يارس» تاعى باسقا اسكەري قارۋلار ادام ءومىرىن جاقسارتىپ جاتىر ما؟        

تاعى سول جەردە، كونستيتۋتسيامىزدىڭ 1-بابىندا مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى ەكەنى كورسەتىلگەن. سول قۇقىقتار مەن بوستاندىقتارعا قازاق ازاماتى تولىق يە بولسا،  ەرمەك نارىمباەۆ سياقتى قوعام بەلسەندىلەرى 20 تاۋلىككە قامالار ما ەدى؟

كونستيتۋتسيا بويىنشا اركiمنiڭ ءوز قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن سوت ارقىلى قورعاۋىنا قۇقىعى بار. الايدا سوت جۇيەسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ادىلدىگىنە سەنەتىن، سول ادىلدىككە جەتكەن ادام قاراسى قانشا ەكەن؟

سوڭعى كەزدە كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك دەگەن اڭگىمەلەر بيلىك وكىلدەرىنىڭ اۋزىنان ەستىلە باستادى. بۇگىنگى كونستيتۋتسياعا جەكەلەگەن وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى جاۋىردى جابا توقي المايمىز-اۋ...

بۇگىنگى ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني شيەلەنىستەر مەن كەرى كەتۋشىلىكتەردى جويىپ، جاڭا جولعا ءتۇسۋ ءۇشىن جاڭا تۇرپاتتى، مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعايتىن، شىنايى ماڭگىلىك قۇندىلىقتارعا قۇرىلعان «ماڭگىلىك ەلگە» جول باستايتىن جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ جاسالۋى، قابىلدانۋى عانا كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن كونشىتپەك.

ولاي بولماسا، وتىرىك كولگىرسىپ، كوزبوياۋشىلىق جاساۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ حالىق سوقىر ەمەس، مىلقاۋ دا، سونشالىق دارمەنسىز دە ەمەس...

بيلىككە وسى جايتتى مىقتاپ ويلاناتىن كەز كەلگەن سياقتى.

 ماقسات ءىلياسۇلى، زاڭگەر

Abai.kz