باق-تىڭ بيلىگىن ورىسقا، ءدىننىڭ بيلىگىن ارابقا بەرىپ قويدىق
تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ «بوركىمىزدى» اسپانعا اتقالى بەرى مىنە 25 جىل دا وتە شىعىپتى. الايدا، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى وزگە تۇگىلى ۇكىمەتىمىزدى ون جىل باسقارعان ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءوزى مەڭگەرمەگەندىكتەن، ەل بيلىگىنىڭ تۇتقاسىن تولىقتاي ورىس ءتىلدى شەنەۋنىكتەر يەمدەندى. ەلباسىمىز «ەكى قازاق، ءبىرىڭ مەن ءبىرىڭ قازاقشا سويلەسىڭدەر» دەپ سان رەت ەسكەرتسە دە وسىنشاما ۇزاق مەرزىمنىڭ ىشىندە ەل بيلىگىنىڭ ءتىلى مەملەكەتتىك تىلدە شىقپادى. سوعان قاراعاندا، بيلىكتەگىلەردىڭ، اسىرەسە ،ۇكىمەت باسشىسىنىڭ قازاق ەكەندىگى ەل اراسىندا كۇمان تۋعىزىپ جۇرگەنى اششى دا بولسا شىندىق. سەبەبى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇكىمەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ەلباسىمىز سياقتى سويلەگەنىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىز.
الەمدىك تاجىريبەدە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ەلدەردىڭ بيلىگى ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ۇلتىنىڭ شەجىرە-تاريحىن تۇگەندەگەن، ءتىلى مەن ءدىنىن، سالتى مەن ءداستۇرىن، ادەتتەرى مەن عۇرىپتارىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمىستانعان. ال ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى بيلىگىمىز 25 جىل بويى وسىنىڭ ءبىرىن دە جاساعان جوق. سونىڭ سالدارىنان ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ، باق-تىڭبيلىگىن تۇگەلدەي ورىسقا، ءدىنىمىزدىڭ بيلىگىن اراپقا بەرىپ قويدىق. وسى بەتىمىزبەن كەتە بەرىپ، جەر بەتىنەن قازاقتىڭ انا ءتىلى جويىلار بولسا، بۇكىل ادامزات بالاسى تاريحىنان ايرىلىپ، شىن ماڭگۇرتكە اينالادى. اتالارىمىز «اقىرزامان» دەپ وسىنى ايتقان. بۇكىل ادامزات بالاسى اتام زاماننىڭ (اتالار زامانىنىڭ) اقىرىنا، ياعني اقىرزامانعا تاياپ كەلەمىز. اتا سالتىن ۇستانعان قازاق حالقى اقىرزاماندى الىستاتۋعا جانىن سالسا، بۇگىنگى ورىس ءتىلدى بيلىك يەلەرى سونى تەزىرەك جاقىنداتۋعا بارىنشا تىرىسىپ باعۋدا. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلباسىمىزدىڭ شيرەك عاسىردان بەرى سان مارتە قايتالاپ كەلە جاتقان «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن تاپسىرماسىن ورىنداپ جۇرگەن جوق. ءبىر تاڭ قالارلىعى، ورىنداماي جۇرگەندەر قاراپايىم حالىق ەمەس. بىزدەر جانە ءبىز قاتارلىلار ەلباسىمىزدىڭ بۇل تاپسىرماسىن ەڭ العاش ايتقاندا-اق ورىنداعانبىز. ورىندامايتىندار تەك قانا بيلىكتىڭ اينالاسىندا جۇرگەندەر. بۇل نە سوندا، بۇكىل قازاق قولداپ وتىرعان ەلباسىمىزدىڭ تاپسىرماسىن ورىنداماۋ، ەل بيلىگىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ جەتەسىزدىگىنەن بە، الدە ولاردىڭ ەش قايسىسى قازاق ەمەس پە، الدە مۇندا ءبىز بىلمەيتىن تاعى دا باسقاداي سىر بار ما؟ شىنىندا دا قىزىق ەمەس پە؟ نەگە ولار ەلباسىنىڭ بۇيرىعىن دا، حالىقتىڭ تالابىن دا ورىندامايدى؟ نەگە ولار ءوزى باسقاراتىن مەملەكەتىنىڭ، مەملەكەتتىك تىلىندە سويلەيتىن ادامدارىمەن اۋدارماشى ارقىلى سويلەسەدى؟ وزدەرى ءبىرىنشى بولىپ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ ورنىنا قازاققا نەگە ءۇش ءتىلدى تىقپالايدى؟ بالالارىمىزدى نەگە شەتەلگە اقشاعا ساتتى؟ ەلىمىزدىڭ ميللياردتاعان قارجىسىن جىمقىرىپ، شەتەل اسىرعانشا، ەل مۇددەسىنە پايدالانۋعا بولماس پا ەدى؟! ەندى، مىنە، اياعىمىزدىڭ استىنداعى «بارار جەرىمىز بەن باسار تاۋىمىزدى دا» ساۋداعا شىعارىپ، قالاي دا (قازىر ساتتىرماساڭ دا بەس جىلدان كەيىن) ءبارىبىر ساتامىن دەپ قاسارىسىپ وتىر. وسىنداي وكىمەتتەن قازاققا قانداي پايدا بار؟ - دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇرعان جوق پا؟
مەنىڭشە، ولاردىڭ انا ءتىلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە بارىنشا قارسى بولۋ سەبەبى، بۇلاردىڭ بارى دە كەشەگى كەڭەس زامانىندا ورىس تىلىمەن بيلىككە كەلىپ، بالالارىن ورىسشا وقىتقاندار. سوندىقتان، ولاردىڭ وزدەرى تۇگىلى بالالارى مەن نەمەرەلەرى دە مەملەكەتتىك تىلدەن ماقرۇم قالىپ ەر جەتتى. مىنە سولار ەلدىڭ ەمەس،ء وز قارا باستارىنىڭ قامىن ويلاپ، بيلىكتەن ايرىلىپ قالماۋى ءۇشىن، انا ءتىلىمىزدى سولاردىڭ جولىنا قۇرباندىققا شالىپ وتىر دەپ باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز.
بۇكىل الەم ەلدەرى قاعيداسى بويىنشا ءتىل - مەملەكەتتىڭ دە، سول مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ دا نەگىزى. اتام قازاقتىڭ ء«تىل - تۇعىرىڭ، ءدىن - دىڭگەگىڭ» دەيتىنى وسىدان. مەملەكەتتىڭ جالاۋى (تۋى) دىڭگەككە بەكىتىلەدى، ال دىڭگەك تۇعىرعا ورناتىلادى. تۇعىرى ءالسىز تۋدىڭ دا، تۇعىرى ءالسىز ەلدىڭ دە، دىڭگەگى ءالسىز تۋدىڭ دا، دىڭگەگى ءالسىز ەلدىڭ دە عۇمىر جاسى ۇزاققا بارمايدى. بۇلار ءالسىز بولسا، تۋ قۇلايدى، ال مەملەكەت تاريح ساحناسىنان شىعىپ قالادى. دەمەك، ۇلتتىڭ ءتىلى جوق بولسا، ۇلتتىق مەملەكەت تە جوق دەگەن ءسوز. سول ءۇشىن دە وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن رەسەي پرەزيدەنتى «ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندەرگە، رەسەي ازاماتتىعى بەرىلمەسىن» دەگەن جارلىق شىعاردى. قازىرگى تاڭدا (مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا) رەسەيدە بىرنەشە ميلليون قازاق تۇرادى. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن الىسقا ات ايداۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. ءبىر عانا استراحان وبلىسىنىڭ وزىندە 300 000-نان استام قازاق تۇراتىنىن ايتسام دا جاراپ قالار.ء پۋتيننىڭ الگى جارلىعىنان كەيىن استاراحاندا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى قالعان جوق، تۇگەل جابىلعان. بۇنداي جاعداي رەسەيدىڭ بارلىق جەرىندە جاپپاي ورىن الۋدا. دەمەك، الداعى 20-30 جىلدان كەيىن رەسەيدە بىردە-ءبىر قازاق قالمايدى دەگەن ءسوز.
قازاقستان بيلىگى باسىندا جۇرگەن ورىس ءتىلدى بيلىك يەلەرى، ايتىڭىزدارشى سىزدەردىڭ نە ويلاعاندارىڭىز بار؟ اشەيىندە رەسەي نە ىستەسە، سونى قايتالاپ ءجۇرىپ، تىلگە كەلگەندە نەگە ءۇنسىز قالدىڭىزدار؟
تاريح تاعلىمى: قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا، ء«تىل» كەز-كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ تۇعىرى. سوندىقتان، ادام بالاسى قاي تىلدە ويلاپ، قاي تىلدە سويلەسە، ول ادامنىڭ ۇلتى سول بولادى.
نۇق پايعامبارعا دەيىنگىلەردە، نۇق پايعامبار كەمەسىنە مىنگەن جانداردىڭ ءبارى دە وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. دەمەك، نۇق پايعامبار قاۋىمىنان، ياعني ونىڭ ءۇش جاققا كەتكەن ءۇش ۇلىنىڭ قام (ۇندىستانعا كەتكەن), سام (يران جاققا), يافەس (ەدىل مەن جايىق وزەندەرى ايماعىنا) كەتكەن جانە قازىق جۇرتتا (اتا جۇرتتا), ياعني قاراشاڭىراقتا قالعاندارىنان (قازاقتاردان) تاراعان ەلدەردىڭ ءبارى باسىندا، وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن تىلدە سويلەدى. كەيىننەن ولار ءبىر-بىرىنەن اجىراپ، ۋاقىت ارالىعى الشاقتاعان سايىن ءسوز قۇرامى وزگەرىپ وتىردى. ال، كەمە قالعان جەر كۇنى بۇگىندە دە قازىعۇرت (قازىق جۇرت), نۇق پايعامبار كەمەسىنىڭ ىلىڭگىر (ياكور) تاستاعان جەرى لەڭگىر دەپ اتالادى. ول قازاق جەرى، ول بۇگىنگى قازاق ەلى. بۇل داۋعا جاتپايدى.
مەنىڭ وسى كەلتىرگەن تۇجىرىمدارىمنىڭ ايداي ايعاعى ەتىپ، جاقىندا الەمدىك باق الەم ەلدەرى وسىدان 6000 جىل ءبىر تىلدە سويلەگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىن جاريالادى. ارينە، ول ءتىل قازاقتىڭ انا ءتىلى. بۇكىل جەر بەتىندەگى جەر، سۋ، تاۋ، ۇلتتار مەن مەملەكەتتەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىنە سايكەس كەلەتىنىنىڭ سىرى وسىندا. سوندىقتان، قازاقستان ۇكىمەتىنە قازاققا وزگە تىلدەردى تىقپالاماستان بۇرىن، قازاقستاننىڭ ءتىل مەن تاريح عىلىمدارى وسى باعىتتى زەرتتەپ، بۇكىل الەم ەلدەرىنە وسىنى دالەلدەپ، ءولاردىڭ دا وز انا تىلدەرىمەن قايتا قاۋىشۋىنا ىقپال جاساۋلارىڭىزدى ۇسىنامىن.
ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەنى جايلى دەرەكتەر قازاقتىڭ قاناتتى سوزدەرى مەن شەجىرە-داستاندارىندا دا جەتىپ ارتىلادى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى بۇكىل قازاق بىلەتىن «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر،ء تۇپ اتاسى - مايقى بي» دەگەن ناقىل. بۇل ناقىلدىڭ تىكەلەي ماعىناسى، بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ دە، دىندەرىنىڭ تەگى ءبىر، ءبارى دە ۇلى دالا ەلىنەن (قازاقتان) باستاۋ الادى دەگەندى بىلدىرەدى.
ءبىز ونىڭ شەجىرەلىك دەرەگىن وتە ەسكى زامانداردان بەرى ۇمىتىلماي، حالىق اۋزىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان مىنا جىر شۋماقتارىنان تابامىز:
«الاش – الاش بولعاندا،
الا تاي ات بولعاندا.
تاڭباسىز تاي،
ەنسىز قوي بولعاندا،
الاش حان بولعاندا...» دەيتىن سوزدەر الاش جايىنداعى اڭىزدىڭ مەنشىكتى مۇلكى قالىپتاسپاعان (تايعا تاڭبا باسپايتىن، قويعا ەن سالمايتىن) زاماننان كەلە جاتقانىن اڭعارتادى». (قازاقتىڭ كونە تاريحى. 27 بەت).
بۇكىل الەمدى مويىنداتقان شۋمەر - شۋ ەلى (شۋمەر، شۋجەر – الەمدى شۋلاتقان كونە حالىق، كونە جۇرت، ارتىنا مول مۇرا قالدىرعان) جايلى، «كادىمگى تاريح» اتتى فۋندامەنتالدى عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى جورج لۋي لەكلەرك (بيۋففون) ءحۇىىى عاسىردا بىلاي دەپ جازىپتى:ء «بىرىنشى ەل (مەملەكەت), ياعني وسىلاي دەپ اتالۋعا لايىق» وتە ەسكى زاماندا كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعىندا دۇنيەگە كەلگەن. بۇل حالىق عىلىمدى، ونەردى جانە باسقا دا يگىلىكتەردى دۇنيەگە اكەلگەنى ءۇشىن دە ۇلكەن قۇرمەتكە لايىق... ولار توتەنشە باقىتتى بولدى، سەبەبى ولار وتە ءبىلىمدى ەدى»، ...«كەيىن جاتتىڭ شابۋىلىنا ۇشىراپ، ادامزاتتىڭ ۇلى تسيۆيليزاتسياسىن قارا تۇنەك باستى». وتە دۇرىس پىكىر. بۇل ادامزاتتىڭ العاشقى ۇلى تسيۆيليزاتسياسى مانقىستاۋدان باستاۋ الادى دەگەن تۇجىرىمدارعا تولىقتاي سايكەس كەلىپ تۇرعان جوق پا؟! وسىدان ءجۇز جىلدان كەيىن وسىنداي ويدى ەگيپەتتانۋشى كاير ينستيتۋتىنىڭ شىعىس ارحەولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان گاستون كاميل شارل (ماسپەرو) شۋمەرلەر بىزگە، ياعني مەسوپوتامياعا «اۋا-رايى جۇمساق، جەرى شۇرايلى قازاق دالاسىنان كەلدى» دەپ جازىپتى. امەريكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ سوڭعى بولجامى بويىنشا «شۋمەرلەر دەگەنىمىز «كەڭگىر» بولىپ تابىلادى. بۇكىل جەر بەتىندە كەڭگىر اتتى ايماق تەك قانا قازاقستاننىڭ جەزقازعان وبلىسىندا. تۇرىكتىڭ جازبا دەرەگىندە ء(ۇى عاسىر) كەنگۋ دەپ كورسەتىلگەن. ونىڭ قاسىندا ۇلىتاۋ ورنالاسقان. وعان جاقىن جەردە وتە ەسكى زامانداردا مىس وندىرىلگەن باي كەن ورنى بار». («تۇران» № 16. 17.04 2009 ج. دميتري دەي «بەلگىسىز تورعاي»). قازاقتا مىس، جەز تەرميندەرى سينونيم. جەزقازعان اتى وسىدان قالعان.
ال شىندىعىندا، كەڭگىر دە، كەنگۋ دە، كەن دە ءوز باستاۋىن مانقىستاۋداعى تەمىر بابا اۋليە قورىمى ورنالاسقان كەندىرلىدەن الادى. سونىمەن قاتار شۋ ەلىنىڭ قازىرگى قازاقتاردىڭ ارعى تەگى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن توپونوميكالىق ايعاق – شۋ وزەنى بولىپ تابىلادى. 1456-58 جىلدارى شىڭعىس قاعاننىڭ تۇڭعىشى جوشىدان تارايتىن تىكەلەي ۇرپاعى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ قازاق حاندىعىن قۇرعان جەرى وسى شۋ القابى بولعانىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسى بولاتىن. مانقىستاۋ وبلىسىنا قاراستى كاسپي جاعالاۋىنداعى ءبىر ءمۇيىس كۇنى بۇگىندە دە سۋ (شۋ) دەپ اتالادى.
«تاس عاسىرلارى ونداعان مىڭ جىلدارعا سوزىلىپ تۇركى (قازاق) ءتىلى مەن مادەنيەتى، ۋاقىت وتە كەلە بۇكىل ازيا مەن ەۆروپاعا تاراپ، وزگە تىلدەر مەن مادەنيەتتەردىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇندىەۆروپا حالىقتارىنىڭ دا نەگىزىن قالادى» (ماريو الينەي. "تەوريا پالەوليتيچەسكوي نەپرەرىۆنوستي)".
«باتىس تاريحشىلارى ايتادى، تاريح شۋمەرلەردەن باستالادى دەپ، بىراق سول شۋمەرلەردىڭ وزدەرىن كەڭگىر دەپ اتاعانىن، ولاردىڭ مەسوپوتامياعا قازاقستاننان بارعانىن جانە ولاردىڭ ادامزاتقا جازۋدى ۇيرەتكەنىن ايتۋدى ۇمىتىپ كەتە بەرەدى». (مۇستافا كەمال ساللى، تۇركيانىڭ «Once Vatan» گازەتىنەن).
قازىرگى تاڭدا قازاقستانداعى ورىستاردىڭ ۇلەس سالماعى بار-جوعى 20 پايىز، ال قالعاندارى 10- دىڭ اينالاسىندا. بۇل جەردە 20 پايىز - 80 پايىزدان نەگە جوعارى تۇر دەگەن سۇراق وز-وزىنەن تۋىنداپ تۇر ەمەس پە؟
ەلىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى بيلىگى ءبىزدى 25 جىل بويى «قازاق تىلىنە ەشقانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق»، - دەپ الداۋسىراتۋمەن كەلەدى. قازاقتا "كورمەس تۇيەنى دە كورمەس" دەگەن ماقال بار. قازاقتىڭ انا تىلىنە ەڭ ۇلكەن قاۋىپ كارىم ءماسىموۆ باسقارعان وكىمەتتەن بولىپ تۇر. ونىڭ ەڭ باستى «ايداي» ايعاعى، ۇكىمەت باسىنىڭ جانە ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ وزدەرى باسقارىپ وتىرعان مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن تيىستى دەڭگەيدە بىلمەۋى. مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ وكىلدەرىمەن اۋدارماشى ارقىلى سويلەسۋى. مەنىڭشە، مەملەكەتتىڭ مەمتىلىنە بۇدان اسقان قاۋىپ بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس.
ەندى وسىنىڭ ۇستىنە 25 جىلدا قازاقستان اسسامبلەياسىن قۇرايتىن 129 ۇلتتىڭ (بىزدىڭ بيلىكتىڭ سوزىنشە) بىردە-ءبىرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەنىن قوسىڭىز.
عالىمداردىڭ تۇجىرىمى بويىنشا، اقىل-ەسى تولىق دامىماعان، تەك قانا سويلەۋ قابىلەتىنە يە ادامداردىڭ ءوزى ءۇش جىلدا كەز-كەلگەن ءتىلدى مەڭگەرىپ كەتەدى ەكەن. ال قازاقستان بيلىگىنىڭ ءتىلى ءۇش جىل تۇگىلى 25 جىلدا دا شىقپادى. دەمەك، بۇل ۇكىمەتتىڭ 25 جىلدا شىقپاعان ءتىلى ەندى وزدىگىنەن ەشقاشان شىقپايدى.
ءبىزدىڭ ۇكىمەت 11 شىلدە 1997 جىلعى «قر تiل تۋرالى» زاڭىنىڭ 4-ءشى بابىنىڭ تالاپتارىن ورىنداۋدان باس تارتىپ وتىر. وندا:
«4-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تiلi - قازاق تiلi.
مەملەكەتتiك تiل - مەملەكەتتiڭ بۇكiل اۋماعىندا قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا قولدانىلاتىن مەملەكەتتiك باسقارۋ، زاڭ شىعارۋ، سوت iسiن جۇرگiزۋ جانە iس قاعازدارىن جۇرگiزۋ تiلi.
قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ پارىزى» - دەلىنگەن.
ءوزىنىڭ ازاماتتىق پارىزىن، حالىقتىڭ تالابىن جانە ەلباسىمىزدىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن تاپسىرماسىن ورىنداماي ەلىمىزدى ءارتۇرلى: ءدىني، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق ت.ت. داعدارىستارعا ۇشىراتىپ، بيلىك يەلەرى اراسىندا اسا قاتەرلى دەڭگەيدە پاراقورلىق پەن جەمقورلىققا جول بەرگەنى ۇشىن بۇل ۇكىمەتتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىن تالاپ ەتەمىن.
قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم،
ماڭعىستاۋ
Abai.kz
