مىنە، ءبىزدىڭ پالۋاندار مەن بوكسشىلار وليمپيادادا ءدال تاقىرىپتاعىداي جىگەر-قايراتتىڭ جەتىسپەۋىنەن جەڭىستەن ايرىلىپ قالىپ جاتىر. بىردەن ەسكەرتەرىمىز – سپورتشىلاردى جەڭىلىپ قالعانى ءۇشىن جۇندەي ءتۇتۋ نيەتىمىز جوق. كەرىسىنشە، جارىس ناتيجەسىنە شامامىزدىڭ كەلگەنىنشە سالقىنقاندىلىقپەن ساراپتاما جاساپ كورۋ.

ازىرگە كۇمىسكە قولى جەتكەن ەلدوس سمەتوۆ تا، جازيرا جاپپارقۇل دا، ۆاسيلي لەۆيت تە التىننىڭ سوڭعى ساتتە قولدارىنان سۋسىپ شىعىپ كەتكەنىنە تيتتەي دە كۇيىپ-پىسكەن پيعىل تانىتقان جوق. «بۇيىرعانى بولادى-داعى». «اللانىڭ بەرگەنىنە ريزامىن...» كەلىسىپ قويعانداي ايتاتىندارى – وسى. ورىسىنىڭ دا، قازاعىنىڭ دا. مۇسىلمانىنىڭ دا، حريستيانىنىڭ دا. ارينە، ولاردى سول ايقاستاردا تالپىنبادى، تىرىسپادى، ايانىپ قالدى دەپ وتىرعانىمىز جوق. ايانبادى. بىراق، ولاردان ء«ولىپ كەتۋگە دايارمىن، بىراق، جەڭەمىن!» دەگەن باتىلدىقتى بايقاي الماعانىمىز دا راس. ء«يا ولەتىن بول، ءيا جەڭەتىن بول!» دەيتىن باپكەر دە جوق سەكىلدى.

جارايدى، ولار ەڭ بولماسا كۇمىس الدى، سوندىقتان ايىپتاۋعا اۋزىمىز بارمايدى. تەك كورگەنىمىزدى ايتتىق. ال، پالۋان ن.تىناليەۆ پەن بوكسشىلارعا كەلسەك، ماسەلە مۇلدەم بولەك. جەڭىلمەيتىنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. اڭگىمە – قالاي جەڭىلۋدە! جەڭىسكە بەرگىسىز جەڭىلىس بولادى. ول كەزدە سەن جان الىپ، جان بەرىسكەن ءوز ۇلانىڭا شەكسىز ريزاسىڭ، «باعى شاپپادى، اتتەڭ!..» دەيسىڭ دە قوياسىڭ. ال، بەس مينۋت بويى قارسىلاسىن قۇشاقتاپ تۇرعاننان باسقا ارىعا بارا الماعان نۇرماحان جايلى ونداي ەشتەڭە ايتا المايسىڭ. سپورتتا «وليمپيادا سيندرومى» دەگەن بار، جوق بولسا ونداي جاڭا ۇعىمدى ن.تىناليەۆ پەن بوكسەر ب.جاقىپوۆقا قاتىستى لەكسيكاعا ەنگىزۋ قاجەت، سەبەبى، نۇرماحاننىڭ بۇل ەكىنشى وليمپياداسى، ءبىرجاننىڭ – ءۇشىنشى وليمپياداسى! ءۇش وليمپيادادان دا ءبىرجان جۇلدەسىز قايتتى. تاعى ايتامىز، ەڭ باستىسى ءبىرجاننىڭ جەڭىلگەنى ەمەس – قالاي جەڭىلگەنى! ونىڭ قارسىلاسى حاسانباي دۋسماتوۆ كوزىنەن وت شاشىپ تۇردى. انە، ناعىز ولۋگە بار، بىراق، جەڭىلۋگە جوق جىگىت – سول! بەس كۇندە بەس قارسىلاسىنىڭ بىرەۋىنە دە ءبىر راۋندتا دا جەڭىس بەرمەگەن ول وليمپيادا جەڭىمپازى اتانىپ ءبىر-اق توقتادى!..

نەگە ەشكىم وزبەك جىگىتىنە شاق كەلمەدى؟ سەبەبى، ولاردىڭ ءبارى حاسانبايدىڭ بۇكىل ءبىتىم-بولمىسىنان الگى تەك قانا جەڭۋگە بەل بايلاعان، بەت قاراتپايتىن باتىلدىقتى بايقادى. كوردى! ادام بالاسى اقشا مەن اتاق ءۇشىن ەمەس، شىن مانىندە ار مەن ابىروي ءۇشىن سىنعا تۇسەتىن، كىمنىڭ كىمنىڭ سۋ بەتىنە قالقىپ شىعا كەلەتىن مۇنداي جەردە كۇشتىلىك، شەبەرلىك، شىدامدىلىق، توزىمدىلىك، ت.ب. ءبارى ەكىنشى ورىنعا ىسىرىلادى. الدىڭعى شەپكە رۋح شىعادى! وعان قايرات، جىگەر، ەرىك، وجەتتىك، باتىلدىق، جۇرەكتىلىك، نامىسقويلىق، پاتريوتتىق، ۇلتشىلدىق سەكىلدى ولشەۋگە كەلمەيتىن، سوزبەن جەتكىزۋگە بولمايتىن نارسەلەر كىرەدى. ءبىز بيىل جەكپە-جەككە شىققان وزبەك سپورتشىلارىنان سونى كورىپ وتىرمىز. كوممەنتاتورلار دا «بۇلاردىڭ بويىنداعى جەڭىسكە دەگەن قۇشتارلىق قانداي كۇشتى!» دەپ، قايتا-قايتا تاڭداي قاعۋعا ءماجبۇر.

ال، ءبىزدىڭ بوكسشىلارىمىز نە ىستەدى؟ سپورت – ءومىردىڭ ءبىر بولشەگى بولعاندىقتان وندا ادىلدىك پەن ادىلەتسىزدىك قامشىنىڭ ورىمىندەي قاتار جۇرەتىنىن بىلە تۇرا ولار وزبەكتەر سەكىلدى ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي ايقاسۋدىڭ، سونىڭ ارقاسىندا ءوزىڭنىڭ قارسىلاسىڭنان باسىم ەكەندىگىڭدى ەلدىڭ بارىنە ەرىكسىز مويىنداتۋدىڭ ورنىنا «مەن جەڭدىم دەپ ويلادىم»، «قازىلار مەنىڭ جەڭىسىمدى ۇرلاپ الدى» دەپ اقتالۋمەن الەك. ال، بۇكىل قازاق، سونىڭ ىشىندە مەنىڭ ءوزىم دە ايرىقشا ءۇمىت ارتقان جانىبەك ءالىمحانۇلى الگى سوزدەردى دە ايتا المايدى! مەن كەشەگى سول ايقاستى بۇگىن ەرىنبەي وتىرىپ، اسىقپاي قايتادان كوردىم. 1-ءشى راۋندا جانىبەك 1 دە سوققى بەرگەن جوق! ۇزىلىستە قۇرامانىڭ باس باپكەرى مىرزاعالي ايتجان: «ويان!» دەسە دە ويانعان جوق... 2-ءشى راۋندتا 1 عانا سوققى بەردى! ايقىن جەڭىلىپ جاتقانىن ءوزى دە، باس باپكەر دە كورىپ تۇر. ايتىپ وياتا الماعان ايتجان نەمەسە بوكسشىنىڭ جەكە باپكەرى ء(تىپتى ونىڭ ورنىندا باسقا جاتتىقتىرۋشى بولعاندا دا) ەكىنشى ۇزىلىستە، سوڭعى راۋندتىڭ الدىندا نە ىستەۋى كەرەك ەدى؟ ولاردىڭ بىرەۋى باياعى مۇحتارحان دىلدابەكوۆتى سيدنەي وليمپياداسىندا "ساباعان" باپكەرى نۇرعالي سافيۋللين سەكىلدى: «سەن قازاق ەمەسسىڭ بە؟!» دەپ، جانىبەكتىڭ جاعىنان اياماي تارتىپ-تارتىپ جىبەرۋى كەرەك ەدى!.. شاكىرتى قازاقتىڭ نامىسىن قولدان بەرىپ جاتقانىنا جانى شىعىپ كەتە جازداعان ازاماتتىڭ  سول تاپقىرلىعى، سول ەرلىگى بۇلاردىڭ ەسىنە نەگە تۇسپەدى ەكەن؟ ءسىرا، نۇرعاليداي جاندارى كۇيە قويماسا كەرەك...

قازاقتىڭ قازاقتان باسقا دوسى جوق! بولمايدى دا!

«انگليانىڭ دوستارى جوق، تەك ۇلتتىق مۇددەسى عانا بار!»

ۋ.چەرچيلل

2000-جىلدان بەرى ءار وليمپيادادا ەڭ بولماعاندا ءبىر قازاق ء(بارى بوكسشى تاعى دا) التىننان القا تاعىپ، قازاقتىڭ ابىرويىن امان الىپ قالىپ ءجۇر ەدى. بيىل مىنا نامىسسىز، جىگەرسىز قۇرامانىڭ جىگىتتەرىنىڭ «ارقاسىندا» وعان دا ىلىنە الماي قالاتىن ءتۇرىمىز بار. ونىڭ ۇستىنە فينالدا دانيار ەلەۋسىنوۆ جۇلقىنىپ تۇرعان وزبەك جىگىتىمەن كەزدەسەدى. وزبەك باپكەرلەرى شاكىرتتەرىنە  «باسقادان جەڭىلسەڭ دە، قازاقتان جەڭىلمە!» دەپ تاپسىرما بەرەدى دەگەن قاۋەسەت بار. مەن ءوز باسىم سول ءسوزدىڭ شىندىعىنا سەنەمىن. نەگە؟

وسىدان شامامەن 15 جىلداي بۇرىن وزبەكستانمەن شەكارالاس ءوزىمنىڭ تۋعان ولكەم كەلەسكە ءبىر بارعانىمدا، ەرتە تۇرىپ ۇيرەنىپ قالعان ادەت، تەلەديداردى قوسسام، وزبەك ارناسىنان ولاردىڭ مەملەكەتتىك گيمنى ويناپ، بەينەسيۋجەتىن بەرىپ جاتىر ەكەن. گيمندە قاي ەل بولسا دا ءوز جەتىستىگىن كورسەتەدى عوي، ماعان دا ولاردىڭ نە ۇسىناتىنى قىزىق بولىپ، قاراپ وتىردىم. ءبىر ۋاقىتتا وزبەك بوكسشىسىنىڭ مۇحتارحان دىلدابەكوۆتى تومپەشتەپ ۇرىپ جاتقانىن ۇزاق ۋاقىت كورسەتىپ تۇرىپ السا بولا ما! مەن شالقامنان تۇسە جازدادىم. سەبەبى، بۇلاي ەتۋ 10 ملن.قازاقتىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ ويىنا كەلمەيدى! كەلگەن كۇندە دە ودان جوعارى تۇرعان ءبىر باسشى «بۇنىڭ نە؟ باۋىرلاس حالىقپىز، ۇيات ەمەس پە؟» دەپ جەر-جەبىرىنە جەتەدى...

مەملەكەتتىك گيمننىڭ ء(انۇران دەگەن اۋدارمامىز ونشا ءساتتى ەمەس) بەينەسيۋجەتى سول ەلدىڭ باسشىسى كورىپ، بەكىتكەن سوڭ عانا جارىققا شىعاتىن بولسا كەرەك. سوندا وزبەكتىڭ تەلەارنا باسشىلارى، مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسىنا جاۋاپ بەرىپ وتىرعان اسا لاۋازىمدى تۇلعالارى، ەڭ اقىرى پرەزيدەنتى وزبەكستاندا ءالى قازاق بولىپ جازىلىپ جۇرگەنى بار، وزبەك بوپ جازىلىپ كەتكەنى بار،  جالپى 4-ملن-عا جۋىق قانى قازاق تۇراتىنىن، شەكارالاس اۋدانداردىڭ قازاعى تاشكەنت تەلەكانالدارىن كورەتىنىن بىلمەي مە؟ بىلگەندە قانداي! ال، وندا نەگە كورسەتەدى؟ مەنىڭشە، ونىڭ ءبىر عانا جاۋابى بار، ول – قازاقتىڭ جىگەرىن جويىپ، رۋحىن قۇلاتۋعا تىرىسۋ. ء«بىز، وزبەك، قازاقتان مىقتىمىز!» دەگەن ۇعىمدى ۇلتىنىڭ جاس ۇرپاعىنا ەڭبەكتەگەن كەزىنەن، ەسىن بىلەر-بىلمەس شاقتان باستاپ سىڭىرە بەرۋ. نە ءۇشىن؟ الىس بولاشاقتى ويلاعان مەملەكەتتىك گەوساياسات. وزبەكستان پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆتىڭ 1993-جىلدارى تەلەارنادان ء«بىز بابامىز ءامىر-تەمىردىڭ ات تۇياعىمەن جاۋلاپ العان جەرلەرىن اقىلمەن جاۋلاپ الۋىمىز كەرەك» دەپ ايتقان ءسوزى بار. جانە وزبەكتەر ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان وتە دۇرىس ىستەپ وتىر. ۋينستون چەرچيللدىڭ ۇستامىنا سايكەس. ايتپەسە، ولار «حالىقتار دوستىعى» دەگەن ۇعىم بار ەكەنىن بىلمەي مە؟ بىلەدى، جانە ولار ءبىز سەكىلدى ەمەس، ونىڭ جالعان، كەڭەستىك ويدان شىعارىلعان ۇعىم ەكەنىن دە جاقسى بىلەدى.

1991-جىلدان بەرى وزبەكستانداعى قازاق مەكتەپتەرىن ولار شاماسى كەلگەنىن جاۋىپ، شاماسى كەلمەگەنىن ارالاس مەكتەپكە اينالدىرىپ جاتسا، ءبىز جارتى ميلليونعا جۋىق قازاقستاندىق وزبەكتەرگە قالاعانىنشا وزبەك مەكتەبىن اشىپ، بارلىق جاعدايىن جاساپ وتىرمىز. سونىڭ سالدارىنان ولار قازاقستاندا وتىرىپ، «شىمكەنت پەن تاراز - وزبەكتىڭ جەرى» دەيدى...

سپورتتان ساياساتقا قالاي ءوتىپ كەتكەنىمىزدى بىلمەي قالدىق. سولاي بولۋى زاڭدى دا، سەبەبى ۇلكەن سپورت باياعىدا-اق ۇلكەن ساياسات قۇرالىنا اينالعان. ونىڭ ءدال سونداي ەكەنىنە ناق وسى ريو-دە-جانەيرو ويمپياداسىندا كوزىمىز انىق جەتىپ وتىر. مىرزاعالي ايتجان: «بوكسشىلارىمىزدىڭ بارىنە، جانىبەك ءالىمحانۇلىنا دا، قويار تيتتەي كىنامىز جوق، قولىنان كەلگەنىن ايانعان جوق، «بۇيىرعان كەتپەيدى، قۋعان جەتپەيدى» دەپ ماقالداتىپ، جاۋىردى جابا توقىپ جاتىر. ءسىرا، ەرتەڭ ەلگە قايتقان سوڭ جاۋاپ بەرەتىندىگىن ويلاپ، ازىردەن ءوز ورنىنان ايرىلىپ قالماۋدىڭ قامىن ويلاۋدا بولسا كەرەك... بىراق، ميلليونداعان قازاق پەن وزبەك بوكسشىلارىنىڭ قايسىسىنىڭ جەڭىسكە دەگەن جىگەرى، ۇلتشىلدىعى، نامىسقويلىعى جوعارى، قايسىسىنىكى تومەن ەكەنىن كوزىمەن  كورىپ، كوڭلىمەن تارازىلاپ وتىر. كوپتى الداي المايسىڭ.

ال، ناعىز ءبىز اڭساپ وتىرعان تالاپقا ساي ايقاسقان ۆاسيلي لەۆيتتى ادىلەتسىز قازىلار القاسى رەسەيلىكتەرگە جىعىپ بەردى. وعان دا الەم كۋا. ايبا-نىڭ دۇردەي ۆيتسە-پرەزيدەنتى سەرىك قوناقباەۆ مىرزا وسىنداي ورەسكەل قاراۋلىققا جول بەرىپ اي قاراپ وتىر ما؟ ءبىزدىڭ بوكستىڭ نانىن جەپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەرىمىز دەرەۋ نارازىلىق ءبىلدىرىپ، شاعىم ءتۇسىردى مە ەكەن؟ تۇسىرمەسە نەگە تۇسىرمەگەن؟ ۋكراينالىقتاردىڭ 2012 جىلى لوندوندا لوماچەنكونى سپورت جەمقورلارىنىڭ جەمساۋىنا كەتىپ بارا جاتقان جەرىنەن سۋىرىپ الىپ قالعان جاقسى ۇلگىسىن نەگە كورمەيدى؟

كەڭ تارالعان «گيپەرتونيكتىڭ» بىرەۋى بولعاندىقتان، جانە سەنىمىمنەن كۇدىگىم باسىم ءتۇسىپ جاتقاندىقتان بوكس سايىسىن كورمەي-اق ءجۇر ەدىم، ەڭ ۇكىلەگەن ۇمىتتىلەر شىققان كەزدە شىداي الماي كوك ەكراننىڭ الدىنا كوپپەن بىرگە مەن دە قادالدىم. قادالعانىمدى قايتەيىن، «ماقتاعان قىزدىڭ» كەبىن كيدى كوبى. لەۆيت ارسىزداردىڭ ارانىنا جۇتىلىپ كەتتى. اراشا تۇسەر، قۇتقارار قازاق تابىلمادى... سوندا دا ء«ۇمىتسىز – شايتان»، سوڭعى ءۇمىت - ادىلبەك پەن دانياردا. دىچكو قولاعا ىلىنسە دە ريزامىن...

ايتپاقشى. لوندونداعى جارتىلاي فينالدا تەڭ ويناسا دا باعى شاۋىپ فينالعا شىققان ادىلبەك اعىلشىن بوكسشىسىمەن، الاڭ قوجايىنىمەن، جانىن اياپ ايقاسقانىنىڭ كەسىرىنەن التىننان ايرىلىپ قالىپ ەدى. تاعى دا سونداي جاعداي قايتالانباس ءۇشىن بوكس تاريحىندا – ونىڭ ىشىندە وليمپيادا فينالىندا - ءبىر-اق رەت كەزدەسكەن، جەڭىسكە جەتۋدىڭ كوپشىلىكتىڭ نازارىنان تىس تاماشا ءبىر ءتاسىلى جايلى مىرزاعالي باۋرىممەن وي بولىسسەم دەپ ەدىم. ونى كازىر جاريا ەتسەم، بىزدەن بۇرىن وزگەلەردىڭ قولدانىپ قويارى داۋسىز. سوندىقتان، مىرزاعالي ايتجاننىڭ ۇيالى تەلەفونىن بىلەتىن ازاماتتار مەنىڭ جەكە پاراقشاما نەمەسە ەل.پوشتاما (uakzhigit@mail.ru) تەزىرەك حابارلاسسا ەكەن.

ومىرزاق اقجىگىت، «قازاق ءۇنى»

Abai.kz