(ۇلى اقىننىڭ سىرىن ىشىنە بۇككەن بىر تۋىندىسى جايىندا) 

راسى، ۇلى ابايدىڭ پوەزياسى جايلى زەرتتەۋلەر ۇشان-تەڭىز. بىراق ونى تولىق تانىپ بولدىق دەۋ اسىعىستىق، جۇمباعى مەن سىرىن ىشىنە بۇككەن شىعارمالار الى بارشىلىق. تومەندە سونىڭ ءبىرى - 1886 جىلعى «كوجەكبايعا» («بوتەن ەلدە بار بولسا») دەگەن بەلگىلى ولەڭىن ءسوز ەتپەكپىز. سەنسەڭىز، ول كۇشتەپ قوسىلعان ءۇش بولەك ولەڭنەن تۇرادى (وعان ۇڭىلە وقىعان ار كىسىنىڭ كوزى جەتەدى). ولەڭنىڭ تىم كولەمدى بولۋى دا (168 جول) سونىڭ كۋاسى.

قىسقاسى، اتالمىش تۋىندى تاقىرىبى، مازمۇنى بويىنشا ۇش جىككە سۇرانىپ-اق تۇر. مۇحتار .اۋەزوۆ وزىنىڭ «اباي مۇراسى جايىندا» اتتى ماقالاسىندا: «...كەيبىر 1909 جىل باسپاسىنا كىرگەن ولەڭدەردىڭ جازىلۋ جىلدارىن دا انىقتاپ، ويلاسا ءتۇسۋىمىز كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. ءبىزدىڭ ءسوز ەتپەگىمىز دە  سول 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناقتا كەتكەن كەمشىلىك.  ەندەشە مۇحاڭ اماناتىن ورىنداۋعا تالپىنىپ كورەلىك.  

جاڭاعى «بوتەن ەلدە بار بولسا» ولەڭى ۇش جىكتەن (بولىمنەن) تۇرادى دەگەن پايىمعا دالەلدەر قايسى؟ بىرىنشى ءبولىم – 73 جول، وندا اقىن «جاۋ جاعادان العان كۇن، وزدەرى يتتەي تاقىمدايتىن» كەشەگى سىيلاس، ەجەتتەس ادامداردىڭ بولىمسىز قىلىقتارىن تىزبەكتەگەن. ناقتىلى نىسانا -  كوجەكباي، بىراق اقىن وعان قوسا، كەشەگى كۇنى «ەجەتتەس، سىيلاس، سىبىرلاس، سىرلاس» بولعان، بۇگىنگى كۇنى بۇلىنىپ، پىسىقاي قۋعا اينالىپ بارا جاتقان بارلىق اتقامىنەر ورتانى شەنەيدى، بىلايشا ايتقاندا، بارىنە ورتاق تيپتىك  بەينەنى جاسايدى.  ايتا وتەرى، 1884-86 جىلداردى ابايدىڭ «ەل مىنەزىن سىناۋ كەزەڭى» دەيمىز. ويتكەنى، وسى ەرەكشەلىك بارىنەن باسىم، شوقتىقتى كورىنەدى.  

ولەڭنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى (73 جول) جايىندا تۇراعۇلدان ەستيىك: اكەم اباي «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەكتى» جازىپ بولىپ وقىعاندا، قاسىندا اتىن ەرتتەپ جۇرەتىن قاراساقاۋ دەگەن كوكشە تابى - بالتاي، سول ايتىپتى: «كوجەكباي قالدى عوي»، - دەپ».  مىنە، ولەڭ كوجەكبايعا (ەل ونى «كوجەك» دەگەن) ارناۋ ەكەنى وسى دەرەكتەن ءمالىم.  

وسى تۇستا «كوجەكباي كىم؟» دەگەنگە توقتالا كەتەلىك. ول - توبىقتى ماماي رۋىنىڭ «كىشى وردا» دەگەن بالاق تاۋدى مەكەندەيتىن ەلامان تابىنىڭ بەلدى اتقامىنەرى.ء  ارحامنىڭ سوزىنشە، كوجەك اقىنعا تۋىس ەمەس جانە اباي اۋىلىندا (اقشوقى نە جيدەبايدا) ەشقاشاندا تۇرماعان ادام.  

ولاي بولسا، اباي ەكەۋى قاي كەزدە تابىسقان؟ اباي قوڭىر-كوكشە ەلىندە بولىس بولعان 1876-78 جىلدارى دەيمىز. ولەڭنىڭ «بوتەن ەلدە...» دەپ باستالۋى وسىنى - اباي 30 جاستا العاش رەت ءوز ەلى شىڭعىستان سىرت، بوتەن ەلدە قىزمەتتە بولعانىن پاش ەتەدى.ء ارحام كاكىتايۇلى ءوزىنىڭ ەستەلىك جازباسىندا اعايىندى كوجەكباي مەن تەزەكباي جەرگە تالاسىپ قالىپ، اقىرى ابايعا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولعان وقيعاعا توقتالادى (بۇل شاماسى 1896 جىلعى وقيعا). سوندا اباي قوڭىر-كوكشەدە بولىس بولعان شاعىن ەسىنە ءتۇسىرىپ: «اكەلەرىڭ جامانتاي سەندەرگە جەر ءبولىپ جۇرگەندە مەن جولىعىپ كورگەن ەدىم، قار كەتىپ جەر قارايعاندا سول بولىكتى تاۋىپ، جاڭادان وماقا (مەجە) قويىپ بەرەمىن دەدى»، - دەيدى (اباي تۋرالى ەستەلىكتەر. –سەمەي، 2010. -102 بەت). سول ايتقانداي، جەر قارايىپ كەپكەن سوڭ اباي بارىپ، جامانتايدىڭ بۇدان جيىرما جىل بۇرىن بولگەن بولىگىنىڭ وماقاسىن ءدال تاۋىپ قايتادان بەلگى تۇرعىزىپ بەرىپتى (دەمەك، جەر بولىستەرى بولىس ابايدىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن). وسىلايشا كوجەكبايمەن اقىننىڭ سول جاستىق داۋىردە تابىسقانى انىقتالىپ وتىر. 

ارناۋدا «تاتۋلىقتى بۇرىنعى»، «ەسكى دوسىن كورگەندە» دەۋىمەن كوجەكتى كوپتەن بىلەتىنىن اباي وزى دە اڭداتىپ وتەدى. ولەڭنىڭ ەكىنشى شۋماعىندا اقىن: 

                                    باسىڭا جۇمىس تۇسكەن كۇن، 

                                    تاتۋلىقتى بۇرىنعى 

                                    نە قىلىپ ول ويلاسىن: 

                                    اشىپ بەرەر جاۋىڭا، 

                                    ءوزى كورگەن قويماسىن، - 

دەيدى. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسى نەدە؟ اباي 1885-86 جىلعى تاكەجان-بازارلى داۋىن تيام دەپ كوپ كۇش-جىگەرىن سارپ ەتكەن. كەلتىرىلگەن جولداردان سول وقيعا لەبى ەسەدى. بۇرىنعى سىرالعى دوسى كوجەكتىڭ جاۋ جاققا شىققان قىلىعى ابايعا «انتۇرعاندىق»، «يمان ءجۇزىن توزدىرۋ» بولىپ كورىنگەن. ورتاڭعى شۋماقتا تاپ وسىلاي ءدوپ ۇرعان. ويتكەنى، ەل ءىشى بۇلىنگەن تۇستا ءسوز تاسىعىش، كىسى سوككىش ادامنىڭ زالالى زور. ارناۋ  سوڭىندا دوسى جايلى اباي بىلاي دەپ تورەلىك ايتقان: 

                                        ەگەر ءتىلىن الساڭىز، 

                                        ءبىرى قالماس كىسىدەن. 

                                        ەگەر ءتىلىن الماساڭ، 

                                        بىقسىپ ءشىرىر ىشىنەن.            

كوجەككە ارناۋ بولدى، ءبىتتى، وسىمەن تامام (باسقى 11 شۋماق). ال ەندى  ۇزاق ولەڭىن اباي تۇتاستاي ءبىر كىسىگە ارناعان دەۋ اقىلعا سىيىمسىز، كوكەيگە قونبايتىن قيسىن.  

كەلتىرىلگەن دەرەك-دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، كوجەككە ارناۋ – تەك ولەڭنىڭ باس جاعى عانا («اركىمدە-اق بار عوي تۋىسقان» دەگەن جولعا شەكتى) دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز. ونى بۇرىنىراق شىعارىلعان اقىننىڭ «جامانتايدىڭ بالاسى كوجەك دەگەن» دەپ باستالاتىن ەپيگرامما تۇرىندەگى ءبىر اۋىز ولەڭىنىڭ جالعاسى دەۋگە كەرەك.   

ەندى ۇزاق ولەڭنىڭ  ەكىنشى بولىمىنە (36 جول) كەلەر بولساق، ول  «اركىمدە-اق بار عوي تۋىسقان» دەگەن جولدان باستالىپ، «قاي جەرىنەن بولادى، كوڭىلگە مەدەۋ، ول تىنىس؟» دەپ اياقتالعان. بىردەن ايتايىق، بۇل توعىز شۋماقتا اباي سىن نايزاسى ۇشىنا ىلگەن ادام – تۋعان اعاسى تاڭىربەردى (تاكەجان).  

وعان ولەڭدەگى ء«وز ۇيىندە كەزەكسىز، شەشەن كەلەر سارتىلداپ»، «بىلەتىن بىرەۋ كەز كەلسە، ءسوز تابا الماس قالتىلداپ»، «قالجىڭعا كەلەر شورقاقتاۋ، جاۋعا كەلەر قورقاقتاۋ»، «بىرەۋگە وكتەم ءىس قىلسا، ءوز كۇشىم دەپ ويلايدى»، ء«وز ەركىنە جىبەرسەڭ، ەش نارسەگە تويمايدى»  دەگەن ناقتىلى، ءدالدى دەرەكتەر كۋا. 1878 جىلدان بەرىدە ادەبيەت پەن عىلىمعا بەت بۇرعان ابايدىڭ بۇرىنعى ورتاسى - ۇزەڭگى دوستاردان قول ۇزگەنى جاقسى ءمالىم ءجايت. سوندىقتان جاڭاعى سيپاتتار كوپتەن ارالاس-قۇرالاسى بولماي، الىستا جۇرگەن بوتەن ەلدىڭ ادامى كوجەككە قاتىستى دەۋگە ەشبىر نەگىز جوق.  

ولار تاكەجانعا ءتان مىندەر دەگەنگە سىلتەيتىن ەستەلىك سوزدەر كوپ. ء«بىر كۇنى... قاسىنا سماعۇل شودىر بالاسى دەگەن ۇرىنى ەرتىپ تاڭىربەردى دەيتىن اعاسى كەلدى، - دەيدى تۇراعۇل. – مەنىڭ اكەم: ء«سىز نەعىپ ءجۇرسىز؟» - دەپ سۇراعاندا، تاڭىربەردى: «مىنا سماعۇلدىڭ پالەنشەمەن داۋى تۋرالى وسپان ساعان بيلىككە جىبەرىپ ەدى، مىنانى ەرتىپ كەلدىم» - دەپ ەدى، مەنىڭ اكەم: ء«سىز اتشابار بولىپ پا ەدىڭىز؟» دەدى. مەنىڭ اكەم اعاسىنىڭ ۇرىنى سۇيەپ، ەرتىپ كەلگەنىنە قاتتى رەنجىپ ايتتى». وسى سياقتى اعاسىنا رەنجىگەن تالاي مىسالدى «اباي جولى» ەپوپەياسىنان دا كەزدەستىرەمىز. 

سونىمەن، تەكسەرىلگەن 36 جولدىق قىسقا ولەڭ «تاكەجانعا» دەپ اتالىپ، بولەك جاريالانسا، وندا شىندىق اۋىلىنا جاقىنداي تۇسەر ەدىك. 

«بوتەن ەلدە بار بولسا» ولەڭىنىڭ ءۇشىنشى ءبولىمى – 60 جول («جالىعۋدى پالەدەن» دەپ باستالادى). ءونىڭ جونى مۇلدەم بولەك. نەگە دەسەڭىز، وندا كوجەكباي، تاكەجان سىندى ناقتى ادامدار ەمەس، بارشا قازاق مىنەزى نىساناعا الىنعان. مىسالعا «كەلەلى كەڭەس جوعالدى، ەل سىبىردى قولعا الدى»، «ەل جاماعان بيلەر جوق، ەل قىدىرىپ ساندالدى»، «قىزىعى كەتكەن ەل باعىپ، قيسىنى كەتكەن ءسوز باعىپ، ەندىگى اتقا مىنگەندەر» دەگەن سوزدەردى الساق تا جەتكىلىكتى. بۇلار يسى قازاقتى دەندەگەن الەۋمەتتىك دەرتتەر ەكەنى دالەلسىز-اق ايقىن. ونى اباي تەك توبىقتى ەلىن سوگىپ ايتقان دەپ شولاق تۇسىنسەك تە قاتتى جاڭىلىسقا ۇرىنامىز. باقساق، اباي ءوز ەلىنىڭ مىندەرىن ارتقا ساقتاپ، ولاردى ولەڭ سوڭىندا جالپى قازاق قاۋىمى بۇلىنگەنىنىڭ دالدى دەرەگى ەسەبىندە عانا تىزبەكتەگەن. مىنە، ولەڭدە جالپى قازاق ەلىنىڭ مۇشكىل ءحالى سوز ەتىلگەن دەپ مازمۇنىن دۇرىس ۇقساق، ونىڭ قۇندىلىعى دا ارتا تۇسپەكشى. 

 سونىمەن، «جالىعۋدى پالەدەن، جۇرت ۇمىتتى ءبىرجولا» دەپ باستالاتىن ولەڭنىڭ سوڭىن: «نانىمى جوق، انتى بار، ەل نۇسقاسى كەتتى عوي» دەپ تۇيىندەۋى، بىزگە بۇل كەزدە اباي توبىقتى اسىپ، يسى قازاققا الاڭ قايراتكەر تۇلعاعا اينالعانىن اڭداتار ايعاق.  

مۇحتار اۋەزوۆ: «ولەڭ ءبىر كوجەكباي ەمەس، كوپ كوجەكبايدىڭ پسيحولوگياسىنان جيىنتىق بەينە تۋعىزىپ، وبوبششەنيە جاسايدى»، - دەگەن پىكىرىن وسى ءۇشىنشى بولىمگە قاتىستى ايتقان. ءارى قارايعى تالداۋىندا: «ەل بۇلىگى توبىقتى، كوپ پىسىققا مولىقتى»، - دەگەن ماتەل ەسەپتى جولدار دا وسى ولەڭنەن تابىلادى»، - دەي كەلە، مۇحاڭ: «پالە باسى اكىمشىلىك قۇرىلىستا، قوعامدىق جامانشىلىقتا ەكەنىن اشا تۇسەدى» دەپ ءتۇيىن تۇيەدى.  

                                     ...ورىس سىياز قىلدىرسا، 

                                       بولىس ەلىن قارمايدى. 

                                       قۋ ستارشىن، اش بيلەر، 

                                       از جۇرەگىن جالعايدى. 

مىنە، وسى شۋماق اباي العاش رەت پاتشالىق رەسەيدىڭ اكىمشىلىك اپپاراتىن سىنعا العانىنىڭ دالەلى.ء سويتىپ، اقىن ەل مىنەزىن سىناۋدان وتارشىل بيلىكتى سىناۋعا كوتەرىلگەنىن اڭدايمىز. مۇنىڭ اسا ماڭىزدى ايعاق ەكەنىنە كىم تالاسار ەكەن. 

وسى تۇستا تۇراعۇلدىڭ ەستەلىك سوزىندە: «بوتەن ەلدە بار بولسا...» دەگەن ولەڭدى سول كوجەكبايعا ارناڭقىراپ باستاپ، ارت جاعىن جالپى ەلدىڭ مىنەزىنە اۋدارىپ كەتىپتى»، - دەگەنىن كەلتىرە كەتەيىك. سوڭعى «ەلدىڭ مىنەزىنە اۋدارىپ كەتىپتى» دەۋىن بۇگىنگى كۇنگى بىزدەر «مەن ارعى جاعىن ايتپايىن، كەلەر ۇرپاق وزدەرىڭ تەكسەرىپ،ء بىلىپ ال!» دەپ ۇقساق تا بولادى. 

سونىمەن،ء ۇشىنشى بولىم دە وز الدىنا بولەك شىعارما. ونى اباي جيناقتارىندا دەربەس تۋىندى رەتىندە جارقىراتا كورسەتۋدىڭ ۋاقىتى جەتىپ وتىر، وعان ەشكىم دە كۇمان-كۇدىك كەلتىرە قويماس دەگەن ويدامىز.   

ەندى «بوتەن ەلدە بار بولسادا» بىرىكتىرىلگەن ۇش بولەك تۋىندىنىڭ جازىلۋىنا سەبەپكەر سىرتقى جاعداياتقا دا كوز تىگەلىك.  

جوعارىدا ايتتىق، توبىقتى ەلىندە 1885-86 جىلدىڭ قىسىندا ءبىر وياز ەلدى دۇرلىكتىرگەن ايگىلى «تاكەجان-بازارالى داۋى» دەيتىن وقيعا ورىن العان-دى. ءبىز ءسوز ەتكەن تۋىندى سول تاكەجاننىڭ جىلقىسى تالان-تاراجعا تۇسكەن (800 باستىڭ 400-ءىن ايداپ اكەتكەن) بارىمتا الەگىنىڭ جاڭعىرىعى.ء ۇش بولىم دە سول مەزگىلدىڭ تۋىندىسى.ء ولاردا تۇر، ۇيقاس بىتىمدەس بولۋى ھام جازىلۋ ءستيلى ساي كەلۋى وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى. 

ەندى ءاربىرى جەكە ولەڭ بولا تۇرا، 1909 جىلعى جيناقتا ولار نەلىكتەن ءبىر-اق تۋىندى بولىپ باسىلعان دەگەن ماسەلەنى اشىقتاۋعا اۋىسالىق. 

ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن باسپاعا دايارلاعان كاكىتاي، تۇراعۇل قاڭقۋ سوز ەرمەسىن، ادامدار اراسى اشىلماسىن دەگەنگە اسقان يجديحاتپەن قاراعان. ابايدىڭ قىرىققا تارتا ارناۋلارى ىشىنەن تەك ۇشەۋى عانا (ايگەرىمگە،   اقىلبايعا جانە كوجەكبايعا) جيناققا ەنگىزىلگەنى سونىڭ ايعاعى. ويتكەنى، كىم كىمنىڭ دە ۇرپاعى وكپە عىپ، ارازدىققا بارماسىنا كىم كەپىل؟  

ايتالىق، حح-عاسىردىڭ باسىندا تاكەجاننىڭ ءازىمبايدان تاراعان ون بىردەي نەمەرەسى بورىنىڭ بولتىرىگىندەي جەلكىلدەپ، جەتىلىپ كەلە جاتتى. اباي تاكەجاندى مىنەپ، سوگىپ  ايتقان شاعىن ولەڭدى ەكى تۋىستىڭ الدى-ارتىن بىردەي بۇركەپ،  مۇقيات تۇمشالاپ تاستاعان جايى سول. مىنە، جوعارىدا قويىلعان ء«ۇش تۋىندى نەلىكتەن بىر-اق ولەڭ بولىپ باسىلعان؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى دا وسى ارادا.    

ءسوز سوڭى، ابايدىڭ 1886 جىلى جاز شىعاردا جازىلعان ۇش ولەڭىن بىر-اق تۋىندى ەتىپ جاريالاۋدان  نە ۇتتىق، نە ۇتىلدىق؟ ۇتقان دانەڭەمىز دە جوق. ولقى تۇسى -ء ار شىعارمانى ۇعىمسىز عىپ،ء ونىڭ مان-ماعىناسىن كولەگەيلەپ، السىرەتىپ-اق تۇر. اسىرەسە، وتارشىل بيلىك  سىنالعان سوڭعى بولىكتىڭ باسى، قۇنى كوپ تومەندەپ قالۋى سان سوقتىرار وكىنىش. سوندىقتان تۋىندىلاردىڭ اربىرىن جەكە شىعارما دەپ تانىپ-ءبىلىپ، ولاردى بولەك تۇردە جاريالاۋ وسى زاماننىڭ تالابى ەكەنىنە قىلاۋداي دا كۇمان كەلتىرمەيمىز.  

اسان وماروۆ،  زەرتتەۋشى

Abai.kz