تولەشوۆتان لۋجكوۆقا دەيىن

بيىلعى كوكتەم ايلارىندا جەر رەفورماسىنا قاتىستى ەل ىشىندە تۋعان تولقۋلار ناتيجەسىندە قر پرەزيدەنتىنىڭ نۇسقاۋىمەن قۇرىلعان كوميسسيانىڭ استانا قالاسىندا، اقمولا، الماتى، قىزىلوردا وبلىستارىندا وتكىزىلگەن وتىرىستارىنان كەيىن، جەر ماسەلەسىمەن تىكەلەي اينالىسقان عالىم رەتىندە وسى ماقالانى جازۋدى قولعا الدىم. حالىق اراسىندا نارازىلىق تولقۋىن تۋدىرعان تاقىرىپقا تەرەڭدەمەس بۇرىن، جەر داۋىنا قاتىستى جان-جاقتى اقپاراتتى سارالاي كەلىپ، توقەتەر ويىمدى بىردەن ايتايىن: جەركومدى قۇرۋداعى نەگىزگى ماقسات – جەردى ساتۋ مەن شەتەلدىكتەرگە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋدىڭ «زالالسىزدىعىن» ناسيحاتتاۋ، حالىقتى الداۋسىراتىپ، ەل ىشىندەگى نارازىلىقتى باسۋ. داتكە قۋات بولارلىعى – كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ساناۋلى عانا بولسا دا، ازاماتتىق قوعام وكىلدەرىنىڭ بولۋى.

جەر كودەكسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە قارسى 21 مامىردا الماتى مەن استانا جانە ت.ب. قالالاردا وتكىزىلمەك بولعان نارازىلىق شەرۋلەرگە بيلىك تاراپىنان تىيىم جاسالىپ، بەلسەندى قايراتكەرلەر مەن اقپارات وكىلدەرىن ءجون-جوسىقسىز ۇستاپ، تەرگەۋگە الىپ، ايىپپۇلدار سالۋ – ازاماتتىق قۇقىقتىڭ ورەسكەل بۇزىلۋى، بيلىك باسىندا وتىرعانداردىڭ، «كۇش كورسەتۋ» ورگاندارىنىڭ ءوز وكىلەتتىكتەرىن اسىرا پايدالانۋى دەپ سانايمىن. جەر ماسەلەسى جونىندەگى «نارازىلىقتى ۇيىمداستىرىپ»، «ميتينگىلەردى قارجىلاندىردى»، «مەملەكتتىك توڭكەرىس جاساماق بولىپتى» دەگەن «تولەشوۆتىڭ توبى» حالىقتىڭ نازارىن باسقا ارناعا اۋدارۋدىڭ عانا امالى بولسا كەرەك. سەبەبى وسى توڭىرەكتەگى اقپاراتتى سارالاي كەلگەندە، جەر ماسەلەسىنە قاتىستى حالىق نارازىلىعىن، ەلدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك تولقۋدى الدەبىر كريمينالدىق-مىس توپتاردىڭ ارەكەتى دەگەن سىڭايمەن جىلى جاۋىپ قويۋعا تالپىنىس بايقالادى. سوندا جەر كودەكسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە قارسىلىق ءبىلدىرىپ، قر پرەزيدەنتى مەن ەل ۇكىمەتىنە ۇندەۋ جاريالاعان زيالى قاۋىم وكىلدەرى دە توقتار تولەشوۆتىڭ ايداۋىمەن جۇرگەن بە؟

ال انىعىندا جەرگە قاتىستى تولقۋ قالاي پايدا بولىپ ەدى؟ حالىقتى سونشالىق دۇرلىكتىرگەن نارازىلىققا پايدالانىلماي جاتقان-مىس 1,5 ملن گەكتار جەردى اۋكتسيون ارقىلى ساتۋ نەمەسە شەتەلدىكتەرگە 25 جىلعا جالعا بەرۋ، بۇرىن 49 جىلعا جالعا بەرىلگەن جەردى جالداۋشىلارىنا ساتىپ الۋعا ماجبۇرلەۋ ماسەلەسى تۇرتكى بولعان جوق پا ەدى؟ وسى مەملەكەتتىك كەرى ساياساتقا «تولەشوۆتىڭ توڭكەرىسى» قالاي سەبەپكەر بولىپ شىعا كەلدى؟

ەگەر «جەر داۋىنا» سەبەپكەر بولعان ماسەلەنى ەسكە الار بولساق، قر ۇكىمەتى مەن ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە جالعا بەرگەن جەردى يەلەرىنە تولىق قۇنىنا ساتىپ الۋدى جۇكتەپ، سونىڭ ەسەبىنەن مەملەكەت بيۋدجەتىنە 500–600 ملرد تەڭگە قارجى ءتۇسىرۋ بولعانى ەسكە تۇسەدى. ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ رەسمي دەرەكتەرىنە سايكەس، 2015 جىلى ەلىمىزدە 215, 4 ملن گەكتار جەر اۋىل شارۋاشىلىعى اينالىمىندا، سونىڭ 24,8 ملن ەگىستىك جەر بولعان ەكەن.

سوڭعىسىنىڭ 14,4 ملن گەكتارى جەكە شارۋاشىلىق سەرىكتەستىكتەرى مەن اكتسيونەرلىك كومپانيالارعا، 9,2 ملن گا – شارۋا قوجالىقتارىنا جالعا بەرىلگەن، 387,4 مىڭ گا اۋىل شارۋاشىلىق كووپەراتيۆتەرىنە ءتيىستى بولعان. مەملەكەتتىك زاڭدى تۇلعالار قاراماعىندا – 139,4 مىڭ گا جەر بار ەكەن.

بۇگىنگى تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىق اينالىمداعى جەرلەردىڭ 1,3 ملن گەكتارى نەمەسە 1 %-عا جۋىعى جەكە مەنشىكتە، قالعاندارى جالعا بەرىلگەن. رەسپۋبليكا بويىنشا جەر يەلەنىپ وتىرعان شارۋا قوجالىقتارى مەن باسقا زاڭدى تۇلعالار سانى 189 مىڭنان اساتىن بولسا، ونىڭ 76 018-ءى، ياعني 40,2 پايىزى حالىق تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا، 45 936-ى نەمەسە 24,3% الماتى وبلىسىندا، 16 687, ياعني 8,8 % جامبىل وبلىسىندا ورنالاسقان.

ياعني، ەلدەگى شارۋا قوجالىقتارى مەن جەرگە قاتىستى زاڭدى تۇلعالاردىڭ 70 پايىزدان استامى تەك قانا وڭتۇستىك وڭىرلەرگە تيەسىلى. ءداندى جانە مايلى داقىلداردىڭ باسىم بولىگىن ءوندىرىپ وتىرعان قوستاناي وبلىسىندا – 5558, اقمولا – 4224, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا – 3046 جەر يەلەنگەن زاڭدى تۇلعالار بار.

ەندى جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار جالعا العان جەر كولەمى بويىنشا تالداۋ جاساپ كورەلىك. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 1-دەن 50 گەكتارعا دەيىن جەرى بار شارۋا قوجالىقتارىنىڭ سانى 58 366 (500–1000 گەكتار ارالىعىندا – 185, 1000-نان 10000 گەكتارعا جەتەتىندەرى – 78), قوستاناي وبلىسىنىڭ سالىستىرمالى كورسەتكىشتەرى – 291 (697 جانە 735 ەكەن). الماتى مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن سالىستىرساق، بىرىنشىسىندە جەر كولەمى 1-دەن 50 گەكتارعا دەيىن 33 452 شارۋا قوجالىعى بولسا، ەكىنشىسىندە تيىسىنشە – 273, 500–100 گەكتار ارالىعىنداعى جەر يەلەرى – 838 جانە 382, 1000 گەكتاردان جوعارعىلارى – 505 جانە 308.

ءىرى جەر يەلەنۋشىلەر كىمدەر؟

كەلتىرىلگەن دەرەكتەر وڭتۇستىك وڭىردەگى شارۋا قوجالىقتار سانى سولتۇستىك وڭىرمەن سالىستىرعاندا ون ەسەگە جۋىق كوپ، بىراق تا ولاردىڭ 94–99%-نىڭ جەر كولەمى شاعىن ەكەنىن كورسەتەدى، كەرىسىنشە، سولتۇستىك وڭىردە ءىرى جەر يەلەنۋشىلەر ۇلەسى 30–40%-عا جەتەدى، شاعىن جەر كولەمى بارلار – 17–21%. ەسكەرە كەتەتىن ماسەلە – وڭتۇستىك وڭىردەگى ءىرى جەر يەلەنۋشىلەر نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار، دەمەك، ولاردىڭ قاراماعىندا ءشول مەن شولەيت ايماقتار، تاۋلى-تاستى جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەرلەر. بۇل ولكەدە مىڭداعان گەكتار ەگىستىك جەرلەرى بار جەر يەلەنۋشىلەر – ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى قر پرەمەر-ءمينيسترى بولعان سەرگەي تەرەششەنكو سياقتى بىرەن-ساران جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعالار.

ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىنە كەلسەك، مۇندا اۋىل شارۋاشىلىق اينالىمىنداعى 3 ملن گەكتاردان استام جەر 3 ءىرى كومپانيا نەمەسە حولدينگتىڭ بيلىگىندە. ولارعا 1,5 ملن گەكتار ەگىستىك جەرى بار «يۆولگا» توبى، «قازەكسپورتاستىق» اق حولدينگى (1,0 ملن گا), «اگروتسەنتر استانا» (700 مىڭ گەكتار). مۇنداعى «يۆولگانىڭ» قۇرىلتايشىلارى – رەسەي مەن قازاقستان ازاماتتارى، ەگىستىك جەرىنىڭ ءبىرازى وڭتۇستىك ورال ايماعىندا. وسى توپقا سقو-داعى «الىبياستىق»، «تسەسنااستىق»، «اۆتوروتا»، «ماسلودەل» جشس، «ەۆرازيا» توبى جانە ت.ب. استىق كومپانيالارىن جاتقىزۋعا بولادى (بۇلاردىڭ ارقايسىسىندا 100–150 مىڭ گەكتار ەگىستىك جەرلەر بار). اتالعان كومپانيالاردىڭ قۇرامىنا ەگىس كولەمى 20–30 مىڭ گەكتارعا جەتەتىن ءداندى جانە مايلى داقىلداردى وسىرۋگە ماماندانعان ءىرى اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپورىندارى كىرەدى، سوندىقتان جەر كىمنىڭ مەنشىگىندە ەكەنىن ناقتى ايتۋ قيىن.

ماسەلەن، ەگىس كولەمى ءبىر ميلليون گەكتارعا جۋىق «قازەكسپورتاستىق» حولدينگىن الساق، ونىڭ قۇرامىنا سقو-نىڭ قۇنارلى جەرلەرىندە ورنالاسقان «ياسنايا پوليانا»، «ۆيشنەۆسكي»، «ستەپنويشيم تاجىريبە شارۋاشىلىعى» جانە تاعى سول سياقتى، ارقايسىسىنا ونداعان جشس-تەر كىرەدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋشى عالىم بولعاندىقتان، اتالعان شارۋاشىلىقتاردىڭ جاعدايىن ءبىرشاما بىلەمىن: ەگىستىك جەرلەرىنىڭ بونيتەتى جامان ەمەس، گۋمۋسى ورتاشا قارا توپىراقتى ايماقتا ورنالاسقان. ولاردى اۋىل شارۋاشىلىعىن جاقسى بىلەتىن، تاجىريبەسى مول ماماندار باسقارىپ وتىر. توپىراقتى وڭدەپ، تۇقىم سەبەتىن، ارام شوپتەرگە قارسى گەربيتسيد شاشاتىن، وسىرىلگەن ءونىمدى ىسىراپسىز جيناپ الاتىن زاماناۋي تەحنيكالارمەن جاراقتالعان، ساقتايتىن قويمالارى دا جەتكىلىكتى.

رەسمي مالىمەت بويىنشا، 2012 جىلى «قازەكسپورتاستىق» اق-نىڭ تابىسى 471 ملن دوللار بولسا، 2014 جىلى 22 ملرد تەڭگەگە شىعىنعا باتقان. 2016 جىلى دەفولتقا ءتۇسىپ، 11 ماۋسىمدا قارىزدارى دەسترۋكتۋريزاتسيا ارقىلى رەتتەلگەن كورىنەدى. اكتسيونەرلىك قوعامنىڭ قۇرىلتايشىلارى ۇشەۋ، ءساۋىر ايىنداعى دەرەكتەرگە سايكەس، ونىڭ 44,7 %-ى مولدابەكوۆ رۋسلانعا تيەسەلى، «ينۆەستكومنىڭ» ۇلەسى – 46,6%، «ەۆروبانكتىكى» – 8,6 %.

قازاقستان فەرمەرلەر وداعىنىڭ توراعاسى اۋەزحان دارينوۆتىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، 6%-دان اسپايتىن ءىرى اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپورىندارىنىڭ قولىندا 70% ەگىستىك جەر شوعىرلانعان. مەملەكەت تاراپىنان اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىن قولداۋعا ءبولىنىپ جاتقان ميللياردتاعان بيۋدجەت قاراجاتىن الىپ جاتقان دا، ارينە – سولار.

سقو-دا «اۆتوروتا» دەپ اتالاتىن رەسەي كومپانياسىنا ونداعان مىڭ گەكتار جەر جالعا بەرىلگەن، ونىڭ قاراماعىنداعى شارۋاشىلىقتار ءداندى جانە مايلى داقىلدار وسىرەدى. ەستۋىمشە، اتالعان كومپانياعا كىرەتىن سەرىكتەستىكتەر مەن قيالى ەلەۆاتورىنىڭ نەگىزگى يەسى – ماسكەۋدىڭ بۇرىنعى مەرى يۋري لۋجكوۆ. ونى تايىر مانسۇروۆ مىرزا وبلىس اكىمى بولىپ تۇرعان كەزدە وسىلاي جارىلقاعان كورىنەدى. ەلباسىن استانا كۇنىمەن قۇتتىقتاۋعا لۋجكوۆتىڭ بۇرىن جىل سايىن كەلىپ تۇرۋىنىڭ سەبەبى دە وسى بولۋى مۇمكىن.

مەملەكەت ەسەبىنەن بايىعاندار

كەلەسى توپقا ەگىن شارۋاشىلىعىمەن قاتار، مال شارۋاشىلىعىن، ءسۇت ءوندىرۋ، مال بورداقىلاۋ جۇمىستارىن وندىرىستىك دەڭگەيگە جەتكىزگەن ءىرى اگروفيرمالاردى جاتقىزۋعا بولادى. ولار كەشەگى كەڭەس زامانىنان بەلگىلى، قۇس وسىرۋمەن قاتار، ءداندى جانە مايلى داقىلدار ەگەتىن يبراگيم جانگۋرازوۆ باسقاراتىن اقمولا وبلىسىنداعى «يجەۆسكايا»، يۆان اداموۆيچ ساۋەر جەتەكشىلىك ەتەتىن «رودينا»، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى «زەنچەنكو –ك» اگروفيرمالارى. سوڭعىلارىنا وسىدان ون جىلداي بۇرىن كانادادان ءار باسى 7–8 مىڭ دوللار تۇراتىن جۇزدەگەن تايىنشىلار ۇشاقپەن اكەلىنگەن. بۇگىنگى تاڭدا اتالعان كاسىپورىندار استانا مەن پەتروپاۆلدى ەت-ءسۇت ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ءىرى ءوندىرىس ورىندارىنا اينالدى. ونداعان مىڭ گەكتار جەرگە ءداندى جانە مايلى داقىلدار ەگىپ، ولاردىڭ تۇقىم شارۋاشىلىعىن جولعا قويىپ، قاتارداعى شارۋاشىلىقتاردى ساپالى تۇقىممەن قامتاماسىز ەتەدى. اتالعان شارۋاشىلىقتاردىڭ جوعارى كورسەتكىشتەرگە جەتۋىنە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋدىڭ ءبىراز كومەگى ءتيدى. كەزىندە ءىرى قارانىڭ اسىل تۇقىمدارىن ساتىپ الۋعا، ولارعا ارنالعان كەشەندەردىڭ قۇرىلىسىن سالۋعا، ءداندى جانە مايلى داقىلداردى ءوسىرىپ، ءونىمىن جياتىن زاماناۋي شەتەل تەحنيكالارىمەن جابدىقتالۋىنا، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن وڭدەۋ مەن ءوندىرۋدى يندۋستريالىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرۋگە مەملەكەت تاراپىنان ميللياردتاعان سۋبسيديا ءبولىندى. سوندىقتان وسىنداي مامانداندىرىلعان ءىرى شارۋاشىلىقتار مەملەكەت مەنشىگىندە قالۋى كەرەك، ءبىر ادامنىڭ جەكەشىلىگىنە بەرگەندە نە ۇتامىز؟

ەندى ەگىس كولەمى ونداعان مىڭ گەكتار بولاتىن جەكەشەلەندىرىلگەن شارۋاشىلىقتار جايلى. قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرىندە «زەرنوۆايا يندۋستريا» مەن «اگروتور» دەپ اتالاتىن ءىرى شارۋاشىلىقتار بار، ولاردىڭ نەگىزگى قۇرىلتايشىسى – بەلگىلى بيزنەسمەن نۇرلان سماعۇلوۆ كورىنەدى. اقمولا وبلىسىنىڭ ششۋچە اۋدانى كەنەسارى اۋىلىندا ەگىستىك جەرى 10 مىڭ گەكتاردان اسىپ تۇسەتىن «ەسيل-اگرو» جشس-ءنىڭ يەسى سقو-داعى ءبىر اۋداننىڭ اكىمى دەيدى. جاقىندا كوكشەتاۋدا وتكەن جەر كوميسسياسىنىڭ وتىرىسىندا وبلىس اكىمى كۋلاگين مىرزانىڭ قاراماعىندا 80 مىڭ گەكتار ەگىستىك جەر بار ەكەنى ءمالىم بولدى. سقو-نىڭ عابيت مۇسىرەپوۆ اۋدانىنداعى «تۇقىم» دەپ اتالاتىن مامانداندىرىلعان ءىرى جشس-ءنىڭ قۇرىلتايشىسى تالعات اقاەۆ – الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى كورىنەدى، ال شارۋاشىلىقتى سەنىمدى وكىلدەرى باسقارادى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ءوز جەرىنە قوسا، مەحانيزاتورلار مەن اعارتۋ جانە ت.ب. مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ رەسەيگە قونىس اۋدارعان جەر يەلەرىنىڭ ۇلەسىن ساتىپ نەمەسە قوسىپ العان. اتالعان جانە وسى سياقتى سەرىكتەستىكتەردىڭ نەگىزگى قۇرىلتايشىلارى جالعا العان جەرلەرىن بىرتىندەپ ساتىپ الۋعا بايلىعى دا، مۇمكىندىگى دە جەتەدى عوي دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا ونداعان مىڭ گەكتار جەرى بار لاتيفۋنديستەرگە اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ جەكە مەنشىككە اينالعانى ءتيىمدى، بۇگىنگى تاڭدا ولار جەردى جەڭىلدىكپەن جارتى باعاسىنا ساتىپ الىپ، ارادا ءبىراز جىل وتكەننەن كەيىن ءوز باعاسىنا نەمەسە قىمباتقا ساتىپ، بايلىققا شاشەتەكتەن كەنەلۋى مۇمكىن.

سولتۇستىك وڭىردە جەر كولەمى 1–2 مىڭ گەكتارعا جۋىق، قاجەت تەحنيكالارى بار، ءوز كۇشىمىن تۇقىمىن سەۋىپ، ەگىسىن كۇتىپ-باپتاپ، وسىرىلگەن ءونىمىن جيىپ الىپ، ساقتاۋعا شاماسى جەتەتىن ورتاشا شارۋا قوجالىقتارى بار. ەگىس كولەمى 50–100 گەكتاردان اسپايتىن شاعىن جەر يەلەرى قاجەت تەحنيكاسى مەن قاراجاتى بولماعاندىقتان، اگروتەحنيكالىق شارالاردى ۇتىمدى مەرزىمدە اتقارا الماي، ەگىستەرىن ءارامشوپ باسىپ، وسىرىلگەن ءونىمىن مەرزىمىندە جيا المايتىندىقتان، جەرىن ءىرى شارۋاشىلىقتارعا سۋبارەنداعا وتكىزۋگە تىرىسادى نەمەسە ۇلەسى سولاردىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتكەن.

قارا حالىققا نە قالدى؟

مەنى تولعاندىراتىن ءبىر سۇراق: بۇگىندە جالعا بەرىلگەن جەردىڭ ناقتى يەسى كىم؟ ماسەلەن، كوكونىس، جەمىس-جيدەك، باۋ-باقشا، ماقتا مەن قانت قىزىلشاسىن وسىرەتىن وڭتۇستىك ءوڭىردى الساق، وندا جەردىڭ ناقتى يەسى بار، اركىمنىڭ مەنشىگىندە شەكاراسى ناقتى ايقىندالعان جەر بار. جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ ماقتا مەن قىزىلشا وسىرەتىن جەرلەرى بولشەكتەنىپ، ەندى ءىرى كووپەراتيۆتەر قۇرۋعا باسىن بىرىكتىرە الماي وتىرمىز. شاعىن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ تەحنيكا ساتىپ الۋعا شاماسى كەلە بەرمەيدى، سوندىقتان قول ەڭبەگى كوپ قاجەت ەتىلەدى، ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنى جوعارىلاپ، ساپاسىمەن قاتار باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگى دە تومەن.

بۇگىنگى زاڭنامالار نەگىزىندە قاراپايىم حالىققا اۋىل ماڭىنداعى جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەرلەر عانا قالدى. وكىنىشكە وراي، ولاردىڭ دا شۇرايلى جەرلەرى جەكەشەلەندىرىلگەن. الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىنا قاراستى بۇرىن ەكى-ءۇش اۋدانننىڭ جۇزدەگەن قورا قويى مەن ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسى، تابىن-تابىن سيىرى جايىلاتىن قاباندى، قارقارا، مىڭجىلقى سياقتى جايلاۋلار دا جەكەشەلەندىرىلگەن. ولاردىڭ ورمان قورى عانا مەملەكەت مەنشىگىندە قالعان. ال اۋلاسىنداعى بىرەر باس مالىنا قىستىق ءشوپ دايىندايتىن قاراپايىم حالىق تابيعي شابىندىقتاردىڭ يەسىنە اقشا تولەۋگە ءماجبۇر. كەگەن اسۋىنىڭ ىلديىنداعى تەمىرلىك دەپ اتالاتىن اۋىل ماڭىندا جولدىڭ ەكى جاعىنداعى شابىندىق جەردى بۇرىنعى اۋدان اكىمى يەلەنگەن. جەر يەسى ەشقانداي ەڭبەك جاساماي، جىل سايىن ءشوپ ساتىپ، كولدەنەڭ تابىسقا كەنەلەدى. بۇرىنعى نارىنقول اۋدانىنىڭ تابيعاتى ادەمى، كوز تارتار جەرلەرىنىڭ كوپشىلىگى بيلىككە جاقىن ەكى-ءۇش جەكە تۇلعانىڭ مەنشىگىنە اينالعان.

نەگىزى ەلدى مەكەندەردىڭ اينالاسىنداعى جايىلىمدىق جانە شابىندىق جەرلەر اۋىلدىق نەمەسە اۋداندىق اكىمشىلىكتىڭ مەنشىگىنە وتكەنى دۇرىس. شابىندىقتار تەلىمگە ءبولىنىپ، مالعا ءشوپ دايىنداۋعا ساتىلعاننىڭ وزىندە قارجى جەرگىلىكتى بيۋدجەتكە ءتۇسىپ، اۋىلدىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋعا جۇمسالۋى قاجەت.

سوڭعى كەزدە الماتى وبلىسىندا جەكە مەنشىككە ساتىلعان اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ اينالاسىنا مال مەن ادام وتپەيتىندەي ەتىپ، بيىكتىگى 2 مەتردەي بەتون باعانالار ورناتىپ، تىكەندى سىم تارتىپ، قورشاپ الاتىنداردى بايقاپ ءجۇرمىز. رايىمبەك اۋدانىنىڭ قارقارا اۋىلىنىڭ تومەنگى جاعىندا 100 گەكتارداي جەر وسىلاي قورشالعان، يەلەرى – سەمەيدىڭ ازاماتتارى دەيدى.

جۋىقتا «دات» گازەتىندە جاريالانعان ءبىر ماقالادا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ مىرزانىڭ كۇندەلىگىنەن كەلتىرىلگەن دەرەكتە 28 گەكتار شابىندىق جەرىن قورشاۋ ءۇشىن ءار 3 مەتر سايىن بيىكتىگى 2 مەترگە جەتەتىن تەمىر باعانالار ورناتىپ، سىم تارتقانىن، ولاردىڭ تۇبىنە بىرنەشە اۆتوكولىك تسەمەنت كەتكەنىن جازعان ەكەن. ال مىڭداعان گەكتار جەردى قورشاپ كورىڭىز؟ ءبىز زايرلى مەملەكەت قۇردىق دەيمىز، دامىعان ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلماقپىز. باتىس ەۋروپا، اقش پەن كانادا، جاپونيا مەن شىعىس ازيا ەلدەرىندە ءىسساپاردا بولعان كەزىمدە جەكە مەنشىك جەرلەردىڭ تىكەندى سىم تەمىرمەن قورشالعانىن كىم كورىپتى؟ ادام ازدى ما، الدە زاڭ دارمەنسىز بە؟

جەردى 25 جىلعا جالداۋعا كىمدەر كەلەدى؟

ءبىرىنشى كەزەكتە كىم كەلەتىنى ايدان-انىق. ءبىزدى جارىلقاپ، باتىس ەۆروپا ەلدەرىنەن، اسىرەسە ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى تاريحي وتاندارىنا ۇدەرە كوشىپ كەتكەن ەڭبەكقور، ىسكەر، ۇرلىق جاسامايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، زاڭدى قۇرمەتتەيتىن نەمىستەر كەلە قويماس. رەسەيدىڭ يگەرىلمەي جاتقان ءوز جەرلەرى جەتىپ جاتىر، قايتادان تىڭ يگەرۋگە ولار دا كەلمەيدى.

سوڭعى 70 جىلدا حالقىنىڭ سانى 5–6 ەسە ءوسىپ، 30 ميلليونعا جەتكەن وزبەك باۋىرلارىمىز ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىنە اعىلۋى مۇمكىن. بىراق مۇندا بوس جاتقان جەر جوق.

قازاقستان جەرىن جالعا الۋعا حالقىنىڭ سانى 1,5 ميللياردتان اسقان شىعىستاعى كورشىمىز اعىلىپ كەلەرىنە كۇمان جوق. باستاپقى كەزدە 5–10 مىڭ ادام كەلگەننىڭ وزىندە 25 جىلدا ولاردىڭ سانى ميلليونعا جەتپەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ جەردى ۇزاق مەرزىمگە جالعا العان سوڭ، جالداۋشى ينفراقۇرىلىمدار، تۇرعىن ءۇي جانە ت.ب. قۇرىلىستار سالادى. توپىراقتى وڭدەپ، ەگىستى كۇتىپ-باپتاۋ، وسىرىلگەن ءونىمدى جيناۋ ءۇشىن ولار ءوز تەحنيكالارىن، تىڭايتقىشتار مەن تۇسىمدىلىكتى كۇرت كوتەرەتىن بيولوگيالىق بەلسەندى زاتتارىن، ارامشوپتەرگە قارسى شاشاتىن گەربيتسيدتەر جانە تاعى باسقا دا ۋلى حيميكاتتارىن الا كەلەدى.

سوڭعى جىلدارى وسىمدىك قورعاۋ قۇرالدارىن شىعارۋدا قىتاي الدىڭعى ورىنعا شىقتى، ولار كوبىنەسە ليتسەنزيالىق مەرزىمى بىتكەن پەستيتسيدتەردىڭ بالامالارىن شىعارۋمەن اينالىسادى. جەر قىتاي ازاماتتارىنا جالعا بەرىلسە، ولار جوعارى ءونىم الۋ ءۇشىن تىڭايتقىشتار مەن پەستيتسيدتەردى كەڭىنەن قولدانىپ، ەكولوگيالىق جاعدايدى ءبىراز ۋشىقتىرۋى مۇمكىن. ال ۋلى حيميكات قالدىقتارىمەن وندىرىلگەن ونىممەن قاتار، توپىراق پەن اۋا دا لاستانۋى ىقتيمال.

جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋدىڭ ەشقانداي قاۋىپ-قاتەرى جوق ەكەندىگىنە قالىڭ قاۋىمدى سەندىرۋ ءۇشىن، ەگىستىك جەرلەردىڭ قۇنارلىعىن تۇراقتى باقىلاپ، كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋىنە جول بەرمەيمىز دەگەن حابارلار تاراي باستادى. شىندىعىنا كەلسەك، ءبىزدىڭ ەلدە مۇنداي باقىلاۋ جۇرگىزەتىن كاسىبي مەكەمە دە، وعان قاجەتتى ماماندار دا جوق. باسقانى بىلاي قويعاندا، بۇرىنعى اۋىل شارۋاشىلىق ۆيتسە-ءمينيسترى، بۇگىندە پارلامەنتتە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى بويىنشا كوميتەتتى باسقارىپ وتىرعان ساپارحان وماروۆ مىرزانىڭ ءوزى بۇل سالادان ماقۇرىم ەكەنى بەلگىلى بولىپ قالدى. ول ماۋسىم ايىنىڭ باس كەزىندە تەلەديداردان بەرگەن سۇحباتىندا ەلىمىزدە گۋمۋس (قارا ءشىرىندى) مولشەرى جەتكىلىكتى جەر كولەمى بار-جوعى 1% ەكەنىن ايتتى. سوندا قارا ءشىرىندىسى 3–4 %-دان كەم ەمەس قوستاناي، سقو، اقمولا، پاۆلودار مەن شقو-نىڭ قارا توپىراقتى ايماقتارى قايدا قالعانى؟ باسقا – باسقا، ال مەملەكەتتىك مامان سانالاتىن وماروۆ مىرزانىڭ بۇل دەرەگى دۇرىس ەمەستىگى ايدان انىق.

ارينە، تىڭ يگەرىلگەننەن بەرگى جارتى عاسىر ارالىعىندا توپىراقتاعى گۋمۋس مولشەرى سالىستىرمالى العاندا 20–30 % تومەندەگەنى جايلى اقپاراتتى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق سوعان قاراماستان، ىلعال جەتكىلىكتى جىلدارى سولتۇستىك وڭىردە جازدىق بيدايدىڭ جاڭا سورتتارىنىڭ ءبىر گەكتارعا شاققانداعى تۇسىمدىلىگى 4–5 تونناعا جەتەدى. بۇل – ەل سەلەكتسيونەرلەرىنىڭ جەتىستىگى، 50–60 جىل بۇرىن مۇنداي كورسەتكىش بولماعان. ىلعال جەتكىلىكتى جىلدارى گۋمۋس مولشەرى 2 %-دان اسپايتىن وڭتۇستىكتىڭ سۇر جانە اشىق-قوڭىر توپىراعىنىڭ وزىندە ءداندى داقىلداردىڭ گەكتارعا شاققانداعى تۇسىمدىلىگى 2,5-3 تونناعا جەتەتىنىن، سۋارمالى جەرلەردە جۇگەرى 10 توننادان ءونىم بەرەتىنىن وماروۆ مىرزانىڭ بىلمەگەنى مە؟ توپىراعىندا گۋمۋس مولشەرى تومەن الماتى، جامبىل مەن وقو-نىڭ شاعىن شارۋا قوجالىقتارى جەمىس-جيدەك جانە كوكونىس ونىمدەرىمەن ەلىمىزدىڭ تۇرعىندارىن تولىق قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىگى بار.

دەمەك، قازاقستان ءۇشىن باستى فاكتور – توپىراقتاعى گۋمۋس مولشەرى ەمەس، وسىرىلەتىن داقىلداردىڭ ىلعالمەن قامتاماسىز ەتىلۋى. توپىراقتىڭ قۇنارلىعى جايلى توقتالىپ وتىرعانىمنىڭ باستى سەبەبى – ەرتەڭگى كۇنى جەمقورلىق پەن پاراقورلىق جايلاعان مەملەكەتتىك مەكەمە قىزمەتكەرلەرى ەگىستىك جەردىڭ قۇنارلىعىن تومەندەتىپ جىبەردىڭ دەگەن سىلتاۋمەن قورعانسىز شاعىن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ جەرلەرىن تارتىپ الۋعا جول اشۋى مۇمكىن. قازاق جەرىنىڭ قالعان-قۇتقان قۇنارىن ساقتاۋ ءۇشىن، شەتەلدىكتەرگە جەردى ساتۋعا جانە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋگە بولمايدى. جەر ءوز ازاماتتارىمىزعا جەكە مەنشىككە ساتىلاتىن بولسا، ونى باسقا بىرەۋگە، اسىرەسە شەتەل ازاماتتارىنا ەكىنشى قايتارا ساتۋعا تىيىم سالاتىن زاڭدىق نەگىز جاسالۋى ءتيىس.

تەك اۋىل شارۋاشىلىق اينالىمىنداعى جەر عانا ەمەس، جالپى جەر ماسەلەسى، ونىڭ قازبا جانە ت.ب. تابيعي بايلىقتارىن، اسىرەسە جىل اسقان سايىن تاپشىلىعى ارتا بەرەتىن سۋ رەسۋرستارىن حالىق يگىلىگىنە ءتيىمدى پايدالانۋ ماسەلەلەرى جەر كودەكسىندە جان-جاقتى كورسەتىلۋى ءتيىس. جەرگە ينۆەستيتسيا قۇيامىز دەپ، ونى شەتەلدىكتەرگە باس-كوزسىز ساتۋ – مەملەكەتتىك ءھام حالىقتىق قىلمىس سانالۋى ءتيىس. جەردى بولاشاق ۇرپاققا امانات ەتىپ قالدىرۋ – ءار قازاقتىڭ ازاماتتىق پارىزى بولۋى كەرەك.

مۇرات قويشىباەۆ، اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №29 (346) وت 21 يۋليا 2016 گ.