تۇرىك ويشىلى، يسلام عالىم، فيلوسوف  ف. گۇلەن  سيريا، تاياۋ شىعىس، تۇركيانىڭ وڭتۇستىك شىعىس انادولى ايماعى، كۇرت جانە  داەش ماسەلەلەرى جايلى «Regnum.ru» پورتالىنا سۇحبات بەرىپ، پىكىرىن تارقاتىپتى. 

- تۇركيانىڭ سيريا مەن تاياۋ شىعىس ساياساتىنا قالاي قارايسىز؟ ءتۇريا-رەسەي قاتىناستارى تۇرعىسىنان ايماقتىڭ بولاشاعىن قالاي بولجايسىز؟

-تاياۋ شىعىس پەن تۇركياداعى وقيعالارعا قاراساق، III دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇتانا ما دەپ الاڭدايمىن. ويتكەنى بارلىق نارسەنى پايدا مەن مۇددە تۇرعىسىنان باعالايتىن ءارى سول پايدالاردى ءوزارا بولىسە المايتىن الەمدە ورتاق ماسەلەدە كەلىسۋ وتە قيىن.

سيريادا باستاپقىدا دەموكراتيا لەبى ەسىپ، نەگىزگى ادام قۇقى مەن ەركىندىگىن ىزدەگەن ءبىر قوزعالىس باستالدى. الايدا، سيريا شىندىقتار مەن حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە كوز جۇمىپ، سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋىمەن، وكىنىشتىسى، تۇيىققا تىرەلدى.

پروبلەمانى ءوز ورنىندا شەشپەگەندىكتەن، ول ۇلعايىپ، جاراعا اينالدى. ءسويتىپ حالقىنىڭ سانى جيىرما ميلليون ەلدەگى پروبلەما قازىر بۇكىل الەمنىڭ پروبلەماسىنا اينالدى. ايەل، بالا-شاعا بوسقىنداردىڭ، ءالسىز، دارمەنسىز ادامدار تاپ بولعان جايتتاردى، جولداردا كەزدەسكەن قيىندىقتار مەن ەۆروپا بوساعاسىنداعى جاعدايدى كورىپ وتىرسىزدار.

ۋاقىتىندا مارقۇم شەيىت ءسايد رامازان ءال-بۋتيدىڭ ايتقانىن راستادى. مارقۇم بۋتي بايىپتى سۋنني عالىم رەتىندە سيرياداعى دەموكراتيانىڭ كەڭ ۋاقىتتا جاسالۋىن ءجون كورگەن بولاتىن. بيلىكتى بىردەن وزگەرتۋ ءۇشىن جاسالاتىن ىستەر ەلدى ىشكى ازاماتتىق سوعىسقا يتەرمەلەيدى دەپ قاۋىپتەنەتىن. الىمشە مەن دە قالىمدى سۇراپ كەلگەن تۇرىك ۇكىمەتىنىڭ ىقپالدى ادامدارىنا ءدال سوعان ۇقساس كەڭەستەر ايتتىم. ءتىپتى مارقۇم ءال-بۋتيدىڭ دا وسىنداي كوزقاراستا ەكەنىن ءبىلدىردىم. ءتىپتى ول جىبەرگەن حاتتىڭ ءبىر كوشىرمەسىن دە باسشىلارعا بەرىپ جىبەردىم.

سيريا ماسەلەسىندە ءبىزدىڭ كەڭەستەرىمىزگە قۇلاق اسپادى

تۇركيانى باسقارعاندار ءبىر ۋاقىتتار اسادپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى. وسىنى پايدالانىپ، اسادتى قولداپ، كەڭ ۋاقىتقا سالا وتىرىپ، قاجەت بولسا، اسادتىڭ دەموكراتيالىق جولدارمەن تاڭدالۋىنا قولداۋ رەتىندە ساتىلاي وتۋگە بارۋ كەرەك ەدى. سيريا تۇركيامەن وتە تىعىز ساۋدا، ساياسي ءارى الەۋمەتتىك قاتىناستارىمەن ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدە اناعۇرلىم جايلى ءارى دەموكراتيالىق ەلگە ايتەۋىر بايىپپەن ءارى بەيبىت تۇردە اينالار ەدى. الايدا، ءبىر ۋاعىزشىدان سىرتقى ساياساتتى ۇيرەنەمىز بە دەپ بۇل كەڭەستەرگە ءمان بەرمەدى.

ول پروبلەمالاردى ۋاقىتىندا ماسەلەنى وبەكتيۆتى تۇردە قولعا العان ادامدارمەن اقىلداسقاندا شەشۋگە بولار ەدى. بىراق شالالىققا ۇرىنىپ، بايىپپەن ءىس جاساي الماعاندىقتان، ونى ەڭسەرە الماي ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەرگە تۇرتكى بولدى. وپپوزيتسيالىق توپتارعا قارۋ مەن باسقا دا ءتۇرلى قولداۋ بەرىلگەندە ماسەلە اسقىنىپ، جاراعا اينالدى ءارى نەگىزگى كەڭ ۋاقىتقا سالا وتىرىپ ىسكە اسىرۋعا بولاتىن دەموكراتيالىق دامۋدىڭ جولى كەسىلدى. بۇنىڭ كەسىرىن وتكىنشى لاگەرلەردە ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولعان، ەۆروپانىڭ تابالدىرىعىندا مۇشكىل حالدەگى جازسىقسىز سيريا حالقى تارتۋدا. وسى جاعدايدان كەيىن قىسقا مەرزىمدە جاسالۋى قاجەت ءىس وتە كەرەمەت بولماسا دا اققان قاندى توقتاتا الاتىنداي ءارى زيان شەككەن ميلليونداعان جازىقسىز ادامنىڭ ءسال دە بولسا كوڭىلىن دەمەيتىن ساياسي فورمۋلالار تابۋعا تىرىسۋ. ول ءۇشىن ادامي ءارى ار-ۇجدانعا قوزعاۋ سالاتىن ىستەردى قولعا الىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ تىعىز ديپلوماتيالىق تالپىنىس كورسەتۋى كەرەك. اقش-تىڭ ءرول ويناعانىنداي، رەسەي دە ءبىر تەپە-تەڭدىكتى ۇستاپ تۇرعان كۇش رەتىندە ءرول وينايتىن بولادى. بۇل ەلدەردىڭ وسى ماسەلەدە ءبىر ۇستەلدىڭ اينالاسىنا وتىرىپ، ديالوگقا بارۋى وتە ماڭىزدى. 3-دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا جول بەرەتىن بولسا، الەمنىڭ جارتىسى دەمدە-اق جوق بولادى. اللا ساقتاسىن، بەرتراند رۋسسەل بىلاي دەيدى: «1-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا مىناۋ بولدى. 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اناۋ بولدى. ەگەر 3-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تۇتانسا، ولگەندەر قابىر قۇشادى، ال ولتىرگەندەردىڭ ءوزى وڭباي، جان ساقتاۋ بولىمىنە تۇسەدى». وسى سەبەپتى سوڭىنا دەيىن ديپلوماتياعا جۇگىنگەن ءجون.

- Tۇركيا ساياساتىنىڭ باعىتىنان تايعانى ايتىلادى. مىڭداعان ادام ساياساتكەرلەردىڭ ىقپالىمەن تۇرمەگە توعىتىلىپ، كۇرت ازاماتتار ادىلەتسىز تۇردە قىسىمعا ۇشىراۋدا. بۇلار جايلى نە ايتاسىز؟ كۇرت ايماعىنىڭ ماسەلەسىن قالاي شەشۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

-سيريا مەن يراكتا دا مەيلى كۇرت مەيلى وزگە دە ەتنيكالىق ءارى ءدىني توپتار ءۇشىن مادەني قۇقىن مويىنداۋ، ينۆەستيتسيا ارقىلى ولارعا قولدانۋ مۇمكىندىكتەرىن بەرۋ ءارى مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىن سول كۇيىندە قابىلداۋى، ولارعا وكىلەتتىك ەتۋ قۇقىن بەرۋى، زاڭدى تۇرعىدا تالاپتارىن ورىنداۋ ەڭ دۇرىس شەشىم جولى بولار ەدى.

- ايماقتىڭ تىنىشىن بۇزىپ وتىرعان داەش  (يراك-سيريا يسلام مەملەكەتى) بار. بۇل تۋرالى نە ايتاسىز؟ داەش-تەن قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ونىمەن قالاي كۇرەسكەن دۇرىس؟

-داەش پەن سوعان ۇقساس راديكالداردىڭ جاساعاندارىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ماسەلەنى ءتۇپ-تامىرىمەن ءارى بارلىق قىرلارىمەن قولعا الۋ كەرەك. ماسەلەنىڭ ءدىني قىرى دا بار جانە ءدىني ەمەس ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق قىرلارى دا بار. ماسەلەنى تەك دىنمەن شەكتەپ، وزگە قىرلارىنا كوز جۇمىپ قاراسا، بۇل ماسەلەدە العا جىلجۋ قيىن.

بۇلاردى شەشۋ ءۇشىن مۇسىلماندارعا تيەسىلى جاۋاپكەرشىلىكتەر بولۋمەن قاتار مەملەكەتتەرگە جانە ۇلتتارلىق ۇيىمدار اتقارار مىندەتتەر دە بار. ءبىر جاعىنان داەش سەكىلدى، ءال-كايدا سەكىلدى تەررورلىق ۇيىمدار بار. ەندى ءبىر جاعىنان وتانداستارعا قىسىم جاسايتىن، ەركىندىگىن شەكتەيتىن، ادىلەتسىزدىك جاسايتىن، زاڭداردى جۇمىس ىستەتپەيتىن مەملەكەتتەر دە بار. ادامداردى ۇمىتسىزدىككە يتەرمەلەپ، تەرروريست ۇيىمداردىڭ تۇزاعىنا ءتۇسۋىن جەڭىلدەتەتىن مەملەكەت ىستەرىن دە ەلەمەي قويۋعا بولمايدى.

داەش دەپ اتالاتىن ۇيىم ناعىز جاۋىزدىق وشاعى، قاراقشىلار توبى، الايدا بۇلارعا قارۋ-جاراق جەتكىزىلەدى، جاستاردى قاتارىنا تارتۋلارىنا توسقاۋىل جاسالىنبايدى، ولار ينتەرنەتتە جارناما جاساي الادى، ناۋقاستارى ەمدەتىلىپ، ەشقانداي جاۋاپقا تارتىلماستان ەركىن جىبەرىلەدى، جەتەكشىلەرىن كەيدە قاماپ، كەيدە بوس قويا بەرەدى. ءبىر جاعىندا تۇركيادا ءومىرى قۇمىرسقانىڭ ءوزىن ادەيى باسپاعان، قىزمەت قاۋىمداستىعىڭ ازاماتتارى تەرروريست دەلىنىپ، ۇيلەرىندە ءتىنتۋ جۇرۋدە، الايدا داەش دەپ اتالاتىن وسى ءبىر جاۋىز ۇيىم جايلى سونداي سوزدەر ايتىلماۋدا، ولارعا ءدال سونداي قاتىناس جاسالماۋدا.

داەش ەڭ ۇلكەن زياندى سۋنني مۇسىلمان الەمىنە جاساۋدا

مۇسىلماندار ازشىلىقتا بولعاندىقتان باتىستىق مەملەكەتتەر تەررورمەن كۇرەسىپ جاتقاندا، مۇسىلمان وتانداستاردى رەنجىتەتىندەي سوزدەر مەن ىستەردەن اباي بولۋ كەرەك. مۇسىلمانداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولداۋى بولماستان بۇل تەرروريزم بالەسىنەن قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس. ايتقانداي، تەررور ۇيىمدارىنىڭ قۇرباندارىنىڭ كوبى مۇسىلماندار. داەش وزىنشە سيريا مەن يراكتا سۋنني مۇسىلمانداردىڭ قۇقىن قورعاپ جاتقانىن العا تارتۋد،  الايدا قۇرباندارىنىڭ كوبى سولتۇستىك يراك كۇرتتەرىن دە قوسقاندا، سۋنني مۇسىلماندار. ماسەلەگە جالپىلاما قاراساق، داەش-تىڭ ەڭ ۇلكەن زياندى سۋنني مۇسىلماندار الەمىنە تيگىزگەنىن ايتۋعا بولادى.

ماسەلەنى ءتۇپ-تامىرىنان قولعا الماعاندىقتان بىرەۋى بىتكەنمەن باسقاسى توبە كورسەتەدى. بىرەۋىنىڭ كوزىن قۇرتساڭىز، ەكىنشىسى بۇرقىلداپ شىعادى. بالاما بۇلىك پەن بۇزاقىلىق وشاقتارى بار. كەشە ءال-كايدا تۋرالى ايتىپ جاتقان ەدى، ونى ەندى قۇرتتى دەگەندە، ءبىر دەمدە داەش  پايدا بولدى. ەندى ءبىر جاقتا بوكو حارام بار، ءبارى دە باس كەسەر، ءبارى دە قان قاقساتۋدا. ادام ءولتىرىپ جۇماققا بارۋ سەكىلدى سۇمدىق وتىرىكپەن جاستاردى الداۋدا. بۇنىڭ سونداي سۇمدىق وتىرىك ەكەنى سونشالىق – وعان سەنگەندەردى قاتىگەزگە اينالدىرىپ، ءارى يسلامنىڭ پاك كەلبەتىنە قارا داق ءتۇسىرىپ، جۇرتتى مۇسىلمانداردان شوشيتىن جاعدايعا جەتكىزۋدە.

داەش جاستارىمىزدى قالاي الداۋدا؟

ءبىز مۇسىلماندار رەتىندە بۇل ماسەلەگە تەك سىرتقى كۇشتەردىڭ، كەيبىر قاۋىپسىزدىك ۇيىمدارىنىڭ ويىنى دەپ قاراپ ءبىر جاققا ىسىرا المايمىز. ويتكەنى بۇنداي جاۋىز ۇيىمدار ءبىزدىڭ جاستارىمىزدى ءتۇرلى ۋادەلەردى ءۇيىپ-توگۋ ارقىلى وزدەرىنە تارتۋدا. قالاي بۇل جاستارىمىزدى الداي الادى؟ سوندا ءبىز جاستارىمىزعا تيىسىنشە دۇرىس ءبىلىم بەرە المادىق پا؟ ولاردى جاقسى تاربيەلەي المادىق پا؟

قۇران كارىمدە ءبىر عانا جازىقسىز جاندى ءولتىرۋدى بۇكىل ادامزاتتى ولتىرۋمەن تەڭەستىرگەن. پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) قورعانۋ ماقساتىندا زاڭدى ءبىر سوعىستىڭ وزىندە سوعىسقا شىقپاعان ادامدارعا، اسىرەسە، ايەلدەر، بالالار مەن ءدىني قىزمەتكەرلەرگە تيىسۋگە بولمايتىندىعىن قاتاڭ تىيعان. جاراتۋشى يە قۇران كارىمدە ء«بىز ادام ۇلدارىن ابال ەتتىك» دەۋدە. ءار ادامدى ادام بولعاندىعى ءۇشىن باعالاۋدا. ءبىر-بىرلەرىڭدى تانۋ ءۇشىن سەندەردى ءتۇرلى-ءتۇرلى ەتىپ جاراتتىق دەۋدە. كوپ تۇرلىلىكتى بايلىق رەتىندە كورسەتۋدە. سوندا بۇلاردى جاستارىمىزعا تۇسىندىرە المادىق پا؟!

داەش سەكىلدى تەررورلىق ۇيىمداردىڭ ءدىن ماسەلەسىندە قانشالىقتى شىنايى ەكەنىن بىلمەيمىز. الايدا، ەڭ جوق دەگەندە ارالارىنا اڭعالدىقپەن الدانىپ بارىپ قالعان جاستار بارىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ماسەلەگە جاقىندايتىن بولساق، ولاردىڭ قاتەلىكتەرىن ءدىن تۇرعىسىنان دا كورسەتۋىمىز قاجەت بولادى. مۇمكىن كەيبىر جاستار ماڭايىنان شىنايى مۇسىلماندىقتىڭ ۇلگىسىن كورە الماعاندىقتان، ىزدەنىسكە بارادى. وسىنداي ۇيىمداردىڭ ۋادەلەرىنە سەنىپ الدانادى. بارىپ قوسىلادى ءارى ەش اڭداماستان نەگىزىنەن مۇسىلماندىققا ەڭ اۋىر قيانات جاسايدى.

باق-تان اڭعارعانىم، ولار ءدىني نەگىزدەردەگى نەگىزگى قاتەلىك ءدىني قاينار كوزدەرگە الدى مەن ارتىن تولىق باجايلاپ الماستان، تۇتاس قاراماي ءار جەرىنەن ءۇزىپ-جۇلۋى. قۇران اياتتارىنىڭ ءتۇسۋ سەبەپتەرىمەن قاتار قاي ۋاقىتتا، ءارى الەۋمەتتىك ساياسي جاعدايلار كەزىندە تۇسكەنىن ەلەمەي قويۋعا بولمايدى.

حاديس شارىپتەر ءۇشىن دە وسىنى ايتۋعا بولادى. قۇران مەن سۇننەتتىڭ وزەگىن تۇسىنۋگە تىرىسۋ كەرەك. ول كەزەڭدەردە يسلامنىڭ ساتىلاپ كەيبىر نارسەنى الىپ تاستاۋدى كوزدەۋى، تولەرانتتىلىقپەن قاراعانى، الايدا سول كۇيى جويىپ جىبەرمەگەن قۇل يەلەنۋشىلىك سەكىلدى ماسەلەنى بۇگىن قايتا قوزعاۋ ءدىننىڭ رۋحىن تۇسىنبەۋ دەگەن ءسوز.

ابدۋرراحمان اززامنىڭ ء«ابادي ريسالەت» كىتابىندا ايتقانداي، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.) جانە العاشقى مۇسىلمانداردىڭ سوعىستارى جەكە-جەكە قاراستىرىلسا، بارلىعىنىڭ قورعانىس سوعىستارى بولعانى بايقالادى. وسىنى تۇسىنبەگەن جاعدايدا قۇران مەن سۇننەتتەگى سوعىستارعا قاتىستى ايتىلعانداردى وپ-وڭاي تەرىس ماقساتقا پايدالانىپ كەتۋ جاعدايى تۋادى.

قۇراننىڭ، سياردىڭ، ءدىننىڭ رۋحىن جاستارعا بەرە الۋدىڭ جولى بىلىمدە جاتىر. بارلىق ماسەلەنى ءبىلىم ارقىلى ۇزاق مەرزىمدە شەشۋگە بولادى. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار، ادامعا قۇرمەت، ومىرگە قۇرمەت، بارلىق ادامدى قادىرلەۋ سەكىلدى قۇندىلىقتاردى وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋگە بولادى.

ۇزاق مەرزىمدە شەشۋ ءۇشىن وسىلاردى جاساۋمەن قاتار قىسقا مەرزىمدە تەررورلىق توپتارعا قارسى وداق قۇرىلسا، امەريكا مەن رەسەي دە وسى وداقپەن بىرگە  ماسەلەنى شەشۋگە بولادى. جوق دەگەندە، قاتارىنا كوپ ادامدى تارتۋدىڭ الدىن الىپ، بۇل قاتەرلى ىسىكتىڭ اسقىنباۋىنا جول بەرمەۋگە بولادى.

Abai.kz