بۇگىندە بۋىنى بەكىپ، قابىرعاسى قاتايعان قازاقستاننىڭ كەلەشەگى كەمەل. ىسساپارلارعا شىققاندا وبلىس اكىمى قىرىمبەك كوشەر­باەۆ ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتىن ءسوز ەتەدى. اسىرەسە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ مىنا سوزىنە ەرەكشە توقتالادى. ء«بىز ۇي­رە­نۋشى  ەلدەن  ۇيرەتۋشى ەلگە اينالامىز». قالاي؟ تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا – 25 جىل. شيرەك  عا­سىردا­ كىمگە قانداي جول كورسەتە  الامىز؟ تاريحتىڭ ۋاقىت اينالىمىنا سالساڭ، بۇل كوپ ۋاقىت ەمەس. بىراق ءبىزدىڭ اياقتاعى «تۇساۋدى» اعىتىپ، بوستاندىق اۋاسىن جۇتقانىمىزعا جيىرما بەس جىل بولعانىمەن، تاريحىمىز تىم تەرەڭدە.

سوناۋ ساق، عۇن، ءۇيسىن تايپالارىنان باستاۋ الاتىن قازاق ەلى تۇرىك قاعا­ناتى ۋاعىندا قىتايلاردى ۋىسىندا ۇستاعان. كورشى ەلدەگىلەر جىبەك ماتانى سىي رەتى­ندە ءبىزدىڭ قاعاندارعا كەرۋەن-كەرۋەن ەتىپ  جىبەرىپ  وتىر­عان. ال التىن وردانىڭ ءجونى بولەك. رۋحى بيىك باتۋ حان ورىستاردىڭ وزىنە ءسوزىن جۇرگىزىپ وتىردى. قات-قابات كىتاپتاردى پاراقتاساڭ، قازاقتاردىڭ قاشاندا ءورشىل، بىرەۋدىڭ تابا­نىندا  ەزگىلەن­گەن­دى ءتاۋىر  كورمەي­تىن  ەل ەكەنىن بىردەن باي­قاۋعا بولادى. ءتۇرلى قۇندى مالىمەت­تەرى­مىز  تاسقا قاشالىپ قال­دىرىل­عانى دا بەلگىلى. ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشىن ەسكە تۇسىرسەڭىز بولاد­ى. بۇكىل تۇركى قاۋىمى تاعزىم ەتەتىن قورقىت اتانىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ قاي­بىر جىلى بابا ەسكەرتكىشىنىڭ باسىنا كەلگەن­  نەمىستەردىڭ ءوزى قور­قىت اتا قۇدىرەتىنە باس ءيىپ كەتكەن. سەبەبى جوعارىدان تومەن ورناتىلعان تۇتىكشەلەر ارقىلى جەلدىڭ ۋىلىمەن قوبىز ءۇنى ەستىلەدى. مۇنداي دەرەكتەر ايتا بەرسەڭ  كوپ. سونىڭ ءبارىن سانا­سىنا سىيدىرعان ەلباسى وتكەن جىلى ءوزىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن  ۇسىندى.

بۇل يدەيا كوز الارتىپ، ءبىر ساۋساعىن ىشىنە بۇككەن سىرتقى جاۋلاردىڭ دا ىشكى ىزاسىنا بەرىلگ­ەن  جاۋاپ  بولدى.

ماڭگىلىك ەلگە اينالۋ ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ، ەلدىگىمىز­دى نىعايتۋ باستى ماقسات بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، تاۋەل­سىز­دىك ۇعىمى حالقىمىزدىڭ مۇراتى، عاسىرلار بويعى ارمانىنا اي­نالعان، سوناۋ الاش تۇلعا­لا­رىنىڭ زەردەسى مەن ونەگەسىمەن كەلگەن امانات دۇنيە بولاتىن.

ماڭگىلىك ەل - اتا-بابالا­رىمىزدىڭ سان مىڭ جىلدان بەرگى  اسىل ارمانى.

ول ارمان - الەم ەلدەرىمەن تەرەزە­سى تەڭ قاتىناس قۇرىپ، الەم كارتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىن تاۋەلسىز مەملەكەت اتانۋ­ ەدى.

ول ارمان - تۇرمىسى باقۋاتتى، ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان، ۇرپاعى ەرتەڭى­نە سەنىممەن قارايتىن باقىت­تى ەل بولۋ ەدى.

ءبىز ارمانداردى اقيقاتقا اينال­دىردىق. ماڭگىلىك ەلدىڭ ىرگەتاسىن  قالادىق.

مەن قوعامدا «قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق يدەياسى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋال ءجيى تالقىعا تۇسەتىنىن كورىپ ءجۇرمىن. ءبىز ءۇشىن بولاشاعىمىزعا باعدار ەتەتىن، ۇلتتى ۇيىستىرىپ، ۇلى ماقساتتارعا جەتەلەيتىن يدەيا بار. ول - ماڭگىلىك ەل يدەياسى.

تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە حال­قى­مىز ماڭگىلىك مۇراتتارىنا قول جەتكىزدى.

ءبىز  ەلىمىزدىڭ  جۇرەگى، تاۋەل­سىزدىگىمىزدىڭ تىرەگى - ماڭگىلىك ەلوردامىزدى  تۇرعىزدىق.

قازاقتىڭ ماڭگىلىك عۇمىرى ۇرپاقتىڭ ماڭگىلىك بولاشاعىن باياندى ەتۋگە ارنالادى.

بۇل سوزدەردى ەلباسى ن.نا­زار­باەۆ  «قازاقستان  جولى – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا ايتتى. يدەيانىڭ باستى ماق­ساتى ەلىمىزدىڭ ەڭ دامىعان  30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قو­سىلۋى ەكەندىگىن دە قاپەرگە ءىلدى.

بىلسەڭىزدەر، الەمدى يدەيا بيلەيدى. قوعامداعى جۇمىسشى تاپ وكىلدەرى بولسىن، ساياساتكەرلەر بولسىن، وزدەرىنىڭ نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتق­اندىقتارىن جاقسى ءبىلۋى ءتيىس. سوندىقتان ولاردى ورتاق ىسكە جۇمىلدىراتىن نەگىز كەرەك­. سۇرانىپ تۇرعان ساتتە، مەملەكەت باسشىسى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ورتاعا تاستادى. تاۋەلسىزدىكتى ودان ءارى باياندى ەتۋ، داعدارىستىڭ داۋىلىنا قۇلاماۋ  سىندى  قاعيدالاردى دا اتاپ ءوتتى. وسىدان 13 عاسىر بۇرىنعى تونىكوك ابىزدىڭ وسيەتىن تەگىس ەلدىڭ ەسىنە سالدى. «تۇركى جۇرتىنىڭ مۇراتى – ماڭگىلىك ەل». جالپىۇلتتىق يدەيانىڭ وزەگى دە وسى.

ءبىز ءسوز بارىسىندا نەگە تاريح­قا توقتالا بەرەمىز؟ سەبەب­ى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان تاريح. ءبىزدىڭ قايسارلىعىمىزدى، ەرجۇرەكت­ىلىگىمىزدى، ەشكىمنەن كەم تۇسپەيتىندىگىمىزدى ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىمەن ءبىر تانىسساڭىز، سۋعا سۇڭگىپ شىققانداي كۇش الاسىز. ويت­كەنى ادام قۋاتتى ەرتەڭگى كۇنى­مەن عانا ەمەس، وتكەن كۇنىمەن دە الادى. ء«بىزدىڭ اتا-بابالارىمىز مىقتى بولعان ەكەن، نەگە ءبىز وسال بولۋىمىز ءتيىس؟» دەگەن ساۋال  سانا ساڭىلاۋىنان ەرىك­سىز ىتقىپ شىعۋى دا زاڭدىلىق.

ءبىز وتكەن تاريحىمىزدان ۇلكەن كۇش الۋىمىز كەرەك. قورقاسوقتاۋعا نەگىز دە جوق. بابالارىمىزدىڭ باتىرلىعى جىر-داستان. ولاردىڭ جۇرەك جۇت­قاندىعىن جىرشىلارىمىز تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايدى. ءبىز بىلەكتى سىپىرىپ جىبەرىپ، جاۋعا عانا شاباتىن حالىق ەمەسپىز. ءبىز، سونداي-اق، وزگە ۇلتتىڭ الدىندا بىلىمدىلىك بويىنشا يمەنبەيتىن حالىقپىز.

وسى رەتتە الاش زيالىلارىن ايتپاي كەتسەك ۇيات. وتكەن عاسىردا قازاق ينتەلليگەنتسياسى باس بىرىكتىردى. ولار ءتۇرلى سالالار بويىنشا جەتىستىككە جەتىپ، وتارشىل پاتشا ۇكىمەتى­نىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان كەزدەر بولدى. ماماندىعى ورمانشى بولسا دا باسپاسوزگە ەتەنە ارالاسىپ، قازاق دالاسىنا جاسا­لاتىن ەكسپەديتسياسىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءاليحان بوكەيحانوۆ باسىن بايگەگە تىكتى. قازاق دالاسىن زەرتتەۋدە ورىستاردىڭ نەنى ويعا العانىن ءبىلۋدى ماقسات تۇتتى. ءوزى وتار ەلدىڭ وعلانى بولسا دا، قولدا كۇشى بار بيلىك­كە شارتتارىن قويا ءبىلدى. رەسەي­دىڭ مەملەكەتتىك دۋماسىنان قازاقتاردىڭ دا قارا كورسەتۋى كەرەك دەدى. وقىعان ازامات زاڭمەن جاقسى تانىس ەدى. تىرەپ تۇرعان اكەسى، ارقا سۇيەر كوكەسى بولماسا دا قازاقتاردىڭ ءزىل باتپان ماسەلەلەرىن ارقالاپ، تالاي ەسىكتى توزدىردى. سول جىلدارى  ساۋاتتى  قازاقتاردىڭ ۇلەسى ون پايىز عانا بولاتىن. سوعان قاراماستان، بوكەيحانوۆ سەكىلدى ەلجاندى ازاماتتار حالىق­تىڭ قامىن جەدى. وسىنداي ازاماتتاردىڭ ءومىر جولى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ودان ءارى جۇزەگە اسىرۋعا قۇلشىنىستى ارتتىرا ما؟ ارتتىرادى.

قازاقستاندى جارقىن بولاشاققا جەتەلەيتىن جاستارىمىز بابالارىمىز اڭساپ وتكەن تاۋەل­سىزدىكتىڭ تۋىن جىقپاي، جەلبىرەتە ءبىلۋى ءتيىس. ويتكەنى، بابالارىمىزدىڭ ۇلان-بايتاق جەرىن قالاي قورعاعانىن، بوستاندىقتى قالاي اڭساپ-قادىرلەگەنىن بىلەمىز. جاستا­ر  سونداي تەكتى ۇرپاقتىڭ ۇرپاعى  ەكەندىكتەرىن  سەزىنىپ، وسى «تاۋەل­سىزدىك»، «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمدارىن  سانالارىنا  ءسىڭى­رىپ، قاستەرلەۋگە  مىندەتتى.

جاڭارۋدىڭ، ومىرشەڭدىكتىڭ نەگىزى جاستاردا. بۇل ءۇشىن ازاماتتار ءتالىم-تاربيە مەن عى­لىم­عا باسا ءمان بەرىپ، بىلىممەن مىقتاپ قارۋلانۋى قاجەت. ەلدىڭ ەكونوميكالىق، رۋحاني جاعدايىنىڭ دامىپ، وركەندەۋى، ۇلتتىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋ ەلدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىمەن دە تىعىز بايلانىستى. قازىرگى كەزدە بۇل باعىتتا ناتيجەلى جۇمىستار اتقارىلىپ تا جاتىر. جاستار «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ايا­سىندا شەتەلدەردە ءبىلىم الىپ، شەتەل تاجىريبەسى­نىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىن تۇستارىنا كوز جەتكى­زىپ، ساناسىنا توقىپ كەلىپ، ەلى­مىزدەگى ماڭىزدى قىزمەت سالالارىندا سول تاجىريبەلەرىن قولدانىپ ەڭبەك اتقارۋدا.

ءبىز جاڭا عاسىردا موتيۆاتسيا دەگەن ءسوزدى ءجيى قوزعايمىز. بۇل – عاسىر مەجەسى. بوي ەمەس، وي سالىستىراتىن زاماندا جاس­تاردىڭ ءبىلىمدى بولۋى عانا مەملەكە­تتى «قارۋلاندىرادى». وزىق ويلى جاستار كوپ نار­سە­نىڭ بايىبىنا بارادى. نەنىڭ اق، نەنىڭ قارا ەكەندىگىن اجىرا­تادى. ال كوكىرەك كوزى ءالى ويانا قويماعان جاستار ءتۇرلى تەرىس اعىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتە بارا­دى. سانانى ۋلاپ، ايتاق­تاعان اڭگىمەسىمەن جۇرەدى. ءسويتىپ ەلدىڭ ىشىنە ىرىتكى سا­لا­دى. ال مۇنداي تولقىننىڭ بەتىن قايتاراتىن، ول ءبىزدىڭ – سالت-ءداستۇرىمىز، ادەت-عۇرپىمىز، رۋحاني قۇندىلىقتا­رىمىز. وسىلارمەن ءومىر سۇر­سەك، ءبىزدىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەيا­مىز «ۇلى دالا ەلىمەن» ۇشتاسادى.

بىراق يدەيامىز بار بولۋى جۇمىس وزىنەن-ءوزى جۇرەدى دەگەن ءسوز  ەمەس. ونى  جۇزەگە اسىراتىن – بىزدەر. ارقايسىسىمىز. تال تۇسكە دەيىن جاستىقپەن جولداس بولساڭ، ءىس ناسىرعا شابادى. تالماي ەڭبەك ەتسەڭ عانا، ءىسىڭ العا باسادى. الىسقا بارماي، كورشىدەن ۇلگى الاتىن بولسا­ق، بىزگە قىتاي مەن وزبەكتەن اسقان ەشكىم جوق. ءبىز قازىر ولاردان ۇلگى الۋدى ويلاپ وتىرمىز، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن ورىنداۋ ءۇشىن ولار بىزدەن ۇلگى الۋى ءتيىس.  سوندىقتان دا ەلبا­سىنىڭ جالپىعا  ورتاق ار­نال­عان مىنا سوزدەرىن ءتۇرتىپ الۋدىڭ  ەش سوكەتتىگى جوق.

رۋحى بيىك،  ەڭبەگى  ەرەن،  بىر­لىگى  مىعىم  ماڭگىلىك ەل بولۋ  ءۇشىن بىزدە  ءبارى بار. تا­ۋەل­سىز­دىكتىڭ  تۋىن  جەلبىرەتىپ، تۇعىرىن نى­عايت­قان ءبىزدىڭ تاريح­ الدىن­دا  ءجۇزىمىز   جارقىن!   ءبىزدىڭ   تىرەگىمىز – تاۋەلسىزدىك، تىلە­گىمىز – تۇراقتىلىق، بىلەگىمىز – بىرلىك!

مەن حالقىما سەنەمىن. كوك بايراعىمىزداعى التىن قىرانداي ەلىمىز قاناتىن كەڭگە جايىپ، اسقار بيىكتەردەن كورىنسىن!  باردى­ باعالاپ، جوقتى جاساي بىلگەن جاسامپاز جۇرتىمىزدىڭ كوك بايراعى ءاردايىم بيىكتە جەلبىرەسىن!

بەلگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ:

ماڭگى لاۋلاپ جانۋ ءۇشىن عالامدا،

ۇلكەن باقىت تابۋ ءۇشىن عالامدا،

ۇلكەن بولىپ قالۋ ءۇشىن عالامدا

ماڭگى ارمان كەرەك ەكەن ادامعا، - دەگەن ولەڭ جولدارى بار.

بۇل تۇرعىدان العاندا، ءبىز­دىڭ باعىتىمىز وڭ.

گاۋھاراي  ەسىموۆا

Abai.kz