ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ مەملە­كە­تىمىزدى وركەندەتۋ جولىنداعى ساياساتى بۇگىندە كوپتەگەن مەملەكەتتەر ءۇشىن ۇلگى بولۋدا. قازىرگى تاڭدا الەمدىك قوعامداستىق قازاقستاننىڭ ۇستانعان ساياساتىن، حالىقارالىق باعىتتاعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىن مويىنداپ، ءبىلىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى الىپ قارايتىن بولساق، ەلىمىزدە ەلباسى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ءىرى رەفورمالار، ونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي-مادەني، رۋحاني سالالارداعى ماڭىزدى شارۋالار جۇزەگە اسىرىلدى. ساياسي ساراپشىلار قازاقستاننىڭ از ۋاقىتتاعى جەتىستىكتەرىن ەلدەگى تۇراقتىلىق، ۇلتارالىق دوستىق پەن تولەرانتتىلىقپەن بايلانىس­تىرادى.    

مۇنىڭ ەرەكشە ءمانى بار. سەبەبى، تۇراقتىلىقتى ءوز دامۋىنىڭ نەگىزى ەتىپ الماعان ەلدىڭ بولاشاعى دا بۇلىڭعىر بولاتىنى ايدان انىق. ەلباسى – حالقىن شىن سۇيەتىن، پەرزەنتتىك پارىزىنا ادال، ەلىن بىرلىك پەن ىنتىماققا ۇيىتۋمەن كەلە جاتقان تۇلعا.  ەلىمىزدىڭ دامۋ دىڭگەگىنە اينالعان ۇلت جوسپارى – ۇلت پەن ۇلىستاردى ۇيىستىراتىن، وتكىر دە ۇتقىر يدەياعا قۇرىلعان ورتاق ءىس. ەلباسى ۇسىنعان 5 ينستيتۋتسيونالدىق رەفورما جالپىجۇرتتىق دەڭگەيدە بىردەن قولداۋ تاۋىپ، حالىقتىق رەفورما دەگەن لايىقتى اتقا يە بولدى.

بۇل جاڭا ۇلت جوسپارىنىڭ كوكجيەگى كەڭ، ماڭىزى مەن ناتيجەسى وراسان زور ەكەنىن ايعاقتايدى. قازاق ەلى كۇن ساناپ كوركەيىپ، دامىپ كەلە جاتقانى اقيقات. ەلبا­سىنىڭ رەفورمالىق باعدارى جانە ونىڭ ورىندالۋ جولىنداعى تياناقتى 100 قادامى ەلىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىندەگى تەزدەتكىش سەبەپكەرى. وسى جۇيەلى جوسپاردا مەملەكەت تاراپىنان حالىقتىڭ رۋحاني-مادەني دامۋىنا دا باسا نازار اۋدارىلعان.

بۇگىندە مەملەكەتتىڭ باستى ماق­ساتى – الەمدەگى باسەكەگە قابى­لەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋ جانە ەكونو­ميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن دامۋ ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ ستاندارتتارىن  قازاقستاندا دا ەنگىزۋ بولىپ تابىلادى.

الەمنىڭ ءىرى الپاۋىت ەلدەرى وسىنداي ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق دامۋ جۇيەلەرى ارقىلى زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن مىزعىماس قاعيدا رەتىندە حالىقتىڭ ساناسىنا بەرىك ەنگىزىپ. سول ارقىلى ولار ەشكىم كۇتپە­گەن وركەندەۋگە، قۇقىقتىق تارتىپكە قول جەت­كىزدى.

وسى رەتتە، وسى بەس رەفورمانىڭ بىرەۋى – مەنشىك قۇقىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن، كاسىپ­كەرلىك قىزمەت ءۇشىن، كەلىسىمشارتتىق مىندەت­تەمەلەردى قورعاۋ ءۇشىن جاعداي جاسايتىن زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، سوت جۇيەسىنە رەفورما جۇرگىزۋ. بۇل، ءبىر جاعىنان، «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن ءتيىمدى ءارى ناتيجەلى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدى ءبىر تەتىگى بولسا، ەكىنشى جاعىنان اتا زاڭىمىزدا جاريا ەتىلگەن قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋدىڭ نەگىزگى ۇستانىمى بولىپ تابىلادى. بۇل – ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا تابىستى دامۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى. بۇل – قازاقستاندا تولىققاندى نارىقتىق ەكونوميكا قالىپتاسقانىن جانە مەملەكەتتىك ساياساتتا سونداي ەكونوميكانىڭ باستى قاعيدالارى زاڭ تۇرعىسىنان قورعالاتىنىن بىلدىرەدى. زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ – زاڭدىلىق قاعيداسىنان تۋىندايتىن تۇسىنىك قانا ەمەس، ول كۇندەلىكتى ومىردە قۇقىقتىق ءتارتىپتى ساقتاۋدىڭ باستى تالابى. كەز كەلگەن سالادا – قۇقىق قورعاۋ، ەكونوميكا، الەۋمەتتىك، ءبىلىم بەرۋ، كاسىپكەرلىك جانە ت.ب. سالالاردا زاڭدارمەن بەلگىلەنگەن قۇقىقتىق ءتارتىپ ورنىققان. سول ءتارتىپتى ساقتاۋ زاڭ ۇستەمدىگى قاعيداسىنان باستاۋ الادى. اسىرەسە، نارىقتىق ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن قوعامدىق قاتىناستاردا بۇل قاعيدانىڭ مىزعىماستىعى ەكونوميكانى دامىتۋدا شەشۋشى ماڭىزعا يە. پرەزيدەنتىمىز زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتا­ماسىز ەتۋ دەگەندە ونىڭ وسى قىرىنا نازار اۋداردى. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ بۇگىنگى دامۋ كەزەڭىندە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ، ازاماتتارىمىزدىڭ ىسكەرلىك باستامالارىنا قولداۋ كورسەتۋ تابىستى دامۋىمىزدىڭ كەپىلى رەتىندە قاراستىرىلادى. تاۋەلسىز قازاقستان بۇگىندە ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. ەندەشە زاڭداردى قولدانۋ، ورىنداۋ جۇيەسى دە وسىعان ساي بولۋى كەرەك. بۇل رەتتە ازاماتتاردىڭ سوت تورەلىگىنە قول جەتىمدىلىگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن سوت جۇيەسى ينستانتسيالارىن وڭتايلاندىرۋ، ياعني بەس ساتىلى جۇيەدەن، ءۇش ساتىعا كوشۋ قارالاعان. سونىڭ ارقاسىندا ىستەردى سوزبۇيداعا سالماي جىلدام اياقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. ال سوتتاردىڭ اشىقتىلىعى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جولىن كەسىپ قانا قويماي، جۇرتشىلىقتىڭ سەنىمىن نىعايتۋعا ءتيىس.

سونىمەن قاتار سۋديالىققا ۇمىتكەرلەر دە قاتاڭ سۇزگىدەن وتەدى، ەندى ولار بۇرىنعىداي سوت القاسىنىڭ ۇسىنىسىمەن ەمەس، 7 جىل بويى وسى قىزمەتكە لايىقتى ەكەنىن دالەلدەگەن سوڭ بارىپ تاعايىندالادى. مىندەتتى تۇردەگى تالاپ – سوت ىستەرىن جۇرگىزۋگە قاتىسۋدىڭ 5 جىلدىق ءوتىلى. سۋديالىققا ۇمىتكەرلەر سوتتاردا ستيپەنديا تولەنەتىن ءبىر جىلدىق تاعىلىمدامادان وتەدى. ءبىر جىلدىق تاعىلىمدامادان كەيىن سۋديا ءبىر جىلدىق سىناق مەرزىمىنەن وتەدى.

نەلىكتەن سۋديالارعا وسىنشاما كوڭىل ءبولىنىپ وتىر، مەملەكەتىمىز دەموكراتيالىق ەل بولعاندىقتان ادامنىڭ قۇقىعىن، بوستاندىعىن، يا كەمىتەتىن يا تومەن تۇسىرەتىن تەك قانا سوت شەشىمى، ول سوت شەشىمىن شىعارىتىن جالعىز – سۋديا. سوندىقتان سۋديانىڭ بىلىكتىلىگى مەن پاراساتتىلىعى، زاڭدىلىعى وسىلاي كۇشەيۋ كەرەك. ال ينۆەستيتسيالىق داۋلاردىڭ ساپالى قارالۋى سۋديالاردان بىرقاتار ءتيىستى سالالار مەن قۇقىقتىق ينستيتۋتتارعا ارنايى بەيىمدەلگەن بىلىمدىلىكتى، جالپى العاندا، داۋلاردى شەشۋدە نەعۇرلىم پراكتيكالىق تۇرعىدا ماشىقتانۋدى تالاپ ەتەدى.

بۇل سالىقتىق، كەدەندىك، جەر قويناۋىن پايدالانۋ، قورشاعان ورتانى، زياتكەرلىك مەنشىكتى، باسەكەلەستىكتى جانە تابيعي مونوپوليالاردى قورعاۋ، تاعى باسقا دا داۋلارعا قاتىستى بولادى. سوت جۇيەسىنىڭ الدىندا تۇرعان وزەك­تى ماسەلەنىڭ ءبىرى – كاسىپكەرلىك سۋبەك­تىلەرى قاتىساتىن سوت ىستەرىنىڭ قارالۋىن جەدەلدەتۋ، سوت ءوندىرىسىن جەڭىلدەتۋ، تورەشىلدىك رەسىمدەردى ازايتۋ.

ەلىمىزدە جاڭا زاڭنامالىق رەفورمالار ءار جىلدارى تابىستى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى – ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكستىڭ (اپك) جاڭا جوباسى.

جوبانىڭ ماقساتى – ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن، زاڭدى تۇلعالاردىڭ مۇددەلەرىن سوتتا قورعاۋعا باعىتتالعان زاڭنامانى جاڭعىرتۋ. جاڭا رەداكتسيادا ازاماتتىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالالارىندا قۇقىق ۇستەمدىگى قامتاماسىز ەتىلەدى.

قولدانىستاعى كودەكستى قايتا قاراۋ قازىرگى زاماننىڭ جاڭا تالاپتارىنا سايكەس، ازاماتتىق پروتسەستى كەشەندى تۇزەتۋدىڭ ايقىن قاجەتتىلىگىنەن تۋىندادى. سوت ورگاندارىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتىپ، ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىكتەرىن بارىنشا كەڭەيتەدى. اپك جوباسىنىڭ جاڭا رەداكتسياسىندا سوتتا بىتىمگەرلىك رەسىمدەردى قولدانۋدى جەتىلدىرۋ، سوت ءىسىن جەڭىل ءارى جەدەل جۇرگىزۋ، سوت اكتىلەرىن جوعارى ساتىلاردا قايتا قاراۋ ماسەلەلەرى ايقىن كورىنىس تاپقان. سونداي-اق، داۋلاردى رەتتەۋدىڭ سوتتان تىس جانە سوتقا دەيىنگى ءتارتىبى جاڭا تۇرعىدان تۇجىرىمدالعان. جاڭا رەداكتسيادا تالاپكەردىڭ پروتسەستىك قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن ساقتاۋ ماقساتىندا مىندەتتى وكىلدىك ەتۋ ينستيتۋتىن ەنگىزۋ كوزدەلگەن. وسى رەتتە، تالاپكەرگە وكىلدىك ەتۋشىلەردىڭ جوعارى زاڭگەرلىك ءبىلىمىنىڭ بولۋى مىندەتتەلەدى.

سونىمەن بىرگە، جوعارعى سوتتا اكىمشىلىك پروتسەستىك كودەكستىڭ جاڭا جوباسىن ازىرلەۋ جۇمىستارى دا جۇرگىزىلدى. بۇل كودەكس قۇقىقتىق داۋلاردى جاريا تۇردە شەشۋدىڭ جاڭا تەتىگى بولىپ تابىلادى. مۇندايقادام ءوزارا ءىس-قيمىلبارىسىندا مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان قىسىم جاساۋشىلىقتىڭ جولىنكەسەدى.

وسى زاڭ جوباسى اياسىندا، سوت تۋىنداعان قاتىناستاردى رەتتەيتىن زاڭنامانى مۇقيات زەردەلەيدى، تاراپتاردىڭ بارلىق مۇمكىن بولاتىن ءارى جەتكىلىكتى دالەلدەمەلەر ۇسىنۋىن قامتاماسىز ەتەدى. سونداياق،تاراپ تاردىڭ ءوزارا بىتىمگە كەلۋ شارالارىن قابىلداۋى ءتيىس.

جاڭا كودەكستە جاريالىقۇقىقتىقسيپاتتاعى كيكىلجىڭدەردى شەشۋدىڭ ءتارتىبى رەتتەلەدى. اكىمشىلىك ادىلەتجۇيەسى لاۋازىمدى تۇلعالار مەن باسقارۋ ورگاندار تاراپىنان بولاتىن كەز-كەلگەن تارتىپبۇزۋشىلىقتىڭ الدىن الىپ، جەدەل ءارى ءتيىمدى شەشۋدى كوزدەيدى. بۇل تەتىكتەر مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭساپاسىن ايتارلىقتاي جاقسارتا تۇسەدى.

اتالعان جوبا اكىمشىلىك سوت ءىسىن جۇرگىزۋدى قۇقىقتىق رەتتەۋدىڭ بۇكىل الەمدىك تاجىريبەسىنە سايكەس ازىرلەنگەنىن.

جالپى العاندا، زاماناۋي تالاپقا سايكەس، رەسپۋبليكامىزدىڭ سوت جۇيەسىندە ەلەكتروندى سوت ءوندىرىسىن ەنگىزۋ جۇمىستارى قارقىن الدى. «سوت كابينەتى» جۇيەسى ارقىلى «سوت قۇجاتتارىمەن تانىسۋ» سەرۆيسى، سوت پروتسەستەرىن بەينەدىبىسجازباجۇيەسى، سمس جانە ەلەكتروندى حابارلامالار تاراتۋ سەكىلدى جوبالار جۇزەگە اسىرىلۋدا.ەل كەلەشەگىنىڭ تابىستى بولۋى­نا جەتەلەيتىن بۇل قۇجات اعىم­داعى تاريحي ساتىدا ەلىمىز ءۇشىن ايرىقشا جانە جوعارى ستراتەگيالىق قۇندىلىققا يە. بىرىنشىدەن، ۇلت جوسپارى ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىنىڭ ۇزدىكسىزدىگى مەن بولىنبەستىگىن، مەملەكەت پەن قوعام دامۋىنىڭ شىنايى ساباقتاستىعىن ايقىندايتىن باسقارۋشىلىق ءستيلىن بارىنشا ۇزدىك تۇردە بەينەلەيدى. پرەزيدەنت مەملەكەتتىڭ يممۋندىق جۇيەسىن تۇراقتى تۇردە نىعايتىپ وتىرۋ كەرەكتىگىن ايقىن تۇسىنەدى. وسى تۇرعىدا، «100 قادام» – «قازاق­ستان-2050» ستراتەگياسىندا جانە «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق يدەياسىندا قالانعان شەشۋشى باسىم­دىق­تاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى جول نۇسقاۋشى كارتاسى. باعىت – ايقىن، ماقسات – انىق، ياعني الدىمىزدا ۇلت جوسپارىنداعى رەفور­مالاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرۋ مەن ناقتى ماقسات­تارعا قول جەتكىزۋ مىندەتى تۇر. بۇل ورايدا، ەلباسىنىڭ: «بەس رەفور­مانىڭ ارقايسىسى بويىنشا 20 قادامنان بولىپ، جالپى ەسەبى – 100 قادام جۇزەگە اسىرىلادى. بۇل جۇمىس وڭاي ەمەس، بۇرىن-سوڭدى جاسالماعان. سوندىق­تان دا، بارلىعىمىزدان ينتەللەك­تۋالدىق جىگەر، جاقسى جۇمىس تالاپ ەتۋ جىگەرلەنەدى، ءارى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىز داعدارىستان دامۋعا، ياعني قيىن-قىستاۋ ۋاقىتقا قاراماستان، ءوسىپ-وركەندەۋگە بەلدى بەكەم بۋدىق. ەلباسىمىزدىڭ رەفورمالار جوسپارىن ۇلت جوسپارى دەپ اتاۋى دا تەگىن ەمەس. بۇل اۋقىمدى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءاربىر ازامات، ازاماتتىق قوعام تىكەلەي اتسالىسۋ­لارى كەرەك. رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ءبىز ۇلتتىق سانانى وزگەرتەمىز، وتا­ن­شىل­دىقتى ارتتىرامىز، ەل بىرلىگىن نىعايتامىز، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ماڭگىلىك ەتەمىز.

Abai.kz