تاعدىرى اۋىر، عۇمىرى قىسقا، مىنا جالعان دۇنيەدەن اققان جۇلدىزداي جارق ەتىپ وتە شىعىپ، ءومىر جولى تۇمشالانىپ قالا بەرەتىن عاجايىپ تۇلعالار بولادى. قۋانىشتىسى – ولاردىڭ ارتىندا ولمەس مۇرا، تاڭدايىن قاعىپ، قادىر تۇتار حالقى قالادى. وكىنىشتىسى – قايسى ءبىر ءىشى تار ازاماتتار ولاردىڭ ءوز قولدارىمەن جازىپ كەتكەن دۇنيەلەرىنە، زامانداستارىنىڭ كۋالىكتەرىنە سەنبەي سان-ساققا جۇگىرتىپ، كۇڭگىرت سويلەپ، كۇلىمسى تالاس تۋدىرادى.

قازاق دالاسىنداعى وسىنداي تۇلعانىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – سارا تاستانبەكقىزى. ولەڭ سوزدەن تورتا ايىرعان اقىننىڭ سوڭىندا دا تانىمال تۇلعالارعا تاڭىلاتىن ورىنسىز داۋ قالدى. سارانىڭ اتىنا قوساقتالىپ، ءوز اتىن ءبىر كورسەتىپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسقان سان «جۇيرىك» قۇيىسقان كوتەردى. «سارا مەن ءبىرجاننىڭ ايتىسى بولماعان» دەپ تىرباڭداعاندار بۇرىن دا بولدى، قازىر دە بار، بولاتىن دا شىعار. سولار شايحىسىلامنىڭ جەتىسۋعا ساپارى تۋرالى ساپارشىنىڭ ۇلى تورەباي شايحىسىلامۇلىنىڭ ساراعا قاراتا ايتقان مىنا سوزدەرىن ءبىر وقىسا ءتىلىن تەڭگە قوتىر باسار ەدى:

شايحىسىلام جەتىسۋدى ارالادى،

بايلار مەن بي، بولىستى جاعالادى.

قالدىرعان ساعان ءبىرجان قولتاڭبانى،

وزىڭنەن قالاپ الىپ، كەتە باردى.

تايعا تاڭبا باسقانداي انىق. سارانى كوزى كورگەن، سول كەزدىڭ كۋاگەرىنىڭ ءسوزى. ءبىرجان مەن سارانىڭ كەزدەسكەنى تازا شىندىق. ال، ەكى اقىن كەزدەسسە، ءسوز قاعىسپاي كەتەدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟

1993 جىلى سارا اقىننىڭ 115 جىلدىق تويى وتكەندە قالاپ قوسىلعان كۇيەۋى بەكبايدىڭ كەيىنگى كەلىنشەگىنەن تۋعان نەمەرەسى ءباتيما اپاي قارابۇلاقتان تابىلىپ، اسا كوپ، وتە قۇندى ماعلۇماتتار بەرىپ ەدى. سالىنىپ جاتقان مولاعا ەڭىرەپ كەلىپ، ەگىلىپ وتىرىپ ايتقان اڭگىمەلەرىنە كوپشىلىك كۋا. ەستىمەگەن، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سالدارىنان تونى اينالدىرىلعان جايتتارعا قانىقتىق. جيەنقۇلدىڭ ورىس، فرانتسۋز تىلدەرىندە شەشەن سويلەگەنىن، پەتەربور، ماسكەۋگە دەيىن ساۋدا جۇرگىزگەن اسا ەپتى مامان ەكەنىن كىم بىلگەن. ولار ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمەنىڭ وزەگى.

ال بۇگىنگى ايتپاعىم – الماتى وبلىسىنىڭ اكىم-قارالارى جەتىسۋ تاريحىنان، وزدەرى باس بولىپ وتىرعان ءوڭىردىڭ تاريحي تۇلعالارىنىڭ عۇمىرىنان حابارسىزدىعى، ەل ىسىنە قىرسىزدىعى بار سەكىلدى كورىنەدى. جىل باسىنان بەرى تالدىقورعان جاقتان سارا اقىنعا قاراتىلا نە شارا وتەدى ەكەن دەپ ەلەڭدەۋمەن كەلەمىز. سەبەبى، بيىل قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىر تۋما قىزى- اقىن سارانىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە تۇپ-تۋرا 100 جىل تولدى. جۋىردا جولىم ءتۇسىپ، باسىنا سوعىپ، بەت سيپادىم. توزىپ كەتىپتى. وبلىس اكىمىنىڭ، ونىڭ الاشاپقىن ورىنباسارلارىنىڭ، مادەنيەت، ءتىل باسقارمالارى، تەلەراديو، گازەت باسشىلارىنىڭ، جورنالشىلاردىڭ قارا جەرگە شىقسا قاقىراپ قالاتىن تابانى تيمەگەنى انىق. ايتپەسە، بىرەۋ-مىرەۋى سارانىڭ دۇنيەدەن وتكەن جىلىنا كوز سالار ەدى عوي. تۇيسىگى بارىندا «ارۋاقتان ۇيات بولىپتى-اۋ!» دەگەن وي تۇتانىپ، قالام الار ەدى.

زامانبەك مارقۇم ايتاتىن «چينۋچتاردان» اقىن ساراعا ءبىر قايىر بولا ما، جوق پا؟ سەنىم از. سەبەبى، الماتى وبلىسىنىڭ باسشىلارىنا ەلباسىمىزدىڭ ونەگەسىن ەجىكتەپ جازىپ، «Abai.kz» ارقىلى، وقىسىن دەپ جىبەرگەنمىن. پرەزيدەنت 2002 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءاز جانىبەك پەن ءاز تاۋكە حاندارعا استانادا ەسكەرتكىش قويۋدى ۇسىنعان. جۇرتشىلىق تۇزەتۋ ەنگىزىپ، كەرەي مەن جانىبەككە بولمەي-جارماي ەسكەرتكىش قويۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىس ايتتى. كەلىسىلدى. ەسكەرتكىش قويىلدى. مۇنان سوڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان قوس تۇلعاعا كوشە اتتارى بەرىلدى. مىنە، وسى ونەگەدەن ۇيرەنىپ، تالدىقورعان قالاسىنا كىرە بەرىستەگى، ازىرشە اتاۋسىز داڭعىلدى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اتىنا بەرۋدى ۇسىنعانمىن. تالدىقورعانعا كىرىپ كەلە جاتقان جولاۋشى قازاق تاريحىنا ەنىپ كەلە جاتقانداي اسەر الار ەدى. ەستۋىمشە تالدىقورعان وبلىسىنىڭ كوزى ءتىرى شەجىرەسى، اناسى ىسپەتتەس ءباتيما ساقاۋوۆا باستاعان ءبىر توپ ازاماتتار دا ءدال وسىنداي ۇسىنىسپەن وبلىس اكىمى ا.باتتالوۆقا شىققان ەكەن. ازىرگە جاقسى جاڭالىق بولماي تۇر.

مىنە، وسىنداي نەمقۇرايلىلىق كوز الدىمىدا تۇرعان سوڭ اقىن سارا اتاۋسىز قالا ما دەپ  شوشيمىن. جەتىسۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە عالىمدار، جۇرت جايىن ويلايتىن اقىندار مەن جازۋشىلار تالدىقورعاندا قاشان دا مول بولۋشى ەدى. بۇل اعايىندار نەعىپ ءۇنسىز جاتىر؟ شەنەۋىكتەر جۇندەپ تاستايدى دەپ سەسكەنە مە ەكەن؟ بىراق، ءوز ەلىندە، ءوز جەرىندە كىمنەن قورقادى؟ اقىن سارانىڭ شىعارماشىلىعى مەن عۇمىرىنا ارناپ كەڭ كولەمدى عىلىمي-تانىمدىق ءماسليحات ۇيىمداستىرىپ، ونداعى باياندامالاردى جەكە كىتاپ ەتىپ شىعارسا وبلىستىڭ بيۋدجەتى وپىرىلىپ قالا ما؟ اقىن سارانىڭ ارۋاعىنا ارناپ وبلىس ورتالىعىندا اس بەرسە، وبلىس بانكروتقا تۇسە مە؟

جەتىسۋعا كىندىگى بايلانعان ىنىلەرىم بار ەدى. ولاردىكى ومالىپ، قاي وتىرىس؟ مىسالى، وبلىستىق ءتىل باسقارماسىنىڭ اتا قازداي باستىعى، اقىن – احمەت كەندىربەكوۆ، شىڭعىسحاننىڭ جوقتاۋشىسى، «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ باسشىسى، جيەنىم، داۋپەرىم – امىرە ءارىن، تەلەراديونىڭ قۇلاعىن ۇستاعان، سۇيرىك باتىر – بەيسەن قۇرانبەك، مادەنيەتتىڭ سۇيەگىن مۇجىگەن تەلقوڭىر – احان ابدۋاليەۆتەر. بۇلارعا ايتار قوسىمشا ۇسىنىسىم جانە بار. جابىلىپ ءجۇرىپ، شىن مانىندە كەلىستى «جاستار» پاركىن اشقان ەكەنسىڭدەر. شۇكىر!

احمەت، امىرە، سەندەر بىلەسىڭدەر، تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى قيدالاسىپ، قىرقىسىپ تالدىقورعاننىڭ قاق ورتاسىنداعى توڭكەرىس كوسەمدەرىنەن ەكى كوشەنى تارتىپ الىپ، ءبىرىن بىرجانعا، ءبىرىن ساراعا ارنادىق. اقىن ساراعا مەيرامحانانىڭ ارتىنا ەسكەرتكىش قويدىق. سول كەزدە ەت قىزۋمەن اسىعىس شەشىم قابىلداپ، قاتە جاساعانىمىزدى قازىر ءتۇسىنىپ ءجۇرمىن. تاسادا تۇر. كەرەمەت ادەمى، ءسۇپ-سۇيكىمدى دۇنيە كوزگە تۇسە بەرمەيدى. وسى ەسكەرتكىشتى «جاستار» پاركىنىڭ ورتاسىنا، جاستار سەيىل قۇرار جەرگە ورناتسا قانداي جاراسىمدى بولار ەدى. ىنىلەرىم-اۋ، تورتەۋلەپ، ەڭ بولماسا وسى شارۋانى قولعا الۋعا شامالارىڭ جەتە مە؟ قارجى قاجەت بولسا جۇرت جيناپ بەرەدى. ال، ەندى وسى ماسەلەگە اقىل قوسار ازامات كەرەك بولسا وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ باسشىسى سەرىك مۇقانوۆپەن كەڭەسىڭدەر. سەندەرگە دە. جەتىسۋعا دا، ءتىپتى، ماعان دا بوتەن ەمەس. تالاي تىعىرىقتان شىققان، نەبىر شاكىمنەن جول تاپقان، تاجىريبەلى اعالارىڭ عوي. ءسوز جوق، ءبىر امالىن نۇسقايدى.

جىل سوڭىنا دەيىن ەكى اي ۋاقىت بار. ىنتاسى بار ۇلانعا ۇلان-اسىر توي جاساۋعا جەتەدى. ءبىز اقىن ساراعا ارناپ ەكى-اق شارا وتكىزۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا ارناۋ، ەسكەرتكىشىن ەل كوزىنە شىعارۋ. ءوتىنىپ وتىر ەكەن دەمەڭىزدەر. سارانى ارداقتاۋ – پارىز.

وبلىستىڭ قاۋقارى جوق بولسا – ايتىڭدار. ۇيالماڭدار. ءوزىمىز دە قالىڭ جۇرتپىز. اناۋ جىلدارى تالدىقورعاندى وبلىس ورتالىعى جاسايمىز دەپ جۇزگە  جۋىق جىگىت-قىزدار «تالدىقورعان – تاعدىرىم» اتتى ىنتالى توپ قۇرىپ، مەنى دوكەي باسشى سايلاپ، بۇكىل وبلىستىڭ اۋداندارىنان مىڭداعان ادامنىڭ قولىن جيناعان تاجىريبەمىز بار. ول حاتتىڭ الدى جاناشىلاردىڭ قولداۋىمەن پرەزيدەنتكە جەتكەن. ناتيجەسىندە  قاسىمجومارت توقاەۆ باسقارعان ۇلكەن كوميسسيا كەلىپ، حاتتا جازىلعانداردىڭ شىندىق ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن، بىزبەن ەمىن-جارقىن اڭگىمەلەسكەن. وسىنى ەستي سالا سول تۇستاعى الماتى وبلىسىنىڭ باسشىلىعى مەنى «كىلەمگە» شاقىرىپ، ءۇش ساعات تاجىكەلەسىپ، قىزىل يەك كەتكەنشە تىستەسىپ ەدىك. وندا وبلىس قىسقارىپ، قايران وبلىسىممەن بىرگە مەن دە قىسقارىپ، قالالىق مادەنيەت جانە ءتىل باسقارماسىنىڭ شىناشاقتىي عانا باسشىسى ەدىم. مەنى قىزمەتتەن الماق بولعان. قالا باسشىسى س.جىلقايداروۆ پەن ورىنباسارى ك.شامشيدينوۆاعا وسىنداي تاپسىرما بەرىپ، ىقتىرىپ تاستاماق-تى. ىقپاق تۇگىلى «قىڭق» ەتكەن جوقپىن. قايتا تانىمال جۋرناليست، جۇرتتى تۇگەل باي-قۋاتتى ەتپەك نۇرتىلەۋ يمانعاليەۆ ەكەۋىمىز ءبىر امال جاساپ، وزدەرىنىڭ تاقياسىن اينالدىرىپ كەتكەنبىز. اقىرى دەگەنىمىزگە جەتتىك. تالدىقورعان قالاسى وبلىس ورتالىعى اتاندى. كەشەلەر سول توپتىڭ ءبىرازىنا تەلەفون سوقسام ءبىر-جارى شاۋ تارتقانى بولماسا، دەنى ساۋ-سالامات ەكەن. جانىعىپ وتىر. ۇسىنىسقا – ايقاي، جىلۋعا – قارجى قوسۋعا بەك دايىن. ءبىر باس قوسساق بولدى، شارۋا جايلاپ جىلجىپ كەتەيىن دەپ تۇر. وبلىستىڭ اكىمىنەن باستاپ، ونەرباەۆتى قوسىپ، ىنىلەرىمدى شاقىرىپ، تۇپ-تۋرا تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا قوس جىلقى سويىپ، قازى ايلاندىرىپ، اس بەرۋگە شامامىز جەتەدى. اسقا جينالعان قازاقستاننىڭ ءار تۇپكىرىنەن شاقىرىلاتىن مەيمانداردىڭ، جەتىسۋ جۇرتىنىڭ اتىنان مەملەكەت، ۇكىمەت، باسشىلارىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 25 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاپ، تەلەگرامما جولداساق دەيدى. ءبىلسىن وزدەرى تاعايىنداعان تومەندەگىلەرىنىڭ «كۇيكى تىرلىگىن». استانادان ارنايى كەلگەندەرىمىز قۇتتىقتاۋدى الا كەتىپ، اقوردانىڭ جاشىگىنە سالاتىن سياقتىمىز. ەرەگەسكەندە تۋرا وسىلاي ىستەيمىز.

وسى تۇستا تاعى دا ەلباسىنىڭ ونەگەسىن الماتى وبلىسى باسشىلارىنىڭ الدىنا تارتپاقپىن. اناۋ جىلدارى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءال فارابيدىڭ مولاسى مەن بەيبارىس سۇلتاننىڭ كەسەنەسىن داماشىققا ىزدەپ بارىپ، قۇران وقىپ، ءتاۋ ەتتى. ەلگە كەلىسىمەن ەكى تۇلعانىڭ باسىن جوندەۋگە نۇسقاۋ بەردى. ءىس تىندىرىلدى.

فاريزا اقىننىڭ «مەنى وركەۋدە اقىن دەسە بۇل اقىن سارانىڭ ارقاسى. سارادان ۇيرەندىم، ونەگە الدىم. سارا مەنىڭ – ءپىرىم» دەگەن ەدى. ساراعا مۇنان ارتىق باعا بەرە الماسسىڭ.

اقىن سارا – قازاعى، ەلى تۇرعاندا اتاۋسىز قالماۋى ءتيىس. باسشىلار بۇقپانتايلاعاندا جۇرت باس قوسىپ، ءوز بىلگەن شاراسىن ىستەيتىنى الىمساقتان بەلگىلى. ء«ولى رازى بولماي – ءتىرى بايىمايدى» دەيتىن قازاقتىڭ بالاسىمىز. وبلىس باسشىلارى، ىنىلەرىمىز بەن ولاردىڭ اقىلشىلارى جۇرتى قوزعالىپ جاتقاندا قاراپ وتىرار ما ەكەن؟ الدە قازاق قادىر تۇتقان سارا اقىندى ەسكە تۇسىرەر شارا وتىكىزە مە؟ ءسال عانا سابىر ساقتاپ، توسايىق. مۇمكىن جىبىرلاپ قالار. بولماسا جەتىسۋ جۇرتىنا ساۋىن ايتامىز. شەن-شەكپەنسىزدەر دە تاڭىمىز اتىپ، كەشىمىز باتقان حالىقپىز. اقىن سارانىڭ ءبىر ءىسىن ءوزىمىز كوتەرىپ كەتەمىز.

كامال ءابدىراحمان، جەتىسۋدىڭ قارت جورنالشىسى

Abai.kz