قازاق ەلى ءوز تاۋەلسىزدىك عاسىرىنىڭ بەستەن ءبىرىن تولتىردى. بۇل مەرزىم ادام ومىرىمەن ەسەپتەگەندە دە، تاريحي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا دا كوپ ۋاقىت ەمەس. بىراق وسى ءبىر قىسقا مەرزىمگە قاراماستان تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جانە ساياسي قيىنشىلىقتاردى ەڭسەرە بىلگەن قازاق ەلى الەم مويىنداعان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلدى. ەلىمىزدىڭ ساياسي ءومىرى جاڭارتىلىپ، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جاسالدى. مەملەكەتتىلىكتىڭ بارلىق ينستيتۋتتارى قۇرىلىپ، ەكونوميكامىز نارىقتىق جولعا ءتۇستى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى، الەۋمەتتىك سالادا جاڭا اسۋلار باعىندىرىلدى. مەملەكەتتىك شەكارامىز ايقىندالىپ، ەلدىڭ تۇتاستىعى، جەردىڭ بۇتىندىگى قامتاماسىز ەتىلدى. ەلباسىنىڭ كورەگەندىگى مەن ەرىك-جىگەرىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان الەمدە تۇڭعىش رەت يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، سەمەي سىناق پوليگونىن جابۋى بۇكىل دۇنيەجۇزىنىڭ نازارىن وزىنە ەرىكسىز اۋدارعان بولاتىن. وسى ءبىر باتىل قادامنىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە الەمنىڭ ىرگەلى مەملەكەتتەرى كەپىلدىك بەردى.  الەم ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى ۇلى ارمانى مەن ماقساتى ورىندالدى.

قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىنىڭ كوك بايراعىن ءوز قولىمەن تۇڭعىش كوتەرىپ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن قۇرعان – ەلباسىمىزدىڭ از جىلدىڭ اياسىندا تۋعان ەلىن الەمدىك قاۋىمداستىققا تانىتقاندىعىنا، وزگەلەرمەن بىرگە ءوزىمىز دە قايران قالىپ، تامسانامىز. تاريحتىڭ قيلى ءبىر كەزەڭدەرىندە ەلگە نۇرسۇلتان نازارباەۆتاي كوشباسشىنىڭ تابىلۋىن  حالقىمىزدىڭ باعى دەپ تە تۇسىنەمىز. بيىلعى جىل جانە دە ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلدىعى عانا ەمەس، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بۇكىل حالىقتىق سايلاۋدا ايقىن جەڭىسكە جەتىپ، ەل تىزگىنىن ءوز قولىنا العانىنا دا جيىرما جىل تولادى. 1991 جىلى 1 جەلتوقساندا قازاقستاندىقتار وزدەرىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىن سايلاپ، سەنىم ارتتى،  ەل تاۋەلسىزدىگىن امانات  ەتتى، جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ارقالاتتى، حالىق وزدەرى تاڭداعان كوشباسشىسىنىڭ نە ىستەۋ كەرەكتىگىن بىلەتىندىگىنە، ەلدى اداستىرمايتىنىنا، تۋرا جولعا باستايتىنىنا سەندى. ەلىمىز بەن حالقىمىزدىڭ سول سەنىمىن ەلباسىنىڭ تولىق اقتاپ وتىرعاندىعىنا دا وسى كۇندەرى كوزىمىز انىق جەتىپ وتىر.

ءبارى دە ەسىمىزدە. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ قىزمەتىنە كىرىسۋگە ارنالعان سالتانات سول جىلدىڭ، ياعني 1991 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا بولعان-دى. پرەزيدەنتتىڭ قىزمەتىنە كىرىسۋ جانە انت بەرۋ سالتاناتى ەجەلگى حالىقتىق ءداستۇر مەن قازىرگى وركەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ ايشىقتالعان جاعدايىندا ءوتتى. پرەزيدەنت ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا اق كيىزدىڭ ۇستىنە كوتەرىلىپ، قولىن كونستيتۋتسياعا قويىپ، انت بەردى. ەل اعالارى دميتري سنەگين، قۇدىس قوجامياروۆ، ەدۋارد ايريح، ىبىرايىمجان قوجاحمەتوۆ ساراي تورىندە بۇكىل حالىق قولداعان ەلباسىعا ەرەكشە ءسان سالتاناتتى شاپان جاپتى، پرەزيدەنتتىك ايىرىم بەلگىلەرىن تاپسىردى. جاسى توقساننان اسقان حالىق اقىنى شاكىر ابەنوۆ باتا بەرسە، كورنەكتى جازۋشى، پۋبليتسيست، جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتى ءابىش كەكىلباەۆ اق جول تىلەگىن ءبىلدىردى.

انت بەرۋ راسىمىنەن كەيىن تەبىرەنە سويلەگەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: –بۇگىنگى كۇن – قازاق ەلىنىڭ شەجىرەسىنە ماڭگى ەنەتىن كۇن. تاريحتىڭ تالاي بۇرالاڭ بەلەسىنەن ءوتىپ، بۇل كۇنگە دە جەتىپ وتىرمىز. ءبارىن دە كورگەن حالىقپىز، بارىنە كونگەن حالىقپىز. ەجەلدەن ەركىندىكتى اڭساپ، ازاتتىقتى كوكسەپ كەلە جاتقان ەلىمىزدىڭ باسىنا تالاي رەت باق تا ورناپ، باعى دا تايىپ، ساعى دا سىنعان، قيلى كەزەڭ، زار زامانعا دا تالاي ۇشىراعان. ايقايلاپ ءجۇرىپ، اشارشىلىققا ۇرىنىپ، ۇرانداپ ءجۇرىپ ۇلت مۇددەسىن ۇمىت­قانىمىز دا اقيقات. شۇكىر، كەشتەۋ بولسا دا ەس جيىپ، ەڭسە كوتەرىپ، ەگەمەندى ەلدىڭ تۋىن دا تىگە باستادىق. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىن بۇكىل حالىق سايلاعانى – وسى جولداعى ەڭ بيىك بە­لەستىڭ ءبىرى. ەلدىڭ قامىن ويلايدى، نامىسىن جىبەرمەيدى دەپ ءبىر اۋىزدان سەنىم ارتقاندارىڭىز ءۇشىن شىن جۇرەكتەن العىسىمدى ايتامىن. ەلىم ءۇشىن، حالقىم ءۇشىن، قازاقستانىم ءۇشىن تاريحتىڭ قاي سىناعىنا دا تاۋەكەل دەپ باس تىگۋگە دايىنمىن. بۇل جولدا ەڭ الدىمەن دانا حالقىما، دارقان ەلىمە، اتا-بابامنىڭ ارۋاعىنا سۇيەنەمىن،–دەپ تەبىرەنە اعىنان جارىلدى.

 تاريحتىڭ سول ءبىر بۇلتارىستى كەزەڭىندە قازاقستاندىقتار ءوز كوشباسشىسىن دۇرىس تاڭداي ءبىلدى جانە دە حالىق وزدەرى سەنىم ارتقان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ، ەلدى اداستىرماي،  دۇرىس باعىتپەن الىپ كەلە جاتقاندىعىنا دا وسى كۇندەرى كوزدەرى انىق جەتىپ تە وتىر. حالىقتىڭ قاتەلەسپەي سول ءبىر كەزدەگى دۇرىس تاڭداۋ جاساي بىلگەندىگىنە وسى كۇندەرى شۇكىرشىلىك تە ەتەمىز.

پرەزيدەنتكە بۇكىل حالىق اتىنان وكىلدىك بەرىلگەننەن كەيىن 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى زاڭ» قابىلداندى. ەكى كۇنگە تالقىلاۋعا سوزىلعان بۇل زاڭنىڭ توڭىرەگىندە دە  داۋ-داماي بولماي قالعان جوق. قازاق ەلىنىڭ ءوز بەتىمەن تاۋەلسىز مەملەكەت بولا الاتىندىعىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر دە تابىلدى. ولار سول ءبىر كۇدىكتەرىمەن ەگەمەندىكتىڭ وسى ءبىر زاڭىنىڭ ءار تۇسىنا نەگىزسىز شابۋىلدار جاساپ تا جاتتى. ءتىپتى، قازاقستاننىڭ دەربەس مەملەكەت بولۋىن قالاماعاندار دا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاقتىرماعاندار دا بولعاندىعىن نە قىلارسىز؟! 

تاريح بىزگە 1991 جىلدىڭ 16-جەلتوقسانىنان باس­تاپ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ سىباعاسىن ۇسىندى. ءسويتىپ، ەلىمىزدىڭ تار جول، تايعاق كەشۋلى قاسيەتتى ساپارى، ازاتتىقتىڭ ارپالىسقا تولى اق جولى باستالىپ ەدى. ەلباسى ءوزىنىڭ تۋعان حالقىنا دەگەن سەنىممەن تاۋەكەل دەپ تاۋەلسىز ەلدىڭ ىرگەتاسىن قالاۋدى، ونى نىعايتۋدى قولعا العان بولاتىن.

ەلباسى نازارباەۆ وزىنە سەنىم ارتقان ءوز حالقىنا ەڭ ءبىر قيىن جىلداردىڭ وزىندە ورىندالۋى مۇمكىن بولمايتىن ماسەلەگە بايلانىستى ەشقانداي ۋادە بەرمەدى. حالقىنىڭ الدىنداعى بەدەلى سونىسىمەن دە ارتا ءتۇستى. ەگەر ۋادە بەرە قالسا، ءبارىن دە ورىندادى. بويىنداعى تۋا بىتكەن قاسيەتى جانە ومىرلىك تاجىريبەمەن بەكىگەن توزىم­شىل­دىگى، سابىرلىعى، ۇستامدىلىعى بار تۇڭ­عىش پرەزيدەنتىمىز بۇكىل قازاقستاندىقتاردى ءوزىنىڭ اينالاسىنا توپتاستىرا الاتىن سايا­ساتكەر جانە دارا تۇلعا ەكەندىگىن تانىتتى. وسى ارادا ءبىر اقيقاتتى ايتايىق، ن. نازارباەۆتىڭ ۇلت كوشباسشىسى ەكەندىگىن  پارلامەنت قابىلداعان كونستيتۋتسيالىق زاڭنان كوپ بۇرىن-اق حالىقتىڭ ءوزى مويىنداپ تا قويعان بولاتىن.

 ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ «قازاقستان جولى» كىتابىنىڭ اعىلشىنشا نۇسقاسىنىڭ العى سوزىندە انگليانىڭ 1979-1990 جىلدارى ۇكىمەتىن باسقار­عان جانە  كەزىندە «تەمىر لەدي» اتانعان مارگارەت تەتچەر دە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ كوشباسشىلىق ءرول اتقارعاندىعىن مويىنداپ، سوعان وڭ باعا بەرىپ: – مەملەكەت­تەردىڭ ىرگەسىن سالعان نەگىزىن قالاۋشىلار ءاردايىم دەرلىك قالىپقا سىيمايتىن تۇلعالار بولىپ كەلەدى، ال نۇرسۇلتان نازارباەۆتى تولىق مانىندە وسى ساناتقا جاتقىزۋعا بولادى. مۇنداي كوشباسشىلار وز­دەرىنە قاتىستى ءتۇرلى ۇيلەسىمدەگى قاۋىرت ءسۇيسىنىس سەكىلدى داڭعازا سىندى دا تۋىنداتۋى مۇمكىن. ماسە­لەنىڭ مۇنداي ءمانىسى ولاردىڭ مەملەكەتتىڭ اسا ماڭىزدى ساتتەرىندە ونىڭ باسشىلىعىندا تۇرۋىمەن، وسىلايشا ولارعا دەيىن بولعاندارعا نەمەسە ولاردان كەيىن كەلەتىندەرگە قاراعاندا الدەقايدا تانىمال تۇلعا بولۋىمەن بايلانىستى.

كوشباسشىنىڭ بولمىسى الدا بولاتىن وقيعالاردى قاندايلىق دەڭگەيدە انىقتايدى؟ وقيعالار كوشباسشىنىڭ بولمىسىن قاندايلىق دەڭگەيدە تانىتادى؟ وسىنداي سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەگەن تاريحشىلار تۇتاس تومداردى جازىپ تاستار ەدى. الايدا، مۇنداي كوشباسشىلار وزدەرىنىڭ سوڭىنداعى تاريحتاعى ماڭىزدى ىزدەرىن قالدىراتىنى داۋسىز.

پرەزيدەنت نازارباەۆ قازاقستاندى بۇگىنگى شىققان بيىگىنە جەتكىزۋ ءۇشىن باتىلدىق پەن ساقتىقتىڭ ۇيلەسىمىن پايدالاندى. كوممۋنيزم بۇعاۋلارىن بىت-شىت قىلعان ەل ءوزىنىڭ ەرەكشە قازاقى قاسيەتتەرىن ساقتاپ قالدى. پرەزيدەنت نازارباەۆ ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ اشىقتىعىنا، ياعني ونىڭ كەيبىر كورشىلەرى قاسارىسا باس تارتقان ناق سونداي نارسەلەرگە ۇمتىلدى، ول ءسويتىپ قازاقستان ءۇشىن حالىقارالىق ۇيىمداردا ايتارلىقتاي بەدەلگە  قول جەتكىزدى،– دەپ جازعان ەدى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ مەملەكەت باسشىلىعىنا كەلگەن العاشقى ساتتەن باستاپ ايرىقشا ەرەكشەلىگى بار وزگەشە ءبىر حالىقارالىق جانە ۇلتارالىق ماسەلەلەر شيەلەنىسىنىڭ شەشۋىن اسىعىستىققا سالماي، ارانداتاتىن پىكىرلەردىڭ ىعى مەن ىرقىنا جىعىلماي، ءالىپتىڭ سوڭىن باعا سابىرمەن، ۋاقىتتىڭ تالابىنا، قازاقستاندىق جولدىڭ ەرەكشەلىگىنە ۇيلەس­تىرە، جان-جاقتى مۇددەلەردىڭ ءتۇيىسۋ نۇكتەسىن تابا ءبىلىپ شەشۋدەگى  دارالىعىمەن بىردەن الەم نازارىن اۋداردى. ەلباسى ءوزىنىڭ قول جەتكىزسەم-اۋ دەگەن ساياسي جانە ۇلتتىق بيىك ماقساتتارىن ءاردايىم ەسىنەن شىعارماۋمەن بىرگە، وعان جەتۋ ءۇشىن دە جالاڭ ۇران كوتەرىپ،  جاقسى اتاق الۋعا قىزىقپادى. قانداي ماسەلەدە بولسىن قولدان كەلەتىن ناقتى مۇمكىن­دىكتەردى عانا تۇگەل پايدالانىپ، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن تۇراقتى ىلگەرى جىلجي بەرگەندى دۇرىس سانادى. دامۋدىڭ قازاقستاندىق جولىن ىزدەستىردى، وزىندىك باعىتتى تاندادى. سول قازاقستاندىق دامۋ جولىنان وزگە دامۋ جولدارىنىڭ ەشقايسىسىن دا، ءتىپتى بىر­دە-ءبىرىن جوققا شىعارعان ەمەس، كەرىسىنشە وزگە دامۋ جولدارىنىڭ قاجەتتىسىن  الىپ تا، پايدالانا ءبىلدى.

ەلىمىزدە دامۋدىڭ وزىندىك جولى تاڭدالسا دا، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ مۇددەلەرى وزىمەن بىرگە شەشىلۋى قيىن ماسەلەلەردىڭ دە تۇتاس توبىن العا تارتتى. جاڭا قازاقستاندى قالىپتاستىرۋ جولىنداعى باستى كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى توتاليتارلىق جۇيە كەرنەۋىنىڭ تاۋەلسىز ەل مۇددەلەرىمەن قيىسا بەرمەي­تىندىگىنەن دە بولىپ جاتتى. بۇرىنعى جۇيەنىڭ ەلەسى مەملەكەت پەن قوعام ءومىرىنىڭ كوپتەگەن قىرلارىنان بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كورىنىس بەرىپ تە جاتتى. مۇنىڭ ءوزى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ مەن باسقارۋدىڭ ەسكى تاسىل­دەرىنە بوي ۇرۋشىلىقتان عانا بايقالىپ قويعان جوق، حالىقتىڭ باسىم بولىگىنىڭ بويعا بىتكەن ەنجارلىعىنان، وكىمەت اسىرايدى دەيتىن بۇرىنعى پيعىلىنان دا تانىلىپ جاتتى. كوزگە كورىنە بەرمەيتىن بۇل كەدەرگىلەردى دە ەلباسىنىڭ بايسالدى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا جەڭىپ، ەڭسەرە بىلدىك.

توقسانىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندەگى كەڭەستىك جۇيەنىڭ جاپپاي ىدىراۋى مەن يدەولوگيالىق بوس كەڭىستىك جاعدايىندا قازاقستان دا تەرەڭ ءبىر جارتاستىڭ جاعالاۋىنا تاياپ قالعان ەدى. ءبىر سوزبەن ايت­قاندا كەڭەس ۇكىمەتى ورنىقتىرعان تۇتاس قوعام ءبو­لىنىپ-جارىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇردى. سولشىلدار، وڭشىلدار، نەشە ءتۇرلى ۇلتشىلدار – ءبارى دە ەلدىڭ قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق قۇرىلىمىنىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگى تۋرالى ايتىستى، ءوز دا­لەل­دەرىن جەتكىزۋگە تىرىستى. ءبارى دە الەۋمەتتىك، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق ادىلەتتىلىكتىڭ قالپىنا كەلۋىن تالاپ ەتتى. سولاردىڭ ءبارى دە ءوز ايتقاندارىن عانا دۇرىس سانايتىن. ءتىپتى ولاردىڭ ۋاجدەرى مەن تالاپ-تىلەكتەرى دە كادىمگىدەي يلانىمدى ەستىلەتىن. دەگەنمەن دە ءبارى قوسىلا كەلگەندە ابدەن شاتىسقان جانە كەرەعار تۇيىنگە اينالاتىن، ول ءتۇيىن بارعان سايىن تارىلا كەلىپ، جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىكتى تۇنشىقتىرۋ قاۋپىن تۋدىراتىن. قىسقاشا ايتقاندا بۇل كەزدە ساياسات ەكونوميكانىڭ الدىنا شىعىپ كەتكەن ەدى.وسىنداي جاعدايدا ەلباسى بارىنە دە سابىرلىقپەن قاراپ، ءبارىنىڭ دە ءسوزىن دە، ءبوزىن دە تاۋىپ قوعامنىڭ جالپى ىدىراۋىنىڭ، ساياسي كوزقاراستاردىڭ بولشەكتەنىپ كەتۋىنىڭ الدىن الا ءبىلدى. ەلباسى سەنىمدى ەكونوميكالىق نەگىز بولمايىنشا كەز-كەلگەن ۇندەۋ – شاقىرۋلاردىڭ ەلدىڭ تىعىرىققا تىرەلۋىنە عانا الىپ كەلەتىنىن باسقالاردان تەرەڭىرەك ءتۇسىندى. نۇرسۇلتان نازار­باەۆتىڭ سول جىلدارداعى ۇستانعان ساياساتى مەن ءتيىمدى رەفورمالارى عانا ەلىمىز­دى بولجاپ بىلۋگە بولمايتىن قۇردىمنان قۇت­قارىپ قالا الدى.

نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ بەتبۇرىستى كەزەڭدەرىندە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە اسىرەسە ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋدىڭ ۇلگىلەرىن تالداۋ ماسەلەسىندەگى بىلىكسىزدىككە قاتاڭ قارسى تۇرا ءبىلدى. ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن جانە دە بارىنە بىردەي جاعا بەرمەيتىن، بىراق ومىرشەڭ ماڭىزى بار شەشىمدەردى باتىل قابىلداپ جاتتى. ەلباسىنىڭ ءوز كەزىندە: – كەيدە ادامداردى ەركىنەن تىس قازىر بارعىسى كەلمەيتىن، بىراق وبەكتيۆتى تۇردە بارۋعا ءتيىس جاققا جەتەلەۋگە تۋرا كەلدى, – دەپ ايتقانىن وسى كۇندەرى ەسكە الا وتىرىپ، ياعني، بيلىك ءۇشىن كۇرەس­تەگى باتىلدىق پەن بيلىك باسىنداعى باتىلدىقتىڭ ەكەۋى ەكى باسقا ەكەندىگىن ءوز ىسىمەن دالەلدەي بىلگەندىگى ەرىكسىز سۇيسىندىرەدى.

ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كەزەڭىنەن باستاپ ۇلتارالىق كەلىسىمدى، ەل بىرلىگىن مەملەكەت ساياساتىنىڭ باستى قاعيداتى رەتىندە بەلگىلەدى. ۇزاق جىلدار بويى ءوز جەرىندە قاعاجۋ كورگەن قازاق ۇلتىنىڭ  دامۋى مەن ورىس جانە باسقا دا ەتنوستىق توپتاردىڭ قۇقىقتارىن ساقتاۋ ساياساتى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ تەپە-تەڭدىگىن ورنىقتىردى. دەگەنمەن دە، ەلباسىنىڭ مەيلىنشە سالماقتالعان بۇل ۇستانىمىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي جانە بىردەن قابىلداي دا قويعان جوق. العاشقى كەزدەردە قازاق­تاردىڭ  دا، سونداي-اق ۇلتشىل-راديكالداردىڭ دا قارسىلىقتارىن ەڭسەرۋگە تۋرا كەلدى. «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسىنا» اينالعان، جەرگىلىكتى حالىق – قازاقتاردىڭ ازشىلىققا ۇشىراعان اۋماعىندا ۇلتارالىق قاقتىعىستاردىڭ ورىن الۋى، ونى ادەيىلەپ  قوزدىرۋدىڭ ءتۇرلى امالدارى  دا بار ەدى. جۇزدەن استام ۇلت وكىلدەرى تۇراتىن رەسپۋبليكادا شيەلەنىستى جاعدايلار مەن تۇراقسىزدىق تۋدىرۋعا ارەكەتتەنگەندەر دە، ۇلتارالىق فاك­تورلاردى پايدالانعىسى كەلەتىندەر دە تابىلماي قويمايدى.  مۇنداي جاعدايعا دا ەلباسى لايىقتى جاۋاپ تابا ءبىلدى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ، ونى جەتىلدىرۋ، ونى باسقا ەل­دەرگە ۇلگى ەتۋ ن.نازارباەۆ قىزمەتىنىڭ دانا­لىعىنىڭ كورىنىسى بولا الدى.

الەمدىك تاريحتا مۇنداي جاعدايدى سينگاپۋر مەملەكەتىنىڭ قۇرۋشىسى اتانعان لي كۋان يۋ تۇلعاسىنان دا كورۋگە بولادى. سينگاپۋردىڭ تاۋەلسىزدىك العان 1959 جىلىنان 1990 جىلىنا دەيىن ەلدى 31 جىل بويى باسقارعان لي كۋان يۋ تاعدىرى قازاقستانمەن ۇقساس بۇل مەملەكەتتى تاڭعاجايىپ تابىستارعا جەتكىزدى. ەلدى ۇزاق جىل باسقارعانى ءۇشىن دە، باسقالارعا ۇنامايتىن شەشىمدەر قابىلداعانى ءۇشىن دە لي كۋان يۋ جان-جاقتان سىنعا ۇشىراعان ەدى. سينگاپۋردىڭ قازاقستانمەن ۇقساستىعى ولاردىڭ وتارلىق تاۋەلدىلىكتە بولۋىندا عانا ەمەس ەدى. تاۋەلسىزدىك العان تۇستا سينگاپۋر حالقىنىڭ نەگىزىن ءۇش ەتنوس: قىتايلىقتار – 77 پايىز، مالايلار – 15 پايىز، جانە تاميلدەر – 7 پايىز قۇراعان-دى. كسرو ىدىراپ، رەسپۋبليكالار تاۋەلسىزدىك العان كەزدە قازاقتار دا ءوز جەرىندە ازشىلىققا (40 پايىز شاماسىندا) ۇشىراعان بولاتىن. ءتىل ماسەلەسى قا­شان­­دا كۇردەلى جانە  نازىك بولىپ كەلەدى، سولاي بو­لىپ قالا بەرەدى دە. وسىنىڭ بارىنەن بۇرىن دۇرىس اڭعارعان جانە مۇمكىن بولار سالداردى بولجاي العان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ورىس ءتىلىنىڭ رەسمي ءتىل رەتىندە بەكىتىلۋىن باتىل جاقتادى. لي كۋان يۋ دا مالاي ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە جاريالاي وتىرىپ، قىتاي جانە تاميل تىلدەرىنە رەسمي مارتەبە بەرگىزدى، ال اعىلشىن ءتىلى قارىم-قاتىناس جانە جۇمىس ءتىلى رەتىندە قولدانىلدى. بۇدان مالاي حال­قى ۇتىلعان جوق، ءوز تىلدەرىن جاڭعىرتا وتىرىپ، اعىلشىن جانە قىتاي تىلدەرىن بىلۋلەرىنىڭ ارقاسىندا جاڭا تەحنولوگيالاردى مەڭگەردى، الەمنىڭ ۇزدىك وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الدى، وسىلايشا وزدەرىن دە الەمگە تانىتتى. مالاي ءتىلى دە قازىر قولداۋعا يە بولۋدا، ۇيرەنۋشىلەر سانى وسۋدە، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەت ارتىپ كەلەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن. نازارباەۆ تاۋەلسىز ەل مۇددەسى ءۇشىن جانە ونىڭ وركەندى جولمەن دامۋىنا قاجەتتى دەگەن نەبىر وتە اۋىر رەفورمالاردى ءتيىمدى جۇرگىزە ءبىلدى. ءتىپتى،  قاجەت بولعان جاعدايدا توتەنشە شارالار قولدانۋعا دا باردى. ەلباسىنىڭ مۇنداي ۇستانىمى  مەن ارەكەتىنە قارسى شىققاندار دا تابىلدى. ولار تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەگەن سىڭايلى ورىنسىز سىندارىن دا  ايتىپ جاتتى. بىراق، ەلباسى وزىنە سەنىم ارتقان، جاۋاپكەرشىلىكتىڭ بار جۇگىن وزىنە عانا ارتقان حالقىنا سەندى. ىستەپ جاتقان ءىسىنىڭ باس ساراپشىسى دەپ تەك حالقىن عانا تانىدى. ەڭ ءبىر قيىن ساتتەردە دە حالقىنا عانا جۇگىندى. – سىنعا نازار اۋدارماڭدار! ەگەر ءبىز تابىسقا جەتەر بولساق، حالىق بىزگە باعا بەرەدى، سول كەزدە بارلىق سىن بوس ءسوز بولىپ قالادى دا، ءبىز ۇستەم بولىپ شىعامىز. تابىسقا سەنىپ جۇمىس ىستەيىك، تابىس سوندا كەلەدى، – دەپ ايتۋدان تانباعان ەلباسى سول كەزدە ءوزىنىڭ سەرىكتەستەرىن جىگەرلەندىرىپ، قاناتتاندىرىپ وتىراتىن.

نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاڭا استانانى تۇرعىزۋ باستاماسى مەن ونى اقيقاتقا اينالدىرۋى ەلباسىنىڭ مودەرنيزاتسيالىق جوباسىنىڭ باستى تابىسىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى. قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسى شىن مانىندەگى جاڭا ءداۋىردىڭ قالاسى بولا الدى. 1994 جىلى ن. نازارباەۆ استانانى كوشىرۋ ويىن العاش رەت العا تارتقان كەزدە بۇل جاعداي قوعامدا ەكى ۇداي پىكىر تۋعىزعان-دى. قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ بۇل شەشىمى مەيلىنشە كۇتپەگەن ءجايت بولدى. ەل وتپەلى كەزەڭنىڭ اۋىر جاعدايلارىن باستان وتكەرىپ جاتتى. ەكونوميكالىق داعدارىس تا جان-جاقتان قىسپاققا الىپ تۇردى. ءدال سول ءبىر قيىن-قىستاۋ كەزدەرى استانانى كوشىرۋ جونىندەگى ەلباسىنىڭ بۇل باستاماسىن باتىلدىق پەن باتىرلىق دەمەسكە جانە دە امالىڭ جوق. ءتىپتى، دۇنيە تاريحىندا ءوز تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىكتەرىن قالىپتاستىرۋ كەزە­ڭىندە ءبىر دە ءبىر مەملەكەت باسشىسى  مۇنداي تۇبە­گەيلى باتىل قادامعا بارعان دا ەمەس.

جاڭا استانانىڭ سالىنۋى جانە كوشىرىلۋى رەكورد­تىق اسا قىسقا مەرزىمدە ءوتتى. بۇل قادام داعدارىس كەزەڭىندە قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك وپتي­ميزمىنە قولداۋ جاساۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى ەدى. استانا ەلدىڭ وتكەنىنەن بولاشاققا، جاڭا داۋىرگە اۋىسۋىنىڭ نىشاندىق وقيعاسىنا اينالدى. جاس ەلدىڭ مۇمكىندىكتەرى الەمگە پاش ەتىلدى. استانا ساياسي جانە ەكونوميكالىق قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە نازارباەۆتىڭ جەكە، ادامي جوباسىنا دا، ۇلتتىق تاريحتىڭ جاڭا كەلبەتىنە دە اينالدى.

ەلباسىنىڭ: – قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ ەلورداسىنىڭ اتىن – استانانى ەلدىڭ بارلىق ازاماتتارى جانىنا جاقىن تۇتىپ كەتتى. استانا اۋىستىرعالى بەرى ءاربىر قازاقستاندىق ەلدە ىرگەلى دە قاجەتتى شارۋا قولعا الىنعانىن سەزىنىپ ءومىر سۇرە باستادى.

الەمدىك تاجىريبەدە استانالاردىڭ، ساياسي ورتالىقتاردىڭ اۋىستىرىلۋى ناتيجەسىندە تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە قارقىن بەرگەن ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋ سەرپىنى جانە ساياسي جاڭارۋى تۋرالى دا از ايتىلمايدى. وسى تاجىريبەنى راستاعانداي ءبىزدىڭ استانامىز دا قۋاتتى دا، وركەندى جانە بارشا قازاقستاندىقتاردى بىرىكتىرەتىن، سونىمەن بىرگە حالىقتى ۇشتاستىراتىن ۇلتتىق يدەياعا اينالىپ كەلەدى. ويتكەنى، استانا – جاڭا قازاقستاننىڭ كۇش-قۋاتى، بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ءۇمىتى مەن بولاشاققا دەگەن سەنىمىنىڭ سيمۆولى بولا الدى. استانا – ەلباسىنىڭ قولىنان شىققان تۋىندى. استانا مەن ەلباسى ەسىمى ەل نازارىندا ەگىز ۇعىم بولىپ قالىپتاستى. ويتكەنى، جاڭا داۋىردەگى جاڭا قازاقستاننىڭ جاڭا استاناسىنىڭ سالىنۋىن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسىنىڭ قازاق مەملەكەتتى­لىگىن وركەندى دامىتىپ، بۇكىل الەمگە تانىتۋ جولىنداعى داۋىرلىك ەرلىگى دەپ ايتۋعا دا تولىق نەگىز بار. ەلباسىمىز ەڭسەلەتكەن ەلوردا بولعاندىقتان وعان باسقاشا باعا بەرۋ دە مۇمكىن ەمەس.

ەلباسىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى قابىلەت-قارىمىنا، ساياسي ءىس-قيمىلىنا، تياناقتى شەشىمىنە، قۇردىم­عا كەتە باستاعان ەكونوميكانى العا جىلجىتۋ جولىنداعى ءتيىمدى ساياساتىنا، ۋاقىت تالابىنا قا­راي ويلاستىرىلعان ءادىس-تاسىلدەرىنە، ستراتەگيالىق ۇستانىمدارىنا قاپىسىز سەنگەن قازاقستاندىقتار ءوزىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە، تىزگىن ۇستاعان ەلباسشىسىنا ارقاشان قولداۋ ءبىلدىردى، قولداۋ ءبىلدىرىپ تە كەلە جاتىر. تىزگىننىڭ سەنىمدى قولعا ءتيۋى­نىڭ ارقاسىندا ەل جاڭاردى، داۋلەتىمىز تولىسا ءتۇس­تى.

مەملەكەت باسشىسى ەكونوميكالىق تىعىرىققا تىرەلگەن، ساياسي داعدارىسقا ۇشىراۋ الدىنداعى قازاقستاندى جاڭا داۋىرلىك جارقىن كۇندەرگە جەتەلەپ الىپ شىقتى. وزىنە سەنىم ارتقان ەلدىڭ ءۇمىتى اقتالدى. ەل مەن ەلباسى ءبىر ۇعىمعا اينالدى. «ەلباسى» ۇعىمىن العاش رەت ءابىش كەكىلباەۆ 1991 جىلى 10 جەلتوقساندا ن. نازارباەۆتىڭ تاماشا جەڭىسىنەن كەيىن، ەل تاريحىنداعى تۇڭعىش يناۋگۋراتسيا ءراسىمى كەزىندە ءوزىنىڭ مەملەكەت باسشىسىنا ارناعان تىلەك سوزىندە قولدانعان ەدى. سودان بەرى «ەلباسى» اتاۋى شىنايى ۇعىمعا، بۇكىل حالىقتىق اتاۋعا اينالدى. شىندىعىنا كەلگەندە ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنە ەلباسى اتاعىن  ەلىمىزدىڭ پارلامەنتى ەمەس، حالىق الدەقاشان-اق بەرگەن ەدى. ەل پارلا­مەنتى ونى زاڭدى تۇرعىدان عانا بەكىتتى. تاۋەلسىزدىك تۋىنىڭ بەرىك قولدا ەكەندىگىنە ەل حالقىنىڭ سول كەزدە-اق كوزى جەتكەن ەدى.

مەملەكەتتىڭ، ونىڭ باسشىلىعىنىڭ قانداي ساياسات جۇرگىزۋىنە، قانداي باعىت جانە جول تاڭداعانىنا  سايكەس ساياسي قۇرىلىم، ساياسي جۇيە، ساياسي بيلىك ءتۇرى ورنايدى. اتالعان ساياسي جۇيە مەن بيلىك ءتۇرى جانە ەلدىڭ ساياسي باعىتى جاڭادان تاۋەلسىزدىك ال­عان ەلدەردىڭ تاڭداعان دامۋ ۇردىسىنە جانە سول ەلدىڭ باسشىلىعىنىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنا بايلانىستى دا قالىپتاسادى. سول سياقتى تاۋەلسىزدىك العانىنا جيىرما جىل تولعان قازاقستاننىڭ دا جاڭا مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋدان باستاپ وزىندىك مەملەكەتتىك قۇرىلىستاعى، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋداعى، ەلدىڭ قوعامدىق ءومىرىنىڭ كەزەڭ-كەزەڭىمەن دەموكراتيالاندىرۋ باعىتىنداعى قازاقستاندىق جولى قالىپتاستى.

 «نازارباەۆتىڭ نۇسقاسى» دەپ اتالعان بۇل ستراتەگيا شەتەلدىك ساياساتتانۋشىلار مەن قايراتكەر­لەردىڭ وڭ باعاسىنا يە بولۋىمەن قاتار قازاقستاندىقتاردىڭ دا باسىم كوپشىلىگىنىڭ قولداۋىنا يە بولدى. بۇل قولداۋدىڭ دايەكتىلىگى مەن شىنايىلىعى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەلدىڭ تۇڭ­عىش پرەزيدەنتى رەتىندە دە، تاۋەلسىز ەلىمىزدى وت­­پە­لى كەزەڭنىڭ اۋىر قيىنشىلىعىنان الىپ شىعۋدا جانە ونىڭ بۇل باعىتتاعى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىمەن بايلانىستى بولعان پارلامەنت جانە پرەزيدەنت سايلاۋلارىندا ايقىن جەڭىسكە جەتۋىنەن دە كورىنىس تاۋىپ كەلەدى.

 ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ وزىندىك دامۋ جولىن تاڭداۋى تۋرالى باستاماسى العاش رەت 1992 جىلى مامىر ايىندا «قازاقستاننىڭ ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ستراتەگياسىندا» جاريا ەتىلدى.

تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باعىتىن ايقىنداۋدا، وقيعانى بولجاپ بىلۋدە، تۇپكى ماقساتقا قول جەتكىزۋگە سەنىمدى بولۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قازاقستان قوعامى دامۋىنىڭ ايقىن جانە ناقتى ستراتەگياسىنىڭ قاجەتتىگىن باسا كورسەتكەن ەلباسى ن. نازارباەۆ اتالعان ەڭبەگىندە مەملەكەت الدىندا قويىلىپ وتىرعان ناقتى ستراتەگيالىق ماقساتتاردى بەلگىلەپ بەردى. مەملەكەت باسشىسى ەلىمىزدىڭ ساياسات سالاسىنداعى باسىم باعىتى جاس ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ كۇشتى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋ باعىتىنا تىكەلەي بايلانىستى بولۋ قاجەتتىلىگىنە نازار اۋدارتتى. ستراتەگيادا: «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملە­كەت­تىلىگىنىڭ دامۋى پرەزيدەنتتىك باسقارۋدى ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار جۇرەتىندىگى، رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ءتيىمدى باسشىلىق جۇرگىزۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى تۇتقالارعا يە بولۋى كەرەكتىگى، ونىڭ ۇكىمەتتى باسقارا وتىرىپ، جوعارى اتقارۋشى بيلىك­تىڭ جۇمىسىمەن بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشىپ، ۇكىمەتتە كادرلىق تاعايىنداۋلاردى جۇرگىزىپ، ۇكىمەت پەن ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ جاۋاپكەرشى­لىگىن بەلگىلەيتىندىگى» اتاپ كورسەتىلدى.

مىقتى پرەزيدەنتتىك باسقارۋسىز وتپەلى كەزەڭنىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي جانە قۇقىقتىق قيىنشىلىقتارىمەن قاتار الەۋمەتتىك سىلكىنىستەردى الدىن الۋ جانە ەڭسەرۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. سوندىقتان دا قازاقستان باسشىلىعى پرەزيدەنتتىك باسقارۋدى بارىنشا تەز جانە وڭتايلى شەشۋگە ارەكەتتەندى. 1993 جىلدىڭ سوڭىندا جەرگىلىكتى جانە جوعارى كەڭەستىڭ ءوزىن-وزدەرى تاراتۋى تۋرالى باستامالارى مەن ونىڭ جۇزەگە اسۋى ەلىمىزدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋ تۋرالى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قايتا الىپ كەلدى.

«قازاقستاندىق جول» تۋرالى ەلباسى ن.نازارباەۆ وسى اتتاس كىتابىندا: –بۇگىندەرى قازاقستانداعى رەفورمالار تاجىريبەسىنىڭ ناتيجەلى ەكەندىگىن حالىقارالىق ساراپشىلار عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە الەمدەگى باستى مەملەكەتتەر ليدەرلەرىنىڭ وزدەرى دە مويىنداپ وتىر. قازاقستاننىڭ كوشباسشىلىعى ءساتتى تاڭداپ الىنعان وتپەلى ءداۋىردىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ۇلگىسىنە نەگىزدەلگەن. ول – كۇشتى پرەزي­دەنتتىك بيلىك جانە وعان قوسا جەدەل دە قارقىندى ەكونوميكالىق رەفورمالار. ءبىزدىڭ ۇلگىنىڭ ءمانى مەملەكەتتىك بيلىكتى السىرەتپەستەن، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ نەگىزدەرىن جاساۋعا جانە دەموكراتيالاندىرۋعا باعىتتالعان، سونىمەن بىرگە «ەستەن تاندىرمايتىن» تۇبەگەيلى رەفورمالاردىڭ جيىنتىعىنا سايادى.

ەگەر دە «قازاقستان جولى» تۋرالى ايتاتىن بولساق ارينە بۇل جول تەك ەكونوميكالىق ۇلگىنى تاڭداۋعا عانا قاتىستى ەمەس. بۇل – جالپى كونستيتۋتسيا­لىق ەرەجەلەردى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ساياسي رەجيمدى، ينفراقۇرىلىمدى جانە كونفەسسيونالدىق قاتىناستاردى قامتيتىن ساياسي دا ۇلگى. بۇل اسا باي اۋقىمدى دۇنيە جانە ءدال وسى ماسەلەلەردە قازاقستان ۇلگى الارلىق مەملەكەت رەتىندە بۇكىل الەمگە ايگىلى بولدى. بۇل تابىستار دۇنيەجۇزىندە جانە ءوز ىشىمىزدە اسا جوعارى باعالانىپ وتىر،– دەپ جازدى.

ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ باياندى بولۋى مەن بولاشاقتىڭ كەمەلدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ جولىنداعى تۇڭعىش پرەزيدەنتكە ارتىلار جۇك تە اۋىر بولدى. ارتىلعان جۇكتى ابىرويمەن كوتەرۋ، حالىق سەنىمىن اقتاۋ، تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلى ەتۋ، الەمدىك قاۋىمداستىققا تەرەزەسى تەڭ ەلدەر قاتارىندا بولۋدى جۇ­زەگە اسىرۋ ودان دا قيىنىراق ىستەردى اتقارۋدى، باتىل شەشىمدەر قابىلداۋدى قاجەت ەتتى. وسى اتال­عان اسا ماڭىزدى ماقسات، مىندەتتەردى شەشۋ تۇرعىسىندا ەلباسى ن. نازارباەۆ بىردەن-ءبىر دۇرىس قادام جاساي الدى. بۇل قادام – تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن قالانا باستاعان قازاقستاننىڭ وزىندىك دامۋ جولى ەدى.  

بۇل جول تەك ەكونوميكالىق ۇلگىنى تاڭداۋعا، جالپى كونستيتۋتسيالىق ەرەجەلەردى قابىلداۋعا، پرە­زيدەنتتىك كۇشتى بيلىكتى ورنىقتىرۋدى عانا ەمەس، سو­نىمەن بىرگە ساياسي رەجيمدى، ينفراقۇرىلىمدى جانە كونفەسسيونالدىق قاتىناستاردى قامتۋدىڭ دا ساياسي ۇلگىسى بولاتىن. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل ۇلگى دۇ­نيەجۇزىندە، بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمداردا جانە رەسپۋبليكامىزدىڭ وزىندە دە اسا جوعارى باعالانىپ وتىر. قازاقستاندا جيىرما جىلعا تاياۋ ۋاقىت بويى ەتنيكالىق جانە ءدىني ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ ساقتالۋى كوپ جاعدايدا قازاقستاندىق جولدىڭ مار­تەبەسىن ارتتىرا تۇسەدى. بۇل جولدىڭ وڭتايلى شەشىلۋىنىڭ جانە تيىمدىلىگىنىڭ قازاقستان پرەزي­دەنتىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرىلۋى دا قازاقستاندىق قوعامنىڭ ۇلت كوشباسشىسىنىڭ توڭىرە­گىنە ودان ءارى توپتاسا ءتۇسۋ قاجەتتىلىگىن ايقىندايدى.

ەلباسى نۇرسۇلان نازارباەۆ قالىپتاستىرعان دامۋدىڭ قازاقستاندىق جولى ەڭ اۋەلى تۇراقتى ءارى الەۋەتتى ەكونوميكا قۇرىپ المايىنشا، قوعامدىق-ساياسي دامۋدىڭ باياۋ جۇرەتىنىن جانە ونىڭ اۋىرعا سوعاتىنىن بۇگىنگى كۇنگى كەيبىر ەلدەردەگى احۋال دا دالەلدەپ وتىر. ساياساتتىڭ العا شىعىپ كەتۋى ەكونوميكادا جانە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋدە قيىنشىلىقتار كەلتىرىپ، حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعىن تۋعىزعانىن، ەلدى تۇراقسىزدىققا اكەلىپ سوقتىرعانىن جانە سولاي بولاتىنىن تاريح تا العا تارتىپ كەلەدى.

ۇزاق ۋاقىت وتارلىق ەزگىدە بولعان ەلدەردىڭ كوپشىلىگىندە تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى جىلداردا ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار مەن مۇددەلەر جانە كوزقاراستار اراسىندا قايشىلىقتار بولاتىندىعى بەلگىلى. ولارعا دەر كەزىندە توقتاۋ قويىلىپ، مامىلەگە كەلمەگەندىكتەن، سونىمەن بىرگە دامۋدىڭ دۇرىس جولىن تاڭداي الماعاندىقتان اتال­عان مۇددەلەر مەن كوزقاراستار قاقتىعىسقا ۇلاسىپ، ونىڭ ءوزى مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ، ەلدىڭ وركەندى دامۋىنا كەسىرىن تيگىزدى. ازيا مەن افريكانىڭ كەيبىر ەلدەرىندە بۇنداي قاقتىعىس­تار مەن جانجالدار ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. كەك كەكتى تۋدىرادى دەگەندەي، سول جىلدارى باستالعان ءارتۇرلى قاقتىعىستار ءالسىن-ءالسىن قايتالانۋدا. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بۇنداي قاق­تىعىستاردىڭ باستالىپ كەتۋ قاۋپى ءبىزدىڭ ەلدە دە بولدى. ونىڭ الدىن الۋ قازاقستاننىڭ وزىندىك دامۋ جولىنىڭ ناتيجەسىندە عانا مۇمكىن بولدى.

افريكانىڭ وتكەن عاسىردىڭ 60 جىلدارىندا تاۋەلسىزدىك العان وننان استام مەملەكەتى 2000 جىلى وزدەرىنىڭ 40 جىلدىق تاريحىن سارالاپ قورىتىندىلاعاندا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى جىلداردى «مۇمكىندىكتى پايدالانباعان ۋاقىت» دەپ باعالاۋى ولاردىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى دامۋدىڭ دۇرىس جولىن تاڭداي الماعاندىعىن مويىنداتادى. ال قازاقستان بۇنداي ساتسىزدىك بەن تاجىريبەنى قايتالاعىسى كەلمەدى، وزىنە ءتان قازاقستاندىق دامۋ جولىن تاڭدادى.

تاريحتى حالىق قانا ەمەس، ۇلى ادامدار دا جاسايدى. بۇل قاعيدامەن كەلىسپەيتىندەر كەمدە-كەم شىعار. قانداي دا ءبىر تاريحي وقيعالاردى، وتپەلى كەزەڭدەردى، مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋىن، كۇشەيۋىن، بۇل مەملەكەتتەردىڭ وراسان زور تەرريتورياعا، وركەنيەتكە، دامۋعا ىقپال ەتكەنىن وقي وتىرىپ، سول وقيعانى باسقارعان، جەتەكشىلىك ەتكەن، سوڭىنا دەيىن جەتكىزگەن جەكە تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەندىگىن، سول تۇلعالار بولماسا، ايتىلعان وقيعالاردىڭ قالاي وربيتىندىگىنە كۇمان كەلتىرىپ نەمەسە جوققا شىعاراتىنداي كۇيدە بولاتىندىعىمىز راس. قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دامۋ تاريحىن بىزگە وتكەننەن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ءوزىمىز تاۋەلسىز ەلىمىزبەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ قيىنشىلىعىن دا، جەمىسى مەن جەڭىسىن دە، ءتىپتى ءاربىر قادامىن ءوزىمىز دە بىرگە كورىپ، بىرگە ىلگەرى جىلجۋدامىز. سودان دا بولار ەلدىڭ بۇگىنگى جەتىستىگى مەن تابىسى قۇداي بەرگەن نەسىبە سياقتى بولىپ كورىنۋى دە مۇمكىن. بىراق، استە دە ولاي ەمەس­تىگىن، تاۋەلسىز ەلدىڭ بۇگىنگى الەم ءسۇيسىنىپ وتىرعان جەتەستىگىن ءبىز  ءوزىمىزدىڭ وتكەنىمىزبەن جانە بۇگىنىمىز­بەن سالىستىرا وتىرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىل­دىق جولىن ەڭسەرۋ بىزگە وڭايعا تۇسپەگەندىگىن، مۇنىڭ سارابدال جولىندا ەلاسىنىڭ دانالىعى مەن كورەگەندىگى جاتقاندىعىن ايتقانىمىز ءلازىم.

ۇلى ادامداردى بۇل دۇنيەگە انا اكەل­گەنىمەن، ولار ەرجەتە، ەسەيە كەلە تاريحي قاجەتتىلىكتەردى باسقالاردان گورى ايقىن سەزىنەدى، ولاردى ۋاقىتىندا ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كۇشتەردى دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلەدى، قيىن ساتتەردەن، قارسى كۇشتەردەن قالاي شىعۋدى ءدوپ باسادى، ولارعا باسشىلىق ەتەدى. تاريحتا ونداي جاعدايلار كوپتەپ كەز­دەسەدى­.

بۇل جاعدايدىڭ قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنان دا ورىن العاندىعىن ابدەن مويىنداۋىمىز كەرەك. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ باسىندا تۇرعان، وتپەلى كەزەڭنىڭ بارلىق قيىنشىلىعىن ەڭسەرىپ، مەملەكە­تىمىزدى ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق داعدارىستارعا سوقتىرماي، بۇگىنگى كوز كورگەن ىنتىماق پەن جەتىستىككە قول جەتكىزگەن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزي­دەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جانكەشتى ەڭبەگىن، دۇرىس تاڭداعان ساياساتىن الەم جۇرتشىلىعى دا مويىنداۋدا.

ايدىن تەڭىزگە شىققان الىپ كەمەنىڭ باسقارۋ تەتىگىن ءوز قولىنا ۇستاعان ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ سان قيلى مەملەكەتتىك قىزمەتى مەن ستراتەگيالىق شەشىمدەرىن، ساليقالى ساياساتىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ شەجىرەسى دەپ اتاساق تا بولادى.

قازىر تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ تاريحى جاسالدى. بىراق ونى قازاق ەلىنىڭ كوشباسشىسى بولا العان نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 1991 جىلى بۇكىل حالىقتىق سايلاۋدان كەيىن قولعا العان باسشىلىق قىزمەتىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن دە ەمەس. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك  قارساڭىنداعى جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ سان قىرلى سوقپاقتى جىلدارىنداعى ونىڭ تىزگىنىن ۇستاعان مەملەكەت باسشىسى، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەل باسقارعان قىزمەتىنسىز تاۋەلسىز ەل تاريحىنىڭ پاراقتارىن جازىپ شىعۋ مۇمكىن دە ەمەس، ويتكەنى، بۇل تاريحتا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، كەرەگەسىن كەرىپ، ونىڭ ءاربىر ۋىعىن شانشىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەن، بار-جوعىن تۇگەندەپ، ىرگەسىن كەڭەيتكەن، ونى الەم ەلدەرى مويىنداعان مەملەكەتكە اينالدىرعان، ونىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، ونىڭ كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ  قولتاڭباسى، قابىلداعان تاريحي شەشىمدەرى، ۇستانعان ساياساتى، ساياسي قىزمەتى، وزىندىك دارا جولى جاتىر.

باتىستىق ساياساتكەرلەر مەن قايراتكەرلەر دە قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تابىستارىن ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن بايلانىستىرادى. سولاردىڭ ءبىرى اعىلشىن ءپۋبليتسيسى، ساياسي ەڭبەكتەرىمەن بەلگىلى دج. ايتكەن مىرزا «نازارباەۆ جانە قازاقستاننىڭ قالىپتاسىپ دامۋى» دەگەن ەڭبەگىندە قازاقستاندى الەمدىك قاۋىمداستىقپەن تانىستىرۋدىڭ، ونىڭ جەتىستىكتەرىن جەتكىزۋدىڭ كىلتى نازارباەۆ تۇلعاسىندا ەكەندىگىن مويىندايدى جانە اتالعان كىتابىن وسى باعىتتا جازادى. قازاقستاندى قازىرگى زامانعى باسەكەگە قابىلەتتى، وركەندەۋ جولىنداعى، جىل سايىنعى ورلەۋ باعىتىنداعى مەملەكەتكە اينالدىرۋدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستى ءرول اتقارعانىن الەمنىڭ باسقا ساياساتتانۋشىلارى دا ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. بۇنىڭ ءوزى دە ەلىمىزدەگى مەملەكەت تىزگىنىنىڭ سەنىمدى قولدا ەكەندىگىن ەلىمىز عانا ەمەس باسقا ەلدەرگە دە مويىنداتۋدى ءبىلدىردى.

2011 جىل – تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ جيىرما جىلدىعى. بۇل جىل از عانا مەرزىمدە قول جەتكىزىل­گەن تابىستار مەن جەتىستىكتەردى، عاسىرلار توعىسىندا، مىڭجىلدىقتار مەجەسىندە ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ورتاسىندا ورىن تەپكەن الەمنىڭ مىقتى ەلدەرىمەن باسەكەلەسە الاتىن دەڭگەيگە جەتكەن قا­زاق­ستان اتتى مەملەكەتتى الەمگە تاعى دا ءبىر تانىتاتىن جىل بولماق. تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعى مەرەكەلىك شارالار مەن سالتانات وتكىزەتىن جىل عانا ەمەس. بۇل قازاق ەلىنىڭ جاسامپازدىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ، الەمگە ۇلگى بولارلىق تاجىريبەسى مەن ۇلگىسىن، ەكونوميكالىق ورلەۋى مەن الەۋمەتتىك ساياساتىنىڭ، قازاقستاندىق وزىندىك دامۋ جولىنىڭ دۇرىستىعىن پاش ەتەتىن جىلى بولماق.

مەرەكەلىك ءىس-شارالاردى دايىنداۋ، وتكىزۋ جانە ونى كورسەتۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىر-قاسيەتىن، قۇندىلىعىن، ءمان-ماعىناسىن، تابىستارى مەن جەتىستىكتەرىن ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ سەزىنە الاتىنداي، پاتريوتتىق سەزىمى وياناتىنداي، قازاق ەلى ءۇشىن ماقتانا الاتىنداي سەزىمى مەن اسەرى جانە تيىمدىلىگى بولۋى كەرەك، سولاي بولادى دا. ويتكەنى، وعان ەلىمىزدىڭ 20 جىلدا ءجۇرىپ وتكەن قيىن دا تابىستى جولدارى، بەدەلى مەن مارتەبەسى كەپىل بولا الادى.  

1991 جىلى 17 جەلتوقساندا الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىندا وتكەن ميتينگىدە ەلباسى نۇر­سۇلتان نازارباەۆتىڭ: –تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىزدىڭ بارى­مىزگە ارتار مىندەتى مول. ەندى ەڭسەلى ەل بولۋدىڭ جولىنا شىنداپ ءتۇسۋىمىز كەرەك. اۋلەتىمىزدىڭ اسۋى دا، داۋلەتىمىزدىڭ تاسۋى دا ءوز قولىمىزدا. كەڭ بايتاق جەرىمىزدىڭ بايلىعى وسى دالانىڭ تۇپكىلىكتى حالقىنا دا، تاعدىر قوسىپ، بىرگە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان وز­گە ۇلت وكىلدەرىنە دە جەتەدى. تاريح كوشى ۇزاق. اسىق­ساق تا اپتىقپايىق. قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتى حالقىنىڭ جۇلدىزى جوعارى بولاتىنىنا، تۋعان ەلىمىزدە داۋلەتتى دە ساۋلەتتى ءومىر ورنايتىنىنا كامىل سەنەمىن،–دەپ ايتقان ءسوزىنىڭ بۇگىنگى كۇنى شىندىققا اينالعانىن كورىپ وتىرمىز. تاۋەل­سىز­دىكتىڭ العاشقى تاڭىندا ايتىلعان بۇل ءسوزدىڭ اقيقاتقا اينالۋىنا دا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ حالىق سەنىمىنە لايىق بولا الۋ قاسيەتى مەن بەرىلگەن ۋادەلەردى ورىنداۋى جانە قاجىماس قايراتى مەن تاباندىلىعى، كورەگەن ساياساتكەرلىگى سەبەپ بولعانىن مويىنداعاندار جەتىپ ارتىلادى. سونىمەن بىرگە قازاقستان حالقى ەلىمىزدىڭ جاسامپاز بۇگىنى مەن جارقىن بولاشاعىنىڭ كەپىلدىگىن ەلباسىمەن بايلانىستىرادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاۋىندا بولعان ەلباسى نۇر­سۇل­تان نازارباەۆ ەل ەرتەڭىن دە ايقىندادى. ەلباسى. ەل تاۋەلسىزدىگى. ەل ەرتەڭى. ءۇش ءسوز. ءبىر بىرىنە ەتەنە جاقىن، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن، ءوزارا ساباقتاس سوزدەر. تاۋەلسىزدىك دەسەك، ەڭ الدىمەن ونىڭ باستاۋىندا بولعان، ونى نىق سەنىممەن العا اپارعان، تاۋەلسىز ەل مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەلباسى ويعا كەلەدى. ەلباسى دەسەك، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ەلدى باسقارىپ، ونى بار قيىنشىلىقتان الىپ شىعىپ، بۇگىنگى وركەندى دامۋعا جەتكىزگەن ەلبا­سى مەن ەل ەرتەڭى تاعى دا الدىمىزدان شىعادى. ەل ەرتەڭى دە ءوز حالقى ەلباسى دەپ اتاعان تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەل باسشىلىعىن ودان ءارى قولعا ۇستاۋىمەن بايلانىستىرىلادى.

ەلباسىنىڭ، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ەڭبەگى مەن بەدەلىن ونىڭ وتكەن قىزمەتىن بايانداۋ جانە ول تۋرالى باسقالاردىڭ وي-پىكىرىن جەتكىزۋ ارقىلى دا باعالاۋعا بولادى. قازاقستان حالقى دا ەلباسىنىڭ ەڭبەگىن وسىلاي باعالايدى.

ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىن جانە ور­كەندى دامۋعا سەرپىن بەرەتىن رەفورمالاردى جەدەل دە ءتيىمدى جۇرگىزۋ ءۇشىن جانە بۇل ماقساتقا جەتۋدە ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولاتىن قابىلەتتى دە كۇشتى تۇلعانىڭ قاجەت بولاتىندىعىن تاريح پاراقتارى الدەقاشان دالەلدەگەن. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا مۇنداي تۇلعا بولدى جانە الداعى ۋاقىتتا دا قاجەت. سوندىقتان دا ەلباسى، ەل تاۋەلسىزدىگى، ەل ەرتەڭى ۇعىمدارىن قاستەرلەي دە، قولداي دا ءبىلۋىمىز پارىز ەتىلەدى. بۇل ءبىزدىڭ، ۇرپاقتارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاجەت.

ءوزىمىزدىڭ ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ تاريحى جانە ەلباسىنىڭ ەل ەگەمەندىگىندەگى ءرولى جونىندەگى ويىمىزدى قورىتا ايتقاندا، از عانا ۋاقىتتا تۇڭعىش پرەزي­دەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەتەكشىلى­گىمەن ەلىمىزدە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق جانە ساياسي تۇبەگەيلى وزگەرىستەر جۇزەگە اسىرىلعاندىعىن بولە-جارا اتاپ كورسەتۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى ەلباسى بەلگىلەگەن جانە باتىل جۇرگىزگەن باعىت ءوزىن-ءوزى اقتادى جانە الداعى ۋاقىتتا دا ومىرشەڭ بولاتىندىعىن دالەلدەپ وتىر. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جۇر­گىز­گەن بۇل ساياساتى مەن باعىتى قازىرگى ۋاقىتتا «قا­زاق­ستاننىڭ دامۋ جولى» رەتىندە دۇنيەجۇزى قاۋىمداستىعىنان مويىندالدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز­دىگى مەن ەلباسى ەڭبەگىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز ۇشتاسىپ جاتقاندىعىن، ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن اجىراعىسىز ەگىز ۇعىم ەكەندىگىن اقيقات ەسەبىندە تاريح الدىمىزعا تارتىپ وتىر.  

مۇرات مۇحامەدوۆ

Abai.kz