"جۇرت ءالى بەيتاراپ، بەيقام ءتارىزدى. وزدەرى وزگەرۋگە قۇلىقسىز. وزگەلەردەن وزگەرىس تالاپ ەتۋگە قۇمار. اينالاعا كوز سالساق، باسقالاردان تالاپ ەتەتىندەردىڭ ءبىتىرىپ جاتقانى شامالى. ودان كۇدەر ءۇزىپ، ءوزىن ءوزى قامشىلاعاندار وزىپ جاتىر. بىزدەر دە وسى جاعىنان قاپى قالماي، ىزدەنە بىلسەك، قازىرگى ادامزات شەرۋىنىڭ كەۋدە تۇسىنان ورىن تابامىز". بۇل وسىدان 7 جىل بۇرىن زامانىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى، قازاق ويى مەن ساناسىنىڭ كاتەپتى قارا نارى - ءابىش كەكىلباەۆ اعامىزدىڭ قازاق باسپاسوزىندە اعىنان جارىلىپ ايتقان پىكىرى. ءالى ەسىمدە، 7 جىل بۇرىن، "جاس قازاق" گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىمدە ابەكەڭ جەتپىستىڭ اسقارىنا شىققانىندا قوس قۋانىشىمەن: 70 جىلدىق مەرەيتويىمەن جانە ەلباسىنىڭ قولىنان "قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى" دەگەن جوعارى اتاق الۋىمەن قۇتتىقتاي بارىپ، ەركىن سۇحباتتاستىم. كەمەڭگەر جازۋشىنىڭ ورامدى ويلارى، پاراساتتى پىكىرلەرى قانشا جىل وتسە دە ءوزىنىڭ ءمان-ماڭىزىن جويمايتىنى انىق. وسىنى ەسكەرىپ، سۇحباتتىڭ ءوز جەكە مۇراعاتىمداعى تۇپنۇسقاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

ءابىش كەكىلبايۇلى:  «سارعايا كۇتكەن ساعىنعانىنا جەتەدى»

قازاق ويى مەن ساناسىنىڭ كاتەپتى قارا نارى، ءوز زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعاسى ءابىش كەكىلباەۆ بيىل 70-ءتىڭ اسقارىنا شىقتى. قازاق ەلىنىڭ ساياساتى مەن رۋحانياتىنا قوسقان ۇلكەن ۇلەسى ءۇشىن كەمەڭگەر جازۋشى، ساليقالى ساياساتكەرگە ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز قولىمەن «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» دەگەن جوعارى اتاقتى تابىس ەتتى. ءبىز وسى وقيعاعا وراي، مارتەبەلى مەرەيتويىمەن ءابىش اعانى قۇتتىقتاپ، ارنايى سۇحباتتاسىپ ەدىك. ەكەۋارا اسەرلى اڭگىمەمىزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى تومەندەگىدەي بولىپ شىقتى.

تولەن تىلەۋباي: ءابىش اعا، مەرەيلى مەرەيتويىڭىز بەن «قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى» دەگەن مارتەبەلى اتاعىڭىز قۇتتى بولسىن! ۇلتىمىز ۇلىقتاعان تۇلعا رەتىندە ءسىزدى بۇگىنگى كۇنى نە الاڭداتادى؟ نە نارسەگە قاتتى قۋاناسىز، نە نارسەگە قاتتى قاپالاناسىز؟

ءابىش كەكىلبايۇلى: راحمەت، تولەنجان. مەنى تاۋەلسىز ەل بولعانىمىز قۋانتادى. بابالاردان قالعان ۇلان-بايتاق قونىستا وسى زامانعى دەربەس مەملەكەتتى ورنىقتىرۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ جاتىرمىز. از جىلداردا ۇلكەن تابىستارعا جەتتىك. شەكارامىزدى زاڭداستىردىق. الەمگە ايگىلى استانا سالدىق. تاريحي مۇرالارىمىزدى جيناقتاۋ مەن زەردەلەۋگە كىرىستىك. ەكى رەت كەزدەسكەن الەمدىك داعدارىستان ازىرگە امان شىعىپ كەلەمىز. رەفورمانىڭ قاي سالاسىندا دا ىلگەرى باسۋشىلىق بار. وعان كوپتەگەن كورشىلەرىمىز قىزىعادى. الىس-جاقىن ارىپتەستىگىمىز ورىستەي تۇسۋدە. جاڭا جاعدايعا باۋىر باسۋ كۇشەيدى. الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە باسا كوڭىل بولىنە باستادى. جاڭا مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالار سالىنۋدا. قالالارىمىز بەن اۋىلدارىمىزدىڭ شىرايى وزگەرىپ كەلەدى. بۇنىڭ بارىنە قالاي شۇكىرلىك ەتپەسسىڭ؟!.

ال نە نارسەگە قاپالاناسىز دەسەڭىز، بۇل ماسەلەدە بارماق بۇگىپ، كوزىنەن ءتىزىپ ساناپ شىعاتىن جايىتتەر كوپ. جۇمىسسىزدىق جويىلماي وتىر. جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىن وسى زامانعى كاسىپتەرگە باۋلۋ باياۋ ورىستەۋدە. كۇنكورىس ايىرۋدا قيىندىقتار كوپ. دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم بەرۋ ساپاسى دا ويداعىداي ەمەس. ۇلتتىق عىلىمنىڭ ەكونوميكالىق قۋاتتىڭ ارتۋىنا قوسىپ جاتقان ۇلەسى كورەر كوزگە ازايىپ بارادى. قىسقاسى، ءبارىنىڭ ويداعىداي بولىپ شىعۋىنا ءالى كوپ بار. مەنى وسى قاتتى الاڭداتادى. نەگە دەيسىز عوي. جاڭىلماسام، ايگىلى فرانتسۋز ساياساتكەرى الەكسيس دە توكۆيل ايتقانداي، جاعداي وڭالعان سايىن قوبالجۋشىلىق كوبەيە تۇسەدى. اسا قيىن كەزدە ادام نەگە بولسا دا، ءتوزىپ باعادى. ءبارىبىر قاشىپ قۇتىلار جەر قالماعانىن بايقاپ، نەنىڭ دە بولسا اقىرىن توسادى. ءبارى بىردەي تۇگەل جاقسارىپ كەتكەن سوڭ دا، جۇرت اناۋ-مىناۋعا ەلەگىزۋىن قويمايدى. بارىنەن قيىنى – جاماندىقتىڭ بەتى قايتىپ، جاقسىلىقتىڭ ورناي باستاعان تۇسى ەكەن. ء«بارى نەگە بۇگىن بولا سالمادى؟» دەگەن الەۋمەتتىك تاعاتسىزدىق وياناتىن كورىنەدى. قوعامنىڭ سونداي كەزەڭىندەگى الەۋمەتتىك احۋالعا اسا مۇقيات قاراعان ءجون سەكىلدى. ءبىزدىڭ قوعامىمىز دا قازىر سونداي احۋالدى باستان كەشۋدە. مۇنداي كەزەڭدە قۋانتاتىن دا، رەنجىتەتىن دە تۇستارى ءجيى كەزدەسەدى. كەشەگىدەن بۇگىن ءتاۋىر. ەرتەڭ بۇگىنگىدەن ءتاۋىر بولادى دەگەن ۇمىتپەن ءومىر سۇرگەن دۇرىس كورىنەدى. سوندا ەرتەڭگى كۇنگە سەنگەندىگىمىزدەن تۋىندايتىن ارەكەتتەرىمىز ارتىپ، كەمشىندەرىمىز كەمىگەن ۇستىنە كەمي تۇسەرى ءسوزسىز.

تولەن تىلەۋباي: بۇگىن مەن بولاشاق تۋرالى نە ويلايسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، عالامداسۋ زامانىندا قازاق رۋحانياتىنا ءتونىپ تۇرعان قانداي قاۋىپ-قاتەرلەر بار؟

ءابىش كەكىلبايۇلى: زاماننىڭ اياق الىسىن بايقادىڭىزدار. الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءبىر جەرى سەتىنەسە، ونىڭ زاردابىن بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تاتىپ كورەدى. سوعان قاراعاندا، جەر-جاھاننىڭ حالقىنىڭ ءبارى ءبىر كوگەنگە بايلاۋلى. بۇگىنگىدەي جاپپاي عالامداسۋ كەزەڭىندە ۋاقىت تىنىسىن الىستان اڭعارىپ، الدىن الا قام جاساعاندارى عانا قاپى قالمايتىنى بايقالادى. ول جاپپاي ابايشىلدىققا، جاپپاي ۇنەمشىلدىككە، جاپپاي ارەكەتشىلدىككە شاقىرادى. جاھاندانۋ بىرىگىپ كۇرەسەر، بىرىگىپ قايتارىسار جاۋ ەمەس. ول اركىمنىڭ ىشتەي تۇلەپ، ىشتەي جاڭاراتىن ۇزدىكسىز رۋحاني قىزمەتىن تالاپ ەتەدى. جاڭا ۇدەرىس – جاپپاي باسىمىزعا تۇسەتىن جاڭا سىن. جاپپاي سىناقتان وتەمىز. وعان ءبىزدى ەشكىم ايداپ اپارمايدى. ول ادەيى جاسالعان كەستە بويىنشا ارنايى ساعاتتاردا تاپ بولمايدى. كۇندەلىكتى تىرشىلىك بارىسىندا، ۇزبەي وتكەرىپ جاتقان جاڭالىقتار ارناسىندا كەزدەيسوق ۇشىراسادى. سوندا قينالىپ قالماۋ، ول ءۇشىن وزگەرىپ جاتقان ومىرمەن بىرگە سىناققا تۇسۋگە ءاردايىم ءازىر بولۋ – بارشامىزعا پارىز. سونى جەتكىلىكتى ۇعىنا الدىق پا ەكەن؟ اسىرەسە، كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان ءبىز سياقتى ەگدەلەر ەمەس، زامانى ەندى تۋىپ جاتقان جاستار ۇعىنا قويا ما ەكەن؟! مىنە، مەنى ەڭ الدىمەن وسى الاڭداتادى.

تولەن تىلەۋباي: قادىرلى ابەكە، جاسىڭىز ۇلعايىپ-اق قالىپتى. وزەگىڭىزدە وكىنىش بار ما؟ توبىرلىق تالعام بەلەڭ العان زامان تۋدى. كۇنى ەرتەڭ قازاقتىڭ تۇبىنە وسى جەتەدى دەپ قورىقپايسىز با؟ 

ءابىش كەكىلبايۇلى: وكىنىش نەگە بولماسىن! ءبىر كەزدە جەر تۇبىندەي كورەتىن جەتپىسكە كەلىپپىز. بىتىرمەگەنىمىز كوپ سەكىلدى بولۋشى ەدى، ال ەندى بىتىرگەنىمىز از سياقتى كورىنەدى. جۇرت ءالى بەيتاراپ، بەيقام ءتارىزدى. وزدەرى وزگەرۋگە قۇلىقسىز. وزگەلەردەن وزگەرىس تالاپ ەتۋگە قۇمار. اينالاعا كوز سالساق، باسقالاردان تالاپ ەتەتىندەردىڭ ءبىتىرىپ جاتقانى شامالى. ودان كۇدەر ءۇزىپ، ءوزىن ءوزى قامشىلاعاندار وزىپ جاتىر. بىزدەر دە وسى جاعىنان قاپى قالماي، ىزدەنە بىلسەك، قازىرگى ادامزات شەرۋىنىڭ كەۋدە تۇسىنان ورىن تابامىز.

تولەن تىلەۋباي: تۋعان ۇلتىڭا قىزمەت ەتۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟ قازىرگى قازاق قانداي زيالىعا ءزارۋ؟ قارا توبىردان قارا ءۇزىپ شىققان بۇگىن ويلىلاردىڭ قاسىرەتى نەدە؟ «قازاق قوعامىندا قازىر انتينتەللەكتۋاليزمنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ تۇر» دەگەن پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟ 

ءابىش كەكىلبايۇلى: ماعان بۇل ساۋالدار كوپ ايتىلىپ، كونەرگەن سياقتى بولىپ كورىنەدى. جاپپاي ساۋاتتى حالىقتىڭ زيالىسى قايسى ەكەنىن كوزگە شۇقىپ كورسەتە قويۋ دا قيىن. جاپپاي وقىعانبىز. وقىعاندارىمىز ەسكىرىپ كەتكەن. تۇبەگەيلى وزگەرۋىمىز دە سودان تۋىندايدى. كونە قيسىنداردان باس تارتۋ – جالپى قيسىن اتاۋلىدان باس تارتۋ ەمەس. قورقىت پەن اسانقايعىنى ءپىر تۇتقان حالىقتىڭ ءوز-وزىنەن ماستانىپ، ماردىمسۋى مۇمكىن ەمەس. قازىرگى قازاق قاۋىمىندا «انتينتەلەكتۋاليزمنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ تۇر» دەسەك، ءبىزدىڭ ويلاۋ جۇيەمىزدىڭ جاسارماي، جاڭارماي جاتقانىمىزدى ايتامىز. ۋايىمىمىز كوپ تە، ارەكەتىمىز جوق. حالىق قامىن قامداۋدىڭ ورىنىنا ۋايىم سوعامىز. ودان ءبىزدىڭ ينتەللەكتۋالدىق ورەمىز قايدان وسەدى؟!. ينتەللەكتۋالدىق ورەنى دە ورەلى ىستەر وسىرەدى.

تولەن تىلەۋباي: بۇعان دەيىن «قوس ءتىل – قوس قاناتىم» دەۋشى ەدىك، ال ەندى ء«ۇش تۇعىرلى ءتىل ءۇشبۋ مۇراتقا جەتكىزەدى» دەپ جاتىرمىز. قازاق ءتىلى قاشانعا دەيىن ساياسي ساۋدانىڭ ءتىلى بولا بەرمەك؟ بۇعان نە دەيسىز؟. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا ەلباسى ۇسىنعان «ەل بىرلىگى» اتتى دوكترينا قازاق قوعامىندا ءارتۇرلى پىكىر قالىپتاستىرۋدا. وسى ماسەلەگە قاتىستى ءسىزدىڭ ۇستانىمىڭىز بەن كوزقاراسىڭىز قانداي؟

ءابىش كەكىلبايۇلى: ءار پەندەنىڭ انا سۇتىمەن بىرگە ەمگەن ءتىلى بار. ول ەشكىم جوققا شىعارا المايتىن اكسيوما. سول ءتىلدى جەتىك ءبىلىپ، جەتىك مەڭگەرۋ ارقىلى جەتىلەدى. ادام بالاسىنىڭ باسقا حايۋانات بالاسىنان ايىرماشىلىعى وسىندا. سوندىقتان ءوز ءتىلىن ءبىلىپ، ءوز تىلىندە سويلەۋ - اركىمنىڭ قاسيەتتى بورىشى. انا ءتىلىن ءبىلىپ، انا تىلىندە جەتىلۋدىڭ ارتىقشىلىقتارىن جاپون عالىمدارى دالەلدەدى. جەر بەتىندەگى بارلىق تىلگە جاعداي جاسالسا، ءبارى دە وسى زامانعى ويلاۋدىڭ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ءتىلى بولىپ كەتە الاتىندىعى دا داۋسىز. قازىر جەر بەتىندە سەگىز مىڭداي ەتنوس بار دەپ ەسەپتەلەدى. سونىڭ ەكى جۇزدەيى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە. سولاردىڭ تىلدەرى مەملەكەتتىك تىلدەر دارەجەسىنە ىلىگەدى. ءبىز دە سول ساناتتا بارمىز. ءبىز ءوزىمىز قانداي داۋرەن كەشسەك، ءتىلىمىز دە سونداي داۋرەن كەشتى. ءتىل - ءاردايىم ۇلتتىق جەتىلۋدىڭ كورىنەتىن نەگىزگى اياسى. قازىرگى بارشامىزدىڭ الەم حالىقتارىمەن تەڭ قۇقىقتى ازامات بولۋىمىز، ەڭ الدىمەن تىلدىك دامۋىمىزدىڭ ارقاسى. سوندىقتان، قازاق تىلىنە كەمسىتە قاراۋ، ونى اگروسەكتوردىڭ عانا ءتىلى ەسەپتەپ، تۇرمىستىق ءتىل دارەجەسىندە ءتۇسىنۋ كەشىرىلمەس كۇنا. كەشەگى كەڭەستەر وداعىندا ەرەن يمپەريانىڭ مەملەكەتتىك احۋالى 1 مەملەكەتتىك ءتىل، 15 وداقتاس رەسپۋبليكا تىلىندە بەينەلەندى. بارلىعىندا سىرتقى جانە ىشكى ءمانى بار قۇجاتتار ءوزارا تەڭ سانالدى. قالاي دەگەنمەن دە، الەمدىك يمپەريا جاعدايىندا وسى زامانعى دامۋدىڭ بار ساتىسىنان وتتىك. بارلىعى دا تىلگە ىقپال ەتەدى. قازاق ءتىلى – ءبىر كەزدەگى قامشى مەن قۇرىق ۇستاعانداردىڭ ءتىلى ەمەس، بۇگىنگى عارىش يگەرۋ مەن كومپيۋتەر زامانىنىڭ ءتىلى. ونى دامىماي قالعان، ەندى دامىپ كەلە جاتقان دارەجەدەگى ءتىل دەپ تۇرپايىلاندىرىپ ءتۇسىندىرۋ – قازاق ءتىلىنىڭ تارالۋىنا قياناتى تيەر كەسەل. قازاق ءتىلىن ءاپ-ادەمى مەڭگەرىپ كەتكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اۋزىنان ەشقاشان مۇنداي نارسە شىققان ەمەس. ءوز ءتىلىن مەڭگەرۋگە كەجەگەلەرى كەيىن تارتاتىن تىلگە شورقاق «قازاق» بيۋروكراتتارىنىڭ ويلاپ تاپقان قۋلىعى. سوندىقتان، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ الدەنەشە جىلدار بويى جالىقپاي قايتالاپ كەلە جاتقانىنداي، قازاق بالاسى قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن. سوندا تۋعان ءتىلىمىز دە ءوز قۇدىرەتىن تانىتا الادى. سوندا قازاق ءتىلى بارشامىزدىڭ ورتاق يگىلىگىمىزگە اينالادى. قازاقستاننىڭ كەلەشەگى قازاق تىلىندە ەكەنىنە داۋ جوق.

ال، الگىندەي ايلا-شارعى نەدەن تۋىپ وتىر دەسەك، ول ەلىمىزدەگى ۇزاق جىلدار جۇرگىزىلگەن اككۋلتۋراتسيانىڭ جەمىسى. ول بايىرعى ءتىلدى بىرتە-بىرتە قولدانىستان شىعارىپ تاستاۋدى كوكسەگەن ەدى. مۇنداي اككۋلتۋريزمنىڭ جەتىستىكتەرى دە كىسى شوشىتارلىق ەكەن. امەريكان يمميگرانتتارىن زەرتتەگەن وقىمىستىلاردىڭ ايتۋلارى بويىنشا، العاشقى ەكى بۋىندا ءوز وتانىن ساعىنۋ، ءۇشىنشى بۋىندا تورىعۋ، ءتورتىنشى بۋىندا جانىن سالا جاڭا وتانعا باۋىر باسۋ ۇدەرىسى باستالادى. سودان كەيىنگى يمميگرانتتار ءوزىن جاڭا وتاننىڭ تولدەرى رەتىندە سەزىنە باستايدى. وسىنى ەسەپكە الساق، ءبىزدىڭ كەي جەرلەرىمىزدە ءتورتىنشى، كەي جەرلەرىمىزدە بەسىنشى ۇرپاق اككۋلتۋرانتتار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بىراق اككۋلتۋريزاتسيانىڭ ەتەك جايعان كەزەڭى 50-ءشى جىلداردان بەرى قاراي ساناساق، قازىر تورىعۋشىلىق تۇسىنا تاپ كەلەتىن كەزىمىز. بىراق ەلدەگى ۇدەرىستەر بارىسى وعان جەتكىزبەي، تۋعان اياعا ورالۋ ۇدەرىسىن باستاپ كەتتى. ەلدەگى «ەكىارالىق مادەنيەت» وكىلدەرى كوپتەن بەرى تۋعان ورىسكە قايتۋ جاعدايىن باستان كەشۋدە. الايدا، كوپتەن ەتەك جايعان ۋربانيستىك وركەنيەت نەگىزىنەن ورىس تىلىندە سويلەيتىندەرگە ەنشىلى بولىپ كەلە جاتقانى راس. ءوندىرىستىڭ كوپشىلىگى ورىسشا جۇرگىزىلدى. بۇل كوبىنە-كوپ تۋعان اياعا ورالۋدى ىشتەي اڭساۋشىلىق، بىراق وعان باتىلى بارماۋشىلىق قۇبىلىسىن تۋعىزاتىندىعى ايان. مۇنداي جاعدايدا كوبىنە-كوپ قارسى الاتىن جاقتىڭ قالاي قابىلدايتىندىعى دا ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشەتىن فاكتورعا اينالادى. ءوزىمسىنىپ، وزىنە تارتىپ سويلەيتىن بولسا، وندا ەكىۇداي جاعدايدا جۇرگەندەر ويلانباستان جاڭا شارتتاردى قابىلداپ، وزدەرىن بىرتە-بىرتە تۋعان اياداعى قىزمەتكە يكەمدەي باستايدى. ءوز باۋىرلارىن ءوزى جاتىرقاۋ – كەشەگى اككۋلتۋراتسيانىڭ ناتيجەسى. وعان بوي ۇسىنعىسى كەلمەگەندەر وزگە ءتىلدىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ كەتكەندەرگە تاسباۋىرلىق تانىتپاي، ىشكە تارتا سويلەسۋلەرى كەرەك. ءوز ءتىلىن ۇيرەنەمىن دەيتىندەرگە ۇيلەسىمدى قامقورلىق جاساۋ – ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. قازىر كەڭىنەن ءسوز بولىپ جاتقان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى تۋعان ءتىلىمىزدىڭ شىنايى مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋىنا جان-جاقتى جاعداي تۋعىزا ءبىلۋدى كوزدەيدى. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرىپ، سونىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني ىقپالىن بۇرىنعىدان دا ارتتىرادى. وزگە حالىقتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى سىيلاپ، وعان باۋىر باسۋىنا جاعداي تۋعىزادى. بايىرعى حالىقتىڭ مەيماندوستىعى ءوزىنىڭ دە، وزگە حالىقتاردىڭ دا تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. كەز كەلگەن ادامنىڭ ءوز ءتىلىن، ءوز ادەپ-عۇرپىن سىيلاي وتىرىپ، مەملەكەتتىك تىلگە ۇيرەنىسۋى – ەل بىرلىگىنىڭ جاراستىقتى ۇيلەسىمىنىڭ كەپىلى. وسى جولداعى ازاماتتاردىڭ ليگۆيستيكالىق باستامالارى قولداۋ تابادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ - شارت، ونى بىلگەن ادامنىڭ قانشا ءتىل بىلۋىنە دە شەك جوق. ءومىر قاجەت ەتكەن تىلدەردىڭ ءبارىن ءبىلسىن. ءابۋ ءناسىر ءال فارابي بابامىز جەتپىس ءتىل بىلگەن دەسەدى. ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ىنتىماقتاسۋ مەن ىقپالداسۋ جاعدايىنداعى پولينگۆيزمدى جاتىرقامايتىنى تۇسىنىكتى.

تولەن تىلەۋباي: قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە قانداي جاڭالىق بار؟ مۇقتار اۋەزوۆ اعامىز ايتقانداي، «جىل كەلگەندەي» جاڭالىق سەزەسىز بە؟ جاستار پروزاسى مەن پوەزياسى نەسىمەن قۋانتادى؟

ءابىش كەكىلبايۇلى: قازىرگى ادەبيەت تمد ەلدەرىندە جاپپاي ۇيقىلى-وياۋ ءحال كەشۋدە. بۇل ۇيرەنشىكتى ءومىر داعدىسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىپ كەتكەندىگىنىڭ ناتيجەسى شىعار. ادامدار جاڭا ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستارعا ەندى-ەندى باۋىر باسىپ كەلەدى. سوعان لايىقتى ءومىر داعدىسى وزگەرەدى. ادام قۇشتارلىقتارى دا سوعان سايكەستى كورىنىس تابا باستايدى. مۇقتار اۋەزوۆتىڭ جاس تالانتتاردىڭ اياق الىسىنا بايلانىستى «جىل كەلگەندەي جاڭالىق» سەزىنەتىن كۇنى دە جاقىنداپ كەلەدى. قازىرگى جاستار پروزاسى مەن پوەزياسى وسىنداي تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى اڭسايتىندىعىمەن قۋانتادى.

تولەن تىلەۋباي: تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 18 جىلدىڭ ىشىندە ءتىل تۋرالى ماسەلە ايتىلىپ-جازىلىپ جاۋىر بولعانىمەن، بۇل باعىتتا كوڭىل كونشىتەرلىك وزگەرىس جوق. جازۋشى اعامىز تولەن ابدىكۇلى: «قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى – مەملەكەتتىك ءتىل. ءوز ەلىڭنىڭ ءپاتريوتيزمىن كورشى ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىمەن جاساۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان، بۇگىنگى جاعدايدا «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. ال تۋراسىن ايتساق، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» جاڭا زاڭ قاشان قابىلدانادى؟

ءابىش كەكىلبايۇلى: ءيا، قازىر قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا قاتتى الاڭداۋلىمىن. تالاي عاسىر سارعايىپ جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدى تارك ەتىپ الماي، قايتكەن كۇندە دە ءىس قىلىپ شىعارا الساق جارار ەدى. وتار ەلدىڭ دە ءتىلىنىڭ ءومىر سۇرە الاتىندىعىنا وتكەنىمىز كۋا. بوداندىق جاعدايىندا دا تىلدەر ءوز بولاشاعى ءۇشىن اقىرىنا دەيىن ايقاسادى. الەمدەگى 7-8 مىڭ ءتىلدىڭ مەملەكەتتىگى بار ەكى جۇزىنەن باسقاسى دا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قاي-قايسىسى دا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتەن كۇدەر ۇزگەن جوق. ونىڭ قاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ ايىرماسى اسپان پەن جەردەي. ول بۇدان جامانىندا تويعا بارعان. سارى ۋايىمعا سالىنا بەرمەي، قولدا تۇرعان مۇمكىندىكتى ءىس قىلىپ شىعارايىق. ءبىز تاۋەلسىزدىك العان كەزدە، بايىرعى حالىق 39 پايىز عانا بولاتىن. قازىر 62 پايىزدان اسىپ وتىر. ول كەزدە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاقشا بىلەتىنى ىلۋدە بىرەۋ-اق بولاتىن. قازىر 25 مىڭنان استام وزگە ۇلت بالالارى قازاق مەكتەپتەرىندە وقيدى. 200 جەكسەنبىلىك مەكتەپتەردە 7 مىڭنان استام وزگە ۇلت بالالارى قازاقشا ۇيرەنۋدە. مەكتەپ جۇيەسىنىڭ بارلىعىندا دا قازاق ءتىلىن وقىتۋ مىندەتتى. كوپ ۋاقىتقا دەيىن ەل اۋماعىندا 64 ءتىل ۇيرەتۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەپ كەلسە، ولاردىڭ سانى 2011 جىلى 120-عا جەتەدى. سوڭعى ەكى جىلدا ءتىل ۇيرەنۋگە 5 ملرد-تان استام قارجى جۇمسالىپ وتىر. مۇنىڭ بارلىعى دا جۇيەلى تۇردە ىلگەرى جىلجۋشىلىقتىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسىپ جاتىر. بەتىنە جىبەرسەڭ، مۇنىڭ بىرىنە دە جەتە المايسىڭ. ءتىل سالاسىنداعى ساياسات مەيلىنشە ابايشىلدىقتى تالاپ ەتەدى. اسىعىپ-ۇسىگۋگە بولمايدى. كوپ ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇراتىن ەلدەردىڭ بارلىعى دا ادەتتە كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەرگە اسا سيرەك بارادى. بۇل ماسەلەدە مامىلە تابۋ اسا قيىن. ءبارى دە كونستيتۋتسيالىق باسىمدىقپەن داۋىس جيناۋ ارقىلى شەشىلەدى. سوندىقتان، ماسەلەنىڭ ءوز پايداسىنا شەشىلەتىنىنە كوزى جەتپەي تۇرىپ، ونداي ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە جەلەۋلەتپەۋگە تىرىسادى. ونسىز دا باياۋ بولسا دا، وڭعا باسىپ كەلە جاتقان شارۋانىڭ جولىن بوگەپ الارمىز دەپ قورقادى. كوبىنە ءتوزىپ، ازىنا شىداماعان اعايىننىڭ وكىنەرى كوپ بولادى. سابىر ساقتاي بىلەيىك. ءار نارسەنىڭ الدى-ارتىن ويلايىق. سارعايا كۇتكەن ساعىنعانىنا جەتەدى. مەن تەك مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءوزىن قولدانۋ ءتارتىبىن رەتتەيتىن زاڭعا قارسى ەمەسپىن. بىراق تالقىلاۋ بارىسىندا ادەمى وي الدەقانداي سۇعاناق پىكىرلەرگە تاپ بولىپ جۇرە مە دەپ قورقامىن.

تولەن تىلەۋباي: ابەكە، بيىل تۇعىرلى تاۋەلسىزدىگىمىزگە ون سەگىز جىل تولادى. وسىناۋ تورقالى تويدا قازاق ەلىنە قانداي تىلەك ايتاسىز؟

ءابىش كەكىلبايۇلى: تاۋەلسىزدىك – بۇل كەزگە دەيىنگى دە، بۇل كەزدەن كەيىنگى دە كەشەتىن عۇمىرىمىزدىڭ رۋحاني مايەگى. تاۋەلسىزدىككە جەتكەنگە دەيىنگى عۇمىر ونى كوكسەۋمەن وتسە، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى عۇمىر ونى باياندى ەتۋدى باستى مۇرات ەتەدى. باياندى تاۋەلسىزدىك بار جەردە عانا حالىقتاردىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى. ءبىر كەزدەگى كونە تۇرىك بابالارىمىزدىڭ ماڭگىلىك ەلدى ارمانداۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. بۇل رەتتە اتاقتى امەريكان ساياساتشىسى ساميۋەل حانتينگتوننىڭ تاۋىپ ايتقانى بار: «ۇلت تا ءۇي سياقتى، ونى دا ۇزبەي باعىپ-كۇتىپ، ۇنەمى ماپەلەپ تۇرعان جاراسادى!». ەندەشە، ءبىز دە قاي قادامىمىزدىڭ دا تاۋەلسىزدىك مۇددەسىنەن شىعىپ، ونىڭ ءدايىم نىعايا بەرۋىنە سەپتىگى ءتيۋىن ويلايىق. ءتاڭىرىم بەرگەنىن بەردىم دەپ بەرسىن! تاۋەلسىزدىگىمىزدى ءتىل مەن كوزدەن ساقتاسىن!

تولەن تىلەۋباي: ءابىش اعا، اشىق اڭگىمە-سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت. دەنىڭىزگە ساۋلىق، وتباسىڭىزعا باق-بەرەكە تىلەيمىن.

سۇحباتتاسقان تولەن تىلەۋباي، استانا

Abai.kz