•  قازىرگى اكىم – ەرماك بيداحمەتۇلى ءسالىموۆ. ول – شىڭعىستاۋ دانالىعىنان، سەمەي سەيىستەرىنەن بەيحابار جان. 
• سەمەي قالاسىنىڭ رۋحانياتىنا جاۋاپ بەرەتىن اكىمنىڭ ورىنباسارى - شاروۆا نادەجدا ۆاسيلەۆنا. كوكپەكتىدە مەكتەپ مۇعالىمى، اۋداندىق اكىمدىك قىزمەتكەرى، «نوۆايا جيزن» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعان.
• سەمەيدە جەلتوقسانشىلاردى جازالاعان ايگىلى قازسسر باس پروكۋرورى عالىم ەلەمەسوۆتىڭ اتىندا كوشە بار.

(قايراتتىڭ قابىرى)

ۇستىمىزدەگى جىل – ەلىمىز ءۇشىن مەرەيلى دە مەجەلى جىل. اتاپ ايتساق، ءاز-تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى، ازاتتىققا نەگىز سالعان الاش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعى جانە جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعى. ءبارى دە - بورىكتى اسپانعا اتىپ،   ەل بولىپ جۇمىلا اتسالىساتىن مەرەيتويلار.

بىراق مەجەلى بيىكتەر تەك توي تويلاۋ ءۇشىن عانا ەمەس، وي ويلاۋ ءۇشىن دە قاجەت. مىسالى، ۇلتىمىزدىڭ تاريحي، ءرامىزدى وڭىرلەرى وسى داتالاردىڭ قادىر-قاسيەتىن ءوز ماعىناسىندا ءتۇسىنىپ، جەرگىلىكتى جۇرتقا جونىمەن جەتكىزىپ ءجۇر مە؟ ەلباسىمىزدىڭ ءبىر ۇلاعاتتى ءسوزى ەسىمىزگە تۇسەدى: «قازاقتىڭ تاريحي تامىرىن جالعاعان، ءداستۇر مەن ەلدىكتى ۇيلەستىرگەن تۇركىستان مەن سەمەيدىڭ ورنى قاشان دا بولەك». وسى باعانىڭ ارعى جاعىندا تەرەڭ ماعىنا، سارابدال وي جاتقانى تۇسىنىكتى. ءبىز بۇل جولى سەمەي شاھارىنا بارعاندا جانىمىزعا تۇرپىدەي تيگەن بىرەر جايتتى بايانداعالى وتىرمىز.

راس، قازىرگى سەمەيدىڭ مارتەبەسى – تاريحتىڭ قايناۋىنداعى، نامىستىڭ بايلاۋىنداعى مارتەبە. سوعان قاراماي ء«بورى ارىعىن بىلدىرمەس» بولىپ تۇر: جۇرتشىلىقتىڭ كوڭىلى شۇكىرشىلىك، تىرشىلىك ءوز اعىمىمەن ءجۇرىپ جاتىر. مەكتەپ تە، ۋنيۆەرسيتەت تە، ەمحانا-اۋرۋحانا دا، دۇكەن-بازار دا، ءتۇرلى مەكەمە-شارۋاشىلىقتار دا جۇمىس ىستەپ تۇر. «كۇنىنە نەشە ءتۇرلى پالە كورسەڭ، سوندا دا ءۇمىت ۇزبە ءبىر اللادان» دەگەن وپتيميست حالىقتىڭ جالعىز عانا بازىناسى بار: «سەمەي – الاشتىڭ، رۋحاني اردىڭ، مادەنيەتتىڭ قالاسى بولىپ ءومىر سۇرە بەرسە ەكەن! تاعايىندالاتىن اكىمدەرگە تالاپ تا وسى ورەدە بولسا!» دەگەن.

قازىرگى اكىم – ەرماك بيداحمەتۇلى ءسالىموۆ (سۋرەتتە). ەكسپو جىلى 60-قا اياق باسادى. بيىل ابايدىڭ جاسىندا. بىراق كومەكشىلەرى جازىپ بەرگەن قاعازداعى اباي ءسوزىن وقتا-تەكتە اۋىزعا العانى بولماسا، شىڭعىستاۋ دانالىعىنان، سەمەي سەيىستەرىنەن بەيحابار. ءاۋ باستاعى ماركشەيدەر ماماندىعى قاۋىزىنان شىعا الماي قالعان سياقتى. ۇلت ۇلىلارىنان گورى «قانىشەر ەرماكتى» ۇلىقتايمىن دەپ، باسى داۋعا قالعانىن قازا ءتىلدى باق-تىڭ وقىرمانى ۇمىتا قويعان جوق.

ادەتتە «اكىمنىڭ كەم-كەتىگىن ورىنباسارلارى تولىقتىرادى» دەگەن تۇسىنىكپەن ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتاتىنىمىز بار. كەزىندە قازاق رۋحانياتى دەسە، سەمەيگە قارايتىن باسىمىز «وسى سىزدەردە الەۋمەتتىك-مادەني ماسەلەلەردى اكىمنىڭ قاي ورىنباسارى باسقارادى؟» - دەپ سۇراپ، جاۋابىنا قۇلاپ قالا جازدادىق. تانىسىڭىزدار! سەمەي قالاسىنىڭ رۋحانياتىنا جاۋاپ بەرەتىن اكىمنىڭ ورىنباسارى - شاروۆا نادەجدا ۆاسيلەۆنا (سۋرەتتە). ءيا-ءيا، قاتە ەستىگەن جوقسىزدار.

رۋحاني دۇنيەسى دە، ادامي الەۋەتى دە كەمەرىنەن اسىپ، توگىلىپ جاتقان سەمەي قالاسىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن ءبىر مامان تابىلماي، سوناۋ كوكپەكتىنىڭ كوگىندە مەكتەپ مۇعالىمى، اۋداندىق اكىمدىك قىزمەتكەرى، «نوۆايا جيزن» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولعان حانىمدى قيناعانداي اكەلۋ قانشالىقتى قاجەت ەدى؟

مۇمكىن نادەجدا ۆاسيلەۆنا كەرەمەت مۇعالىم، مامان، قالامگەر شىعار، بىراق «قازاعى اۋزىمەنەن قۇس تىستەگەن سەمەي قالاسىن نەسىمەن تاڭعالدىرام دەپ ويلاندى؟» دەپ، ءبىز تولعانىپ، قامىعىپ قالدىق.

الدە ەرماكشىل اكىم دە، ونىڭ جۇرەك جۇتقان ورىنباسارى دا ءبارىن كەڭسەدە وتىرىپ بىتىرۋگە بولادى دەپ شەشتى مە؟

سۇراق كوپ، جاۋاپ از. ونى سەمەيلىكتەرگە قويساق، قۇمىعا اشۋلانادى. اراسىندا زەردەلىلەر «بۇل ءبىر مەمەلەكەتتىك قىزمەتتىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى اۋى مەن باۋىنىڭ جينالماي جاتقانىن كورسەتەدى»، -  دەپ، اشىنا ايتادى.

قوش، ايتپاعىمىز بۇدان دا تەرەڭىرەك...

ءبىز سەمەيدە تۇسكەن ءۇي «عالىم ەلەمەسوۆ كوشەسىندە» ەكەن. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ داڭقتى باتىرى، حالىق قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ زيراتىنا ءتاۋ ەتۋگە ارنايى وسى قالاعا بارعان ازاماتىڭىز ءۇشىن مىناۋ كوشە اتى وتە توسىن ەستىلدى.

باستاپقىدا ءدۇر ەتىپ: «بۇل جەلتوقسانشىلاردى جازالاعان ايگىلى قازسسر باس پروكۋرورى عالىم ەلەمەسوۆتىڭ ءدال ءوزى مە، جوق، اتتاسى ما؟» - دەپ سۇرادىق. ماسقارا! ءدال ءوزى بولىپ شىقتى. جانە كەيىنىرەك قويىلعان.

ىزادان جارىلارداي بولدىق. ءبىزدى كۇتىپ العان جىگىت اعاسىنىڭ وتاندىق ونوماستيكادان حابارى مول ەكەن. تاۋەلسىزدىك، ازاتتىق دەپ اي قاراپ جۇرگەنىمىزدە، سوۆەتتىك پروكۋرور ع.ب.ەلەمەسوۆتىڭ اتى تۋعان جەرىندەگى وبلىس ورتالىعى كوكشەتاۋدا ءبىر كوشەگە بەرىلىپتى. ونى ايتاسىز، سول قالادا ەسكەرتكىش قويىلىپ، مۋزەي اشىلىپتى.

ەندى ويلانىڭىز: وسىنداي جاعداي ءوز تاريحى مەن تاعدىرىن سىيلاعان باسقا مەملەكەتتە بولۋى مۇمكىن بە؟ بەس بەرەسى، التى الاسى جوق سەمەيدە ونىڭ اتى نەگە ءجۇر؟.. بۇل – پەندەشىلىك دەگەن پيراميدانىڭ جەمىسى ەكەنى ءسوزسىز. ال، وسى جاعداي ەرماك ءسالىموۆتى دە، ونىڭ يدەولوگى نادەجدا شاروۆانى دا ويلاندىرۋى مۇمكىن بە؟ ەشقاشان! مۇنى 100 پايىز سەنىممەن ايتامىز.

سەمەيلىك اعامىزدان: «ع.ەلەمەسوۆ كوشەسىنىڭ بۇرىنعى اتى قانداي ەدى؟» - دەپ سۇرادىق. «باسىندا سولداتسكايا بولعان، كەيىن كراسنوگۆاردەيسكايا اتالدى»، - دەدى ول. ءبىز: «وندا سول قىپ-قىزىل كۇيىندە قالىپتى عوي»، - دەگەن پىكىرىمىزدى جاسىرمادىق...

ۇلت باتىرى قايراتتىڭ بەيىتىنە زيارات ەتىپ، ارۋاعىنا قۇران باعىشتادىق. سودان كەيىن ونىڭ كوشەسىنە قاراي اياڭدادىق.

ق.رىسقۇلبەكوۆكە كوشە اتى ەلشىل-مەملەكەتشىل سەمەي زيالىلارىنىڭ باتىلدىعى ارقاسىندا تاۋەلسىزدىككە دەيىن-اق (1991 جىلى قىركۇيەكتە) بەرىلىپتى. ءبىر قىزىعى، بۇل كوشەنىڭ ءاۋ باستاعى اتى «پوليتسەيسكايا» ەكەن. ياعني، ابايدان باستاپ، ءاليحان بوكەيحاندارعا دەيىنگىلەردى اڭدىعان جاندارم مەن پوليتسەيلەر كوشەسى. 1918 جىلى وعان قازيلاردى اتقان «كوميسسار» اتى بەرىلگەن... سەمەي زيالىلارى وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرىپ، ءدال سول كوشەنى ازاتتىق ابىرويى قايراتتىڭ ەسىمىمەن اتاعان. ەسكەرتكىشى دە اسا ويلى، ماعىنالى!

جولباسشىمىزدان تاعى سۇرايمىز: «ەلەمەسوۆتەردى ەلەپ جاتقاندارىڭىزعا قاراعاندا، رىسقۇلبەكوۆتەر رۋحى سايابىرسىپ قالعانداي ما، قالاي؟» - دەپ.

اعامىز: «شاروۆالاردىڭ شالالىعىنا شارامىز تولىپ وتىر. وعان ەلەمەسوۆ پە، رىسقۇلبەكوۆ پە، باسقا ما – ءبارىبىر. «سوقىر تاۋىققا – ءبارى بيداي». ءالى ەسىمدە، 1991 جىلى شاكارىم، مىرجاقىپ، ماعجاندارعا، 1992 جىلى ب.مومىشۇلى مەن قۇلجانوۆتارعا العاش رەت كوشە اتى بەرىلىپ، قاتتى قۋانعانبىز. بۇل ۇدەرىس 1997 جىلعا دەيىن جاقسى ءجۇرىپ، كەيىن توقتاپ قالدى. ال، قازىر مۇلدە قوزعالمايدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىن، جەلتوقساننىڭ 30 جىلدىعىن قالا قانداي رۋحاني جەڭىسپەن قارسى الادى؟ بىزگە ادىلەتتىك ماڭىزدى. ەلباسى سەمەيدىڭ اتىن دۇرىستاپ كەتكەندە، تاريحقا تاعزىم ماسەلەسىن ايرىقشا ايتىپ ەدى. بيىل ءاليحان بوكەيحانعا – 150 جىل، كەلەسى جىل – الاشتىڭ 100 جىلدىعى. ەكەۋى دە سەمەيدە وتكەن. بۇكىل ۇلت، بارشا جۇرت سەمەيگە قارايدى. ءبىز ەرماك پەن نادەجدانىڭ ارقاسىندا جەرگە قارايمىز...»، - دەدى اشۋلانىپ.

وسى پىكىر ءبىز ءۇشىن دە ءزىل-باتپان ەدى. سەمەيدەن الماتىعا قۋانىپ ەمەس، تۇنجىراپ قايتتىق.

سوندا دەيمىز-اۋ، ۇلت دانالارى اباي مەن شاكارىمنىڭ، ءاليحان مەن حالەلدىڭ، مۇحتار مەن قانىشتىڭ ءىزى، ءىسى، ونەگەسى، وسيەتى قالعان سەمەيدى مىنا تاۋەلسىزدىك زامانىندا ولاردىڭ مۇراسىن مۇلدە تانىمايتىن، تانۋ كەرەك دەپ تە ەسەپتەمەيتىن اكىمدەرگە، ولاردىڭ ورىنباسارلارىنا باسقارتىپ قويۋ اقىلعا، ارعا، ازاماتتىقا سىيىمدى ما؟.. بۇل قالادا جەلتوقسان باتىرىنىڭ دا، ونى جازالاۋشىنىڭ دا كوشەسى قاتار بولۋى – ازات مەملەكەتتەگى جاس ۇرپاقتىڭ تاريحتى دۇرىس، ءادىل باعالاۋىنا مۇمكىندىك بەرە مە؟..

ءسىز قالاي ويلايسىز؟..

ايقىن ءشارىپ

الماتى-سەمەي-الماتى

Abai.kz