تۇرسىن جۇرتباي. «الاشقا!» (جالعاسى)

التى الاشقا ايان، 1916 جىلعى 25-يۋن جارلىعى الەگiنەن جەتiسۋ وبلىسىنداعى قىرعىز-قازاقتىڭ باسىنا قيامەت-قايىم كۇندەر تۋدى. “جiگiت بەرمەيمiز” دەپ قارسىلىق قىلعانى ءۇشiن وققا ۇشىپ، قانشاسى ءوز جەرiندە بiر قىرعىن كوردi. باسشى ادامدارى دارعا اسىلدى. راقىمسىز حۇكمەتتiڭ قارۋلى اسكەرiنە قارسى تۇرا الماي كوبi قىتاي جەرiنە بوستى. مال-مۇلكiنiڭ كوبi ورىس اسكەرiنiڭ قولىنا ولجاعا ءتۇستi. كورشi مۇجىقتار جاۋ بولىپ، تال تۇستە تالاندى: ءولتiردi, ادامىن بايلاپ، مالىن ايداپ الدى. بوسقاندا ايداپ كوشكەن مال-مۇلiكتەن جولشىباي ايىرىلدى.

جاياۋ-جالپى، ءۇيسiز-كۇيسiز قىتاي جەرiنە جەتكەندە قار جاۋدى، قىس ءتۇستi. وندا جاناشىر جاقىن تابا الماي جانتالاستى. اشتان ءولiپ بارا جاتقان سوڭ قالماق قىتايعا بالا-شاعالارىن ساتا باستادى. ادام بازارى اشىلىپ، بالانىڭ قۇنى بiر شەلەك بيدايعا شىقتى. بويجەتكەن قىزدارىن، جاس كەلiنشەكتەرiن قانى قارا قالماقتار قاتىندانىپ كەتتi. اش-جالاڭاش، اۋىزىنا نە تۇسسە سونى جەپ، قايدا بولسا سوندا جاتىپ، نەشە ءتۇرلi دەرتكە ۇشىراپ تاعى قىرىلدى. باقىتسىز سورلىلاردىڭ مۇڭزارىن، كوز جاسىن ەستiر قۇلاق، كورەر كوز بولمادى. تۋعان جەر، وسكەن ەل، كەشەگi باستان كەشكەن قىزىق داۋرەن كوزدەرiنەن بiر-بiر ۇشتى. مىڭداپ ايداپ، جۇزدەپ ساپىرىپ شالقىعان بايلار بiر ءۇزiم نانعا زار بولدى. الپەشتەپ وسiرگەن بالالارى تەلمiرiپ كورiنگەننiڭ كوزiنە قاراپ، موينىنا دوربا سالىپ قايىرشى بولىپ كەتتi. باي-كەدەي، جاس – كارi, جاقسى – جاماننىڭ ايىرماسى بiتiپ، ءبارi بiردەي سورلى بولدى. ءبارi بiردەي مۇڭدى بولدى. اتادان – ۇل، انادان – قىز، جاردان – جار ايىرىلدى. جۇرەك – قانعا، كوز-جاسقا تولدى.

جەتiم-جەسiر بوتاداي بوزدادى.

جۇرتتىقتان، تiرشiلiكتەن كۇدەر ءۇزiپ، بۇل وپاسىز دۇنيەگە قوش ايتىسۋعا تايانىپ تۇرعىندا بوستاندىق تۋدى. بۇل حاباردى ەستiگەندە جۇرەكتەرi جارىلعانداي كۋانىپ، اh دۇنيە، تىم بولماسا ەلگە جەتiپ، الاشتىڭ ورتاسىندا ولسەك، ارمان بار ما-دەپ قايتا شۇبىرا باستادى.

تاعى اشتىق، تاعى جالاڭاشتىق، تاعى ءولiم... ءالi جوق، دىمى قۇرىعان سورلىلار جاياۋلاپ قوزى كوش جەرگە جۇرۋگە جاراماي، كەز-كەلگەن جەردە جىعىلدى جىعىلعانى تۇرعان جوق، ولگەنi تiرiلگەن جوق...

باسى قاسىندا بولماعان، كوزدەرiڭمەن كورمەگەن الاشتىڭ بالالارى، بiر مينۋت كوزدەرiڭدi جۇمىپ، قيالعا سالىپ قاراڭدار، سوندا كورگەندەي بولاسىڭدار: بiرەۋ تالتiرەكتەپ اياعىن باسا الماي جىعىلىپ جاتقان، بiرەۋ اشتىقتان iسiنiپ، قانداي كۇنا، سۇمدىعىمىزدان مۇنداي كۇيگە ۇشىراتتىڭ قۇداي! -دەگەندەي قيمىلداۋعا شاماسى كەلمەي كولگە قاراپ جاتقانىن، جولدىڭ بiر شەتiندە ءولiپ، ولگەنiنە راقاتتانعانداي، ماڭگiلiك ۇيقىعا كەتكەن شالدى كورەسiڭ. جاس بالاسىن باۋىرىنا قىسىپ، قۇشاقتاعان كۇيiندە ولگەن قاتىندى كورەسiڭ. بۇلاردىڭ مۇنداي حالiنە قايعىرار ەشكiم جوق، تەك قۋانىش پەن اس پەن تويعا جيىلعانداي توپ-توپ قارعا-قۇزعىن، يت-قۇس ولگەندەردiڭ كوزiن شوقىپ، ەتiن جەپ، سۇيەگiن كەمiرiپ جاتقانىن كورەسiڭ. بۇل ولiكتەر قۇدايدىڭ كەڭ دالاسىن ساسىتقان. ىق جاعىنان جان جۇرەرلiك ەمەس، مۇنىڭ يiسiن ءوزiڭ يiسكەگەندەي بولارسىڭ...

مۇنىڭ ءبارi ەرتەگi ەمەس، بولعان iس! كەۋدەدە شىبىن جانى قالعاندارى ەلiنە جەتتi. بۇلار نە كوردi? قورا-قوپسى ويران بولعان، قويمالارى تالانعان، مالدان ادال قارا قالماعان، جەرiنە ەگiن شىقپاعان، ەگiن سالار جان قالماعان. اياق جەتەر جەردە ازىق جوق، ازىقتى جەرگە جەتەر كولiك جوق، كولiك بولسا – ازىق جوق، قالىڭ الاش الىستا، قانى باسقادان قايىر جوق.

تاعى داعدارىس، اشارشىلىق، تاعى ءولiم...

بوستاندىق تۋدى، جادىراپ جاز شىقتى، كۇركiرەپ كۇن شىقتى، بiراق ول بيشارالاردىڭ باسىنان قارا تۇمان سەرپiلمەدi, عازiرەيiل قىلىشىن قىنابىنا سالمادى. باسى امان، مالى تۇگەل اعايىن جەتكiلiكتi جاردەم بەرە المادى. ءارi-بەردەن سوڭ جۇرت ولاردىڭ حالiن ۇمىتۋعا اينالدى.

قازاق-قىرعىز قىرىلىپ جاتىر ەكەن تابيعات وزگەرمەدi, تاعى دا قىس تۋدى. بيشارالاردىڭ حالi بۇرىنعىدان مىڭ ەسە جامانعا اينالدى. بiر جىلدىڭ iشiندە ولگەنi ءجۇز مىڭنان استى. ەندi بۇل تالايىن ولتiرگەن شىعار. قانشا ولگەنiن اق كەبiندەي قار جاسىرىپ جاتقان شىعار. مiنە، قار كەتiپ، جاز شىعۋعا اينالدى. قۇزعىن، قارعا توي قىلار، اۋا ساسىر... بiراق ادام بالاسى جان سەبiل ەكەن: ءالi ءولiپ بiتكەن جوق كورiنەدi, تiرiلەرiنە تاماق تا تابىلىپ قالدى دەگەندi ەستiپ وتىرمىز: تiرiلەرi ولگەندەرiنiڭ ەتiن جەپ جاتىر دەيدi. بۇعان الاش، ءيا قۋانارسىڭ، ءيا جىلارسىڭ، ءوزiڭ بiل. جىلاساڭ – اعايىندىعىڭ. بiراق سەنiڭ كوز جاسىن اشقا – تاماق، جالاڭاشقا – كيiم بولمايدى. كوز جاسى كومەككە جارايتىن بولسا، وزگەدەن كەندە بولسا دا، ولار كوزدiڭ جاسىنان كوڭiلدiڭ قايعىسىنان كەندە ەمەس ەدi. اعايىنعا، الاش، شىن جانىڭ اشىسا، شىن جىلاسىڭ – كومەگiڭدi كورسەت، جىلۋىڭدى بەر. جايشىلىقتاعى قايىرشىعا بەرەتiن تيىنىڭدى بەرمە، رۋلى ەلiڭ ولiمنەن قالعانداي جىلۋىڭدى بەر.

جوعارىدا ايتىلعان وقيعانى جەتiسۋدىڭ قازاق قىرعىزى باسىنان كەشiپ وتىر. ەندi بۇل كۇندە جەتiسۋعا كورشi سىرداريا وبلىسىنىڭ قازاعى اشارشىلىققا، قىرعىنعا ۇشىراي باستادى. بۇل ەلدە جاز ەگiن، ءشوپ شىقپاي، قىسقا قارسى مالدارى جۇتاپ، شەتتەن استىق كەلمەي، كەلتiرۋگە شاماسى كەلمەي، جەتiسۋداي بولماسا دا باستارىنا قاراڭعى كۇن تۋدى. شەت جاعاسى بوتەن ەلدەرگە اۋىپ، بۇلاردىڭ دا ادامدارى ساتىلىپ، بەرەكەسi, ەلدiگi كەتۋگە اينالدى.

وسى ەكi وبلىستاعى اش، جالاڭاش قازاق-قىرعىز باۋىرلارعا جۇرتتان جەتكiلiكتi جىلۋ جيناپ، رۋلى ەلiمiزدi ولiمنەن امان ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن سەمەي وبلىسىنىڭ “الاش” قالاسىندا قازاق كوميتەتi ءhام جاستاردىڭ “جانار” اتتى ۇيىمى باسشىلىق ەتiپ قاۋىم جاسادى. 5 مارتتا قاۋىم ورتاسىنان iس باسقاراتىن 5 كiسiلiك كوميتەت سايلاپ شىعاردى. قاۋىمنىڭ باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءجاي باستىعى مۇقاش پوشتايۇلى بولدى.

كوميتەت پرەدسەداتەلi – مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ورىنباسارى – جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، حاتشىسى – مۇحتار اۋەزۇلى، قازىناشى – ابدوللا ەسiركەپۇلى، تاعى بiر مۇشەسi ابدوللا قوسكەيۇلى. ماجiلiستە 7 مىڭ سومداي جىلۋ جيىلدى. كوميتەت قازiر iسكە كiرiستi.

سانالى الاش!

مىنا ەكi وبلىستاعى باۋىرلارىمىزدىڭ جايى جوعارىدا ايتىلدى، بiز جۇرت بولامىز، ءوزi تiزگiنiمiزدi ءوزiمiز الامىز دەپ وتىرمىز: جۇرتىمىزدىڭ بiر جاعى مىناداي جوعالعالى تۇرعاندا كiممەن جۇرت بولامىز؟! كەشە بiر وبلىسىمىز ويران بولسا، بۇگiن ەكiنشi وبلىسىمىز مىناداي اپاتقا ۇشىراپ تۇرسا، ەرتەڭ ءۇشiنشi, ارعى كۇنi ءتورتiنشi وبلىسىمىزدىڭ باسىنا، سۇيتە-سۇيتە ءبارiمiزدiڭ باسىمىزعا مۇنداي حالدiڭ كەلمەسiنە قانداي كوزiمiز جەتەدi?!

تۇتانعان ءورتتi مەزگiلiندە سوندiرمەسەك، ول ورتكە ەرتەڭ ءبارiمiز دە شالىنبايمىز با؟ شارپىلمايمىز با؟ سوندا بiزدi كiم جۇرت قىلادى! وندا بiز جۇرت بولمايمىز، جوعالامىز.

مەيiرلەن الاش!

رۋلى ەلiڭ قان جۇتىپ تۇرعاندا سەن ماي جۇتپا!

اتا-انالار! سەندەر بالالارىڭدى ەركەلەتiپ ماڭدايىنان سيپاپ، كۇنگە، جەلگە قاقتىرىلماي وتىرعاندا وزدەرiڭدەي ادامداردىڭ بالالارى ساتىلىپ، كوزدەرiنە شىبىن ۇيمەلەپ، جەتiمدiكتە جۇرگەنiن، بiر ءتۇيiر تاماققا، بiر جۇتىم سۋسىنعا زار بولىپ، جىلاپ وتىرعانىن ويلاڭدار! سەندەردiڭ قاتىن-قىزدارىڭ التىن-كۇمiسكە مالىنىپ، بويلارىن تۇزەپ جىلى ءۇي، جايلى توسەكتە وتىرعاندا، ولاردىڭ قاتىن، قىزدارى كۇڭدiكتە، اش-جالاڭاش ابۇيىرىن جابا الماي وتىرعانىن ويلاڭدار!

اتقا مiنگەن ازامات! سەندەرگە ەل كەرەك، جۇرت كەرەك بولسا باسشىلىق قىلىپ، الاشتى امان ساقتاۋ قامىنا كiرiسiڭدەر!

– نامىستان، الاش!

– جiگەرلەن، الاش!

– تاس باۋىر بولما، الاش!

ماديار”.

وسى بiر قيلى زاماندا مۇحتار دۇنيە تاريحىنا جۇگiنiپ، ءوز ۇلتىنىڭ مۇنداي اۋىر حالگە تۇسكەن سەبەبiن iزدەيدi. “ادام بالاسىنىڭ تۇرمىسى تاريح تەزiنە iلiنگەننەن بەرi قاراي دۇنيە مايدانىنا تالاي جۇرت كەلiپ كورنەكتi ورىن الىپ، ازدى-كوپتi ءومiر ءسۇرiپ، ارتىنان iرiگەن قاۋداي تاۋسىلىپ كەلiپ، زامان تۇمانىندا قاراسى ءوشتi. سول جۇرتتىڭ تاريحىن الساق، ارقايسىسىنىڭ باستارىنان كەشiرگەن ءار ءتۇرلi داۋiرلەر بار. بiر ءداۋiر: وزگەدەن شوقتىعى اسىپ، iسi وركەندەپ، “تاسى ورگە دومالاعان” كەز. بۇل ۋاقىتتىڭ ادامى ءومiردiڭ قۋانىشى، كورiكتi جاعىن كوپ كورiپ، كۇلiپ تۋىپ، كۇلiپ وتكەنگە ۇقسايدى. بۇدان سوڭعى بiر ءداۋiر: ەلدiڭ شەبi جارىلىپ، iرگە ىدىراپ، “ەرi موينىنا كەتiپ” جۇرتتىعىمەن قوشتاسۋعا اينالعان كەزi. بۇل ۋاقىتتىڭ ادامى جان اشىر جاقىنى جوق، جەتiم قالعان جاس بالاداي، تiرلiگiندە باعا جوق، ازىپ تۋعان، جىلاپ تۋىپ، جىلاپ وتكەنگە ۇقسايدى”،- دەپ تولعانادى مۇحتار. سوندا وكسiپ تۋعان ۇرپاققا كiمدi جاتقىزدى؟ ەگەر دە اشىعىن ايتساق، ءدال سول تۇستا مۇحتار ءوزiن سوڭعىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزىپ: “تۇياق سەرپەر” قۇرباندىق رەتiندە باعالاعان جاس الاشتار ەدi. Iلگەرiدەگi اعالارىنىڭ كوكiرەگi دە شەرگە تولىپ، شەرمەندە كۇي كەشكەن الماعايىپ ءداۋiر ەدi. سونداي قىسىلتاياڭ زاماننىڭ اڭعارىندا سالىندى بوپ سۋعا كەتپەي، جاعالاسىپ جاعاعا شىعىپ، حالقىن قۇتقارىپ قالعىسى كەلەدi. سابىلىسقان ويدىڭ، سارساڭعا تۇسكەن سانانىڭ اششى زاپىرانى اششى ءسوز ايتقىزادى: ء“ار ادامنىڭ تۋىپ-وسكەن ەلi, جاسىنان جاتتاپ وسكەن عادەتi, نانىمى، تۇرمىس قالپى سول ادامنىڭ اقىل، مiنەزiنە iز قالدىرماي تۇرمايدى. بۇل قالدىرعان iز كوڭiلگە كiرiپ، ەرiكتi بيلەپ ءار ادامعا ءوزiنiڭ ەلiڭ سۇيگiزiپ، ەلدiگiن iزدەتەدi. ەلدiككە كەلگەن قاۋiپكە وقىعان، وقىماعان بiردەي كۇيiنiپ قارسىسىنا بiردەي شىعادى. ەلدiگi امان قالۋى ءۇشiن ەكiنiڭ بiرi بەينەتكە، ولiمگە ءيا باسقا ءتۇرلi قازاعا شىداپ كەتەتiنiن تاريح جۇزiنەن كورiپ وتىرمىز. ەرتە زاماننان بولىپ كەلە جاتقان بەس-ون، جيىرما-وتىز جىلدىق سوعىستاردىڭ بارiندە بولاتىن ەكi-اق ءتۇرلi ماقسات بار. بiر ماقسات – جۇرتتى جەم قىلۋ، ەكiنشiسi – ەلدiكتەن ايىرىلماۋ، وزگەگە ايىرىلماۋ، وزگەگە جەم بولماۋ”.

جاس الاشتار ەكiنشi جولدى تاڭدادى جانە ارالارىندا ەل ءۇشiن جانىن قيعان العاشقى قۇرباندىق تا شىقتى. ءوسپiرiم كەزiنەن قاناتتاس، بiر جاتاقتا جاتىپ، جان سىرىن، ارمان – مۇددەسiن بولiسكەن، ەلدiكتiڭ جولىن بiرiگiپ، iزدەگەن قۇربىسى قازي ارانداتۋدىڭ كەسiرiنەن وققا ۇشتى. “اباي” جۋرنالىندا بۇل تۋرالى ۇلكەن قازالى ءسوز ايتىلىپ، ونىڭ جانازاسىن شاكەرىم شىعاردى. الاش ۇلاندارىنىڭ قابىرعاسىن سوككەن بۇل قازا ولاردىڭ كەيiن كورەتiن قۇقايلارىنىڭ باسى ەدi. سول اتىلعان وق كەيiن جۇسىپبەكتiڭ، حالەلدiڭ ماڭدايىنا قادالدى. قازي الاش اسكەرiن جاۋىنگەرلiك تارتiپكە ۇيرەتiپ جاتقان كەزiندە سولداتتار اتقان. ەل اراسىنداعى ءسوز بويىنشا. بۇلار اقتار ەمەس، سولاردىڭ كيiمiن كيگەن قىزىلدار ەدi, ارانداتۋ ءۇشiن قاساقانا iستەگەن دەگەن جورامال بار. كiم بiلسiن، قايسىسى دۇرىس ەكەنiن، ايتەۋiر بۇل ەكi اسكەر دە ءدال سول ۋاقىتتا قازاقتىڭ مۇددەسiن كوزدەمەگەنi انىق. ولاردىڭ ءوز اۋرەسi وزiندە ەدi.

ء“ولiپ تاۋسىلۋ قاۋپi” اتتى ماقالاسىندا قازاق حالنىڭ باسىنا تونگەن قارا بۇلتتى، وتارشىلدىقتىڭ ايارلىعىن بارىنشا اشكەرەلەپ، ايداhاردىڭ اۋزىنان قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. “سوعىس دەگەن نارسە – ادام بالاسىنىڭ جىرتقىشتىق قۇلقىنا ايعاق بولعان بiر iس. سوعىسىپ جەڭiپ العان جۇرتىنا جەڭگەن جۋان ەل نە iستەمەيدi? بۇعان ەسكiدەن كەلە جاتقان داڭعىل جول، جەڭiلگەن ەلدi ءوز بەتiندەگi جۇرتتىق قالپىنان ايىرىپ، ءون بويىنا سiڭiرiپ بوتەن نيەت ويلاتپاي، بوتەن تiلەۋ تiلەتپەيدi. الدىمەن تورىعان ەلدiڭ دiنiن قاقپايعا الادى، بۇدان سوڭ عۇرىپ-ادەتiن ارالاستىرادى، ارتىنان الامىشتاپ ءجۇرiپ تiلiن جوعالتىپ، ەلدiڭ بەلگiسiن كۇنگiرتتەندiرiپ اقىرىندا بiر ۇلتتى جۇتىپ كەتە بارادى. ارينە، بۇعان بۇل ايتىلعانداي بولىپ جۇتىلىپ كەتەتiن قانداي ەل – مادەنيەتi تومەن بولعان ەل عانا...”

ار جاعىن تالداماساڭدا بولادى. كiمدi, قاي حالىقتى، نەگە ايتىپ وتىر؟ سول كەزدە مۇحتار ايتقان ء“ولiپ تاۋسىلۋ قاۋپiن” قازاق حالقى بۇگiنگi “سوتسياليستiك قوعامنىڭ ارقاسىندا” باسىنان كەشiپ، سوعان راحمەتiن ايتىپ تا، سول ايتقانىنان قايتىپ تا ۇلگەردi. “سiبiردiڭ بiرنەشە وبلىسىندا شەت جاعاسى بiلiنگەن وبا اۋرۋى دا قازاققا وزگەشە قاۋiپتi. بۇل اۋرۋ قازiرگi سۋىقپەن جوعالعان سياقتانىپ وتىر، بiراق وبا اۋرۋىندا كوپ بولعان دارiگەرلەردiڭ تاجiريبەسiنە قاراعاندا، بۇل بيىل ۇرىعىن عانا كومدi, جەمiسi ەندiگi جىلى، ودان ارعى جىلدارى قىزسا كەرەك. بۇل قوناقتىڭ قازاقتان الاتىن بۇيىمتايى قاندايلىق بولادى، ونى ۋاقىت كورسەتەر”-دەگەن قاۋپi دە ءدال كەلدi. وبا مەن سۇزەك قازاق دالاسىنان مىڭداعان ادامداردىڭ جانىمەن قوسا، ابايدىڭ ايەلi – ايگەرiمنiڭ جانە مۇحتاردىڭ اتاسى اۋەزدiڭ دە ء“ومiرiن بۇيىمتايعا” الىپ كەتتi. بۇل جىلدار تۋرالى مۇحتار:

“اراسىندا اۋىرىپ، وقۋدى بiرلi-جارىمدى توقتاتىپ، دوعارىپ قويىپ ءجۇرiپ، سەميناريانى 1919 جىلى شالاشارپى بiتiردiم. بۇل كەزدەردە فەۆرال توڭكەرiسi بولعان. 19-جىلدىڭ اياعىندا كەڭەس وزگەرiسi بولدى، الەۋمەت قىزمەتiنە ارالاسىپ كەتتiك. سودان كەيiنگi باسپا سوزiنە تولىعىراق ارالاسقانىم 1918 جىلى “اباي” جۋرنالىنىڭ شىعۋىمەن بايلانىستى. ونداعى سوزدەر سىرلى ادەبيەت ەمەس، جالپى ماقالالار، بالالىقتىڭ، جاستىقتىڭ ءار سايعا باسىن سوققان ساندالىسى، دالباسالىعى سياقتى”،- دەپ جازدى.

ارينە، “قيلى زامان” سياقتى شىعارمانى جازعان سوڭ جوعارىداعى ماقالالالردىڭ وزiنە ەرمەك سياقتى كورiنۋi مۇمكiن. بiراق “اباي” جۋرنالى ول ءۇشiن شىڭدالۋ مەكتەبi بولدى. جاڭا باسىلىمنىڭ نەگiزگi ماقساتى ەل تاريحى، ادەبيەت-مادەنيەتi, ونەر-بiلiمi تۋرالى ماعلۇمات بەرiپ، وزگە جۇرتتىڭ ۇلگiلi iستەرiن، جەتiستiكتەرiن تانىستىرۋ. جۋرنالدىڭ 13 سانى جارىق كوردi. “ابايدىڭ” العاشقى سانى اقپاندا 900 وقىرماننىڭ قولىنا تيدi. وندا وزگە اعىمدىق ماقالالارمەن لەۆ تولستويدىڭ “بۋددا”اتتى اڭگiمەسi باسىلدى. تارجiمالاعان – مۇحتار اۋەزوۆ. بۇل – كەزدەيسوق كورiنiس ەمەس. جۋرنال باعىتى عالام عىلىمىن قالىڭ قاۋىمعا نەعۇرلىم كەڭ ءتۇسiندiرۋ بولعاندىقتاندا، تانىمدىق تاعىلىمى بار دۇنيەلەردi iرiكتەپ باسقان. فيلوسوفياداعى ۇلكەن اعىمنىڭ بiرi – بۋدديزمنiڭ شىعۋ تەگiن باياندايتىن تولستويدىڭ ءدال وسى شىعارماسىن اۋدارۋى دا سوندىقتان. كەلەسi جاريالانعان سانىندا، مۇحتاردىڭ “فيلوسوفيا جايىنان” اتتى عىلىمي ماقالاسى الدىڭعى تاقىرىپتىڭ زاڭدى جالعاسى. مۇندا فيلوسوفيانىڭ ءمان-ماعىناسى، دامۋ تاريحى، فيلوسوفيا مەن دiننiڭ ارا قاتىناسى، تانىم مەن بولمىس، ودان وزەكتەسە تارايتىن “پسيحولوگيا” ، “لوگيكا”، “گنەسولوگيا”، “مەتافيزيكا”، “انتولوگيا”، “راتسيونالنايا تەولوگيا”، “راتسيونالنايا كوسمولوگيا”،“راتسيونالنايا پسيحولوگيا”، “جاراتىلىس عىلىمى” حاقىندا تۇسiنiكتەر بەرiلiپ، اريستوتەلدەن باستاپ ءار داۋiردە فيلوسوفيالىق اعىمدارعا مۇرىندىق بولعان فالەس، دەكارت، بەكون، كانت تەوريالارى تالداندى. مۇحتاردىڭ پiكiرلەرiنiڭ قىسقاشا تۇيiندەرi مىنالار:

فيلوسوفيا – كەڭ اقىل، تەرەڭ قيال شىعارعان ادامنىڭ جانىن تاربيەلەيتiن عىلىم... فيلوسوفيانىڭ قۇرالى – تولعاۋلى تەرەڭ وي. Iزدەيتiنi – بۇتكiل دۇنيەنiڭ ەڭ اۋەلگi سىرى، نەگiزگi حاقيقاتى... فيلوسوفيانىڭ كiرiسەتiن جەرi – قولعا ۇستاتىپ، كوزگە كورسەتەرلiك دالالدەر تابىلمايتىن، تازا اقىل شەشەتiن ساۋالدار. فيلوسوفيا ادامنىڭ باسىنان شىققان بار عىلىمنىڭ تامىرىن بiر ارناعا جيىپ، سول شىعارعان قورىتىندىسىن ادامنىڭ اقىلىنا، جانىنا ازىق قىلىپ بەرەدi... ادامنىڭ ءومiرiن كوكiرەگiندەگi اقىلدىڭ يدەياسى بيلەيدi.

اقىلدىڭ جولى بيلەيتiن بولسا، ول يدەيانى فيلوسوفيا بيلەيدi. وسىمەن ادام بالاسىنىڭ اقىل جولىنداعى تاريحياتىن فيلوسوفيا بيلەيدi... فيلوسوفيا شىننان شىڭدى تۋعىزىپ، hامان iزدەنiستiڭ جولىندا اۋەلگi اشپاق سىرى – دۇنيەنiڭ ەڭ جوعارعى نەگiزiن تاپپاق، قايدان جارالعانىن شەشپەك، ادامنىڭ دۇنيەگە كەلگەن ماقساتىن تەكسەرمەك... فيلوسوفيانىڭ تاريحىن تەكسەرۋشiلەر بۇل ۋاقىتتى ۇلكەن ادىم iستەۋiنiڭ الدىنداعى مەزگiلi دەپ ەسەپتەيدi. مۇنىڭ انىعىن كەلەشەك زامان كورسەتەر...

فيلوسوفيا – ادامگەرشiلiك جولىنداعى قاراڭعى قالتارىستاردا قولعا ۇستايتىن شامشىراق. ادام بالاسى جان جەمiسiن تاتپاي ءومiردiڭ تەرەڭ ماعىنا، شىن ماقساتىنا جەتە المايدى... ادامنىڭ جۇرەگiنە باقىت، ماحاببات ۇرىعىن ورناتا الاتىن دا كوكiرەككە سiڭگەن سول تۇلعالى وي...”

بۇل جولداردىڭ اۆتورى وسىدان جارتى جىل بۇرىن “ەل اعالارىنان” جۇرەكسiنiپ، يمەنiپ سويلەيتiن ۇيالشاق شاكiرت ەمەس، كادiمگi كەسەك پiكiرلi, “دۇنيەاۋي عىلىمىنىڭ” تامىرىن باسىپ، ەركiن تۇجىرىم جاسايتىن وي يەسi. فيلوسوفيانىڭ ارعى-بەرگi تاريحىن قامتىپ، تەگiن تەكتەپ، ەرتەڭiن بولجايتىن، وزگەلەرمەن تەرەزەسi تەڭ پاراساتتى عالىم. ءسوز قولدانىسى دا شيراق، ويىن انىق ءارi قاڭىق جەتكiزەدi. “قايسىسىن قولدانامىز” اتتى العاشقى ماقالالارىنىڭ بiرiندە وقۋلىقتاردىڭ باعدارلاماسىن قاي ۇلگiدە پايدالانامىز، ايتەۋiر، بiر جاعىنا شىققان ءجون دەپ، قورعاناشاقتاي ايتسا، جۋرنالدىڭ № 7 سانىنداعى “عىلىم تiلi” دەگەن ەڭبەگiندە، سول ماسەلەگە قايتا ورالىپ، بۇل جولى تورەلiك بەرiپ، پiكiرiن شەشۋشi تۇجىرىم رەتiندە ۇسىنادى. بۇلتارتپاي دالەلدەيدi. ەڭ دiلگiر ماسەلەنiڭ شۇعىل شەشiلۋiن تالاپ ەتەدi.

“ەگەر دە بۇگiنگi جول، بۇگiنگi ەڭبەك ماڭگiلiك دەيتiن بولساق، عىلىم تiلi, اسا قاراۋدى كوتەرمەيتiن ماسەلە... قازاق مادەنيەتiن تۇرiك ۇلگiسiنە قاراي تارتا بەرەتiن مۇعالiمدەردiڭ تۇتىناتىن نەگiزگi جولدارى – “پانتيۋركيزم”، “پانيسلاميزم”... وسى كۇندە كوزiن جۇمىپ، اۋزىن اشىپ، ءتاتتi قيالدى قورەك قىلعان ادام بولماسا، شيراق اقىلمەن قاراعان كiسiگە بۇدان كەيiنگi “پان”– “ساياسات حاوسى ەكەنi ءمالiم بولعان... ەگەر دە اراب مادەنيەتi بولعان بiر زامان بار. بiراق، ويلاپ قاراساڭىزدار، بiز وسى كۇندە وقىساق، سول XIII, XIV, XV عاسىرلاردىڭ عىلىمىن وقيمىز دەپ وتىرامىز با؟ مادەنيەت “پان-تيۋركيست” بولىپ، سول ارابتا بولعان قالپىن ءالi كۇنگە ساقتاپ تۇر ما؟... مەديتسينانى،... مەحانيكانى... حيميانى... پوليتيكا – ەكونوميكانى... كiم شىعاردى؟ ەۆروپا شىعاردى!

...تۇرiكتiڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرiندەگi تiل، ونان سوڭ جايشىلىقتاعى عىلىم تiلدەرi كiمدiكi? تۇرiكتiڭ بiرiنشi ۋنيۆەرسيتەتتەرiندەگi باستى تiلدەر انگليا، فرانتسيا، گەرمانيانىكi. بۇعان بiز نە ايتا الامىز؟... بۇل كۇنگە شەيiن تۇرiكتەن بiلگiش شىعىپ، ونىڭ تاپقان نارسەسiن تۇرiك تiلiمەن قولدانىپ جۇرگەن ەۆروپا جوق... قازاقتىڭ وقۋىن ەۆروپا جولىنا سالعانمەن – قازاق تۇرiكتەن الىستاپ كەتiپ; وقۋ ۇلگiسiن تۇرiكتەن الۋمەن – تۇرiكپەن تۋىسىپ كەتە قويۋىنا كiمنiڭ كوزi جەتەدi?... بۇل ماسەلە تۋراسىندا قارسى پiكiردە بولعان كiسiلەر بولسا دالەلدەرiن بايانداعان ءجون...”

ءار ءسوزi شەگەلەنiپ، ڭاق ايتىلعان. ءوز تۇسپالىنىڭ دۇرىستىعىنا سەنگەن، كوزi ابدەن جەتكەن ادامنىڭ تۇجىرىمى. ونداعان جىلدار بويى داۋرىقپاعا ۇشىراعان مادەني-رۋحاني ومiرگە كوپ كەسiرiن تيگiزگەن ماسەلەنiڭ سوڭعى نۇكتەسiن قويعان. تاريح تا جيىرما بiر جاسار جiگiتتiڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ شىقتى. “اباي” جۋرنالى “الاشوردا” كەڭەسiنiڭ ۇلتتىق دەربەستiك تۋرالى قۇلشىنىسىن جاقتاپ، ولاردىڭ ءاربiر iسiن حالىققا نەعۇرلىم جىلدام جەتكiزۋگە تىرىسقان. 1918 جىلى 2 كوكەك كۇنi “الاشتىڭ” توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن “الاشتىڭ” سەمەيدەگi تورعاسى حالەل عابباسوۆ جانە ءالiمحان ەرمەكوۆ ۇشەۋi سەمەيدەن تiكەلەي بايلانىس جەلiسi ارقىلى ماسكەۋگە شىعىپ، ۆ.ي. لەنينمەن، سودان كەيiن ۇلت iستەرi حالىق كوميسسارى ي. ستالينمەن سويلەسەدi. قازاق اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلەنi سۇرايدى. لەنيننiڭ ء“ومiرناماسىندا”: “كوكەك ايىنىڭ 2. لەنين مەن ستالين ەكەۋi ولاردى تiكەلەي جەلi ارقىلى بايلانىسقا شاقىرعان “الاش-وردا” ۇكiمەتiنiڭ وكiلدەرiمەن، ءا.بوكەيحانوۆپەن، ح. عابباسوۆپەن، ءا. ەرمەكوۆپەن سويلەستi”، -دەپ جازىلعان. بايقاپ قاراساڭىز، “الاش-وردانى” (“الاش” پارتياسىمەن شاتىستىرماۋ كەرەك. ت. ج.) ماسكەۋ ۇكiمەت رەتiندە مويىنداعان. تاريحشىلار بولسا مۇنى جوققا شىعارىپ، “الاش” پارتياسىنىڭ اياسىندا تۇسiندiرۋگە تىرىسادى. ۇكiمەت پەن پارتيانىڭ ايىرماسىن تۇسiنەتiن جانە تۇسiندiرەتiن كەز جەتكەن سياقتى. بۇل حاباردى العاش ەستiپ جانە ونى اسىعا كۇتكەندەردiڭ بiرi – جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ ەدi. ولار iلە “اباي” جۋرنالى ارقىلى يسi الاشتان ءسۇيiنشi سۇراپ مۇقاباعا الاقايلاپ حابار جازدى.

“قۋانىش كۇتتى بولسىن! جۋرنالىمىز باسىلىپ قويعاننان كەيiن مىناداي قۋانىش حابار الىپ، تەڭدiككە، بيلiككە سۋساعان الاشتىڭ اۋىلىن قۋانتقالى جۋرنالدىڭ تىسىنا وسى حاباردى اسىعىپ وتىرمىز. 20 مارت كۇنi (ەسكiشە) ماسكەۋدەگi سوۆەت وكiمەتiنiڭ باسشىسى لەنين مەن نارودنىي كوميسسار ستاليننەن بوكەيحانوۆ، عابباسوۆ اتىنا تەلەگرامما كەلدi. مۇنداعى حالەل، ءالiمحان پرياموي پروۆودپەن اۋىزبا-اۋىز لەنين مەن ستالينگە تەلەگراممامەن سويلەسكەندەگi العان جاۋابى مىناۋ:

ء“ار حالىقتىڭ ءوز بيلiگiن وزiنە بەرەمiز دەپ شاشقان زاكون-جارلىعىمىز ءالi سو قالپىندا، ايتقانىمىز – ايتقان. سiزدەردiڭ وكiلدەرiڭiز بiزگە اكەلiپ تاپسىرعان جالپى قازاق سەزiنiڭ قاۋلىسىن تۇگەلiمەن قابىل الامىز، جالعىز-اق سوۆەت وكiمەتiن تانىساڭىزدار. ەندi بiزدiڭ بيلiك بەرەمiز دەگەن ءسوزiمiزدi iسكە اسىرۋ كەرەك. ول جەردەگi تۇرعان اكiمشiلiكپەن بiرiگiپ سەزد شاقىرىپ، اۆتونوميانى جاريا قىلۋ جولىندا بولاتىن كوميسسيا جاساڭىزدار. قازاق سياقتى ءتۇرi, iسi, عۇرپى، ەلi, جەرi باسقا جۇرتتىڭ ءوز بيلiگiن ءوزi الۋعا ەرiكتi. قازاقتىڭ قامقورلارى تەزiنەن كوميسسياسىن جاساپ، اۆتونومياسىن جاريا قىلۋعا اسىعار دەپ بiلەمiز. ەندiگi بiر نيەت، بiر تiلەكتەگi ادامدارمەن اقىلداسىپ، بايلاعان سوزدەرiڭiزدi بiلدiرiڭiز”-دەپ لەنين، ستالين قول قويعان.

ال، الاش! قابىعىڭ قاتىپ، كوڭiلiڭ جابىعىپ تۇر ەدiڭ، iلگەرi باسقان اياعىڭ كەيiن كەتۋگە تايانىپ ەدi. بوداندىق كولiنە ءتۇسiپ جوعالا جازداپ ەدiڭ... قۇداي بەردi, جارىلقادى. اق تۇيەنiڭ قارنى جارىلدى! ءومiرi, قازاق-قازاق بولعالى كورمەگەن قۋانىش باسىڭا كەلدi – كوردiڭ. كەۋدەسiندە جانى بار، دەنەسiندە قازاقتىڭ قانى بار، جۇرەگiندە الاشتىڭ نامىسى بار، ارى بار، الاشتىڭ بالاسى! كوتەر باسىڭدى! قۋانىشىڭ قۇتتى بولسىن! تويىڭ تويعا ۇلاسسىن! تiرiل، الاش! سiلكiن، الاش! قۋان، الاش! جاسا، الاش! 21 مارتتا بوكەيحانوۆ، عابباسوۆ، ەرمەكوۆ اتىنا ماسكەۋدەن تاعى تەلەگرامما الدىق: “حالىق كوميسسارلارىمەن سويلەپ جاتىرمىز. الاشتىڭ اۆتونومياسىنا قارسىلىعى جوق. بۇگiن، ەرتەڭ “الاشوردامەن” ستالين ءوزi سويلەسەدi“،- دەپتi جاhانشا، حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر. جوعارىداعى وكiلدەر سابازدار ەكەن.

باسقارما”.

الاساپىران زاۋال شاقتا، سولتۇستiكتەن كولچاك پەن اننەنكوۆتىڭ iستiكتi مىلتىعى ءتونiپ تۇرعاندا كەڭەس ۇكiمەتiن ءدال وسىنداي قۋانىپ قارسى العان پارتيا مەن ۇكiمەت ول كەزدە جوق شىعار، ءسiرا! وقىعان قازاق زيالىلارىن سىرتتاي وق ۇشىنا بايلاعان “پيكارلاردىڭ” جانىعۋى تەگiن ەمەس ەدi. ونىڭ قاتىرىندا قازاقتاردىڭ دەربەستiگiنە قارسى بولعان كامەنسكي، كرەستينسكي، بريۋحانوۆ، لەجاۆا سياقتى ء(ا. ەرمەكوۆتىڭ ەستەلiگi بويىنشا) بولشەۆيكتەر دە بولدى. د. فۋرمانوۆتىڭ “بۇلiنشiلiك” رومانىنداعى قىزىل اسكەرلەردiڭ كوتەرiلiسكە شىعۋىنىڭ ءوزi دە سول دەربەستiك پەن قازاقتان اسكەر قۇرۋعا قارسىلىقتان تۋعانىن جانە كەيiنiرەك باياندالاتىن “وتارشىل كوممۋنيستەردiڭ” ۇستانعان باعىتىن ايتساق تا جەتكiلiكتi. مiنە، مۇحتار ەل تاعدىرى شەشiلگەن وسىنداي iرگەلi iستiڭ باسى-قاسىندا ءجۇردi. كۇيدi, جاندى، قۋاندى، وكiندi. وكiنiشكە وراي، كەيiن ستالين وسى ۋادەسiن ۇمىتىپ، iزiن جاسىرۋ ءۇشiن “الاشوردانىڭ” بارلىق كوسەمدەرiنiڭ كوزiن جويدى. ياعني، لەنيننiڭ ۋادەسiنە قيانات جاساپ، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiن ساتىپ كەتتi. مۇنىڭ اتى – ەكiجۇزدiلiك ەدi. الايدا ستالين ونى سوڭداي بiر ادەمi سىلتاۋمەن بۇركەمەلەپ، سىرت كوزگە سەزدiرمەي مىسىقتىڭ ەپتiلiگiمەن جۇزەگە اسىردى.

“الاشوردا” ۇكiمەتi الداندى، بiراق الدانسا دا بiر كۇندە بولسا مۇراتىنا جەتتi. ولاردىڭ جاپپاي بولشەۆيكتەر پارتياسىنا كiرiپ، وعان بەلسەنە ەڭبەك ەتۋiنiڭ ءمانi دە وسىندا ەدi.

بۇل رەتتەگi مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ازاماتتىق، جازۋشىلىق پوزيتسياسىن، پiكiرلەرiنiڭ ماڭىزدىلىعىن دالالدەپ جاتۋدىڭ قاجەتتi شامالى. تەك ەسكەرتە كەتەتiن بiر جاي; جاس جازۋشىنىڭ قالىپتاسۋىنا شەشۋشi ىقپال ەتiپ، ءومiر مەكتەبiندەي كورiنگەن “اباي” جۋرنالى قازان ايىندا قارجىنىڭ جوقتىعىنان شىقپاي قالدى. بۇكiل قازاقستانداعى جالعىز جۋرنالدىڭ توقتالۋى بارشا جۇرتتى الاڭداتتى. شىعارۋشىلاردىڭ اتىنان “سارىارقا” گازەتiنiڭ 1919 جىلى 20 اقپانداعى سانىندا بەرiلگەن: “ابايدى” توعىز جۇزدەي الۋشى بار. “اباي” بiر جولا جابىلعان جوق. ەسەبi بiتكەنشە، جالپى جيىلىسى بولعانشا، تاعى سول سياقتى سەبەپتەرمەن ۋاقىتشا توقتاپ تۇر. باستىرۋشى ۋاق قارىز قوعامى، “ابايدى” توقتاتپاس، شىعارار. شىعارماعان كۇندە دە “اباي” جابىلماس. جالعىز جۋرنالىن جاۋىپ قويىپ، تىنىش وتىرۋعا جاستاردىڭ، تالاپتى ازاماتتاردىڭ ناماسى، ۇجدانى جiبەرمەس، قايتسە دە شىعارار دەگەن ءۇمiتiمiز كۇشتi”- دەپ جاۋاپتى شىعارۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اتىنان حابار بەرiلگەنiنە قاراماستان قازاقتىڭ تۇڭعىش عىلىمي-كوپشiلiك جۋرنالى قايتiپ قولعا تيمەدi.

ەلدiڭ رۋحاني ومiرiندەگi ەلەۋلi وقيعا رەتiندە باعالانعان “اباي” جۋرنالىنىڭ جانە مۇحتار شىعارماشىلىعىنىڭ اشىلۋىنا جاساعان مۇمكiندiگiن، سونداي-اق، تالانت وتىنىڭ تۇتانۋ كەزiندەگi ماقالالارىنىڭ كوپشiلiك اراسىنداي قانداي قوعامدىق وي سالىپ، پiكiر قالىپتاستىرعانىن سول ءداۋiردiڭ بiلiمگە سۋساعان جاس تالاپكەرلەرiنiڭ تومەنگi ەستەلiكتەرiنەن اڭىق اڭعارامىز.

الكەي مارعۇلان – ول ۋاقىتتا گيمنازيا وقۋشىسى: “مۇحتاردىڭ اتىن كوپشiلiككە ايگiلi ەتكەن ەڭ الدىمەن “اباي” جۋرنالى ەدi. بۇل جۋرنالدى مۇحاڭنىڭ ەڭ العاشقى بەت اشارى دەۋگە بولادى. ويتكەنi, ونى بiرiنشi رەت ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ نەگiزگi ماقالالارىن جازعان كوبiنەسە جۇسىپبەك پەن مۇحتاردىڭ ءوزi بولاتىن. بۇل العاشقى ورلەۋiندە مۇحاڭ كوبiنەسە جۋرناليست، پۋبليتسيست، ويشىل، سىنشىل، فيلوسوف رەتiندە كورiندi. ونى “عىلىم”، “مادەنيەتكە قاي كاسiپ جۋىق”، “قازاق iشiندەگi پارتيا نەدەن؟”، “فيلوسوفيا جايىنان” دەگەن ماقالالارى اشىق سيپاتتايدى. مۇحاڭنىڭ العاشقى وي تولعاۋىنا كوبiرەك ويىسۋى ونىڭ بiر عانا ءوز باسىنىڭ ەرەكشەلiگi دەۋگە بولمايدى. مۇحاڭ ونى ءوزiنiڭ تۋىپ-وسكەن جەرiنەن، اباي مۇراسىنان ءداستۇر ەتiپ شىققان. مەن ەڭ العاش شىڭعىستاۋعا بارعاندا (1924 ج.) ول جەردiڭ ادامدارىنىڭ جايكۇيi ماعان وزگە وڭiردەن بۇتiندەي باسقاشا كورiندi. ولاردىڭ ۇلكەنi دە، كiشiسi دە ويعا باتقان تۇڭعيىق، اسا كiشiپەيiل، لەپiرiپ-لاعۋدى بiلمەيدi. ءسوزدi ادەپپەن توسىپ سويلەيدi. تىڭدايتىن ادامدارى كەزدەسكەندە دانىشپان قاريالار شالقىعان ويلارىن تەبiرەنتە، سالماقپەن قۇيىلتىپ وي قوزعايتىن تولعاۋلارمەن، ءتۇيiندi تەرمەلەرمەن ادامدى ەرiكسiز وزiنە تارتىپ، كەيدە ءسوز اراسىندا اتاقتى ويشىلداردان مىسال كەلتiرiپ وتىراتىن. شىڭعىستاۋداعى اتاقتى سەرi, جاس كۇنiن بiر عانا ابايدىڭ ماجiلiسiندە وتكiزگەن، كەيiن مۇحتاردىڭ اۋىلىنداعى دوسى بولعان وتەكەلدi (كارi – قارا) بiر كۇنi اڭگiمەلەسiپ وتىرعاندا:

– ابايدان بۇرىن بiز ورىس حالقىنىڭ دانىشپان ادامدارىن تiپتi بiلمەپپiز عوي. بiزدiڭ كورەتiنiمiز كوبiنەسە قاتال، الاياق قۋ، راقىمسىز ادامدار بولعان سوڭ، ءبارi دە سولاي ما دە ءتۇسiنۋشi ەدiك. تولستوي مەن سالتىكوۆتىڭ، دوبروليۋبوۆتىڭ، لەرمونتوۆتاردىڭ جازعاندارىن تىڭداپ وتىرساڭ، اۋليەنiڭ سوزiمەن بiردەي، ولاردىڭ ويلاۋى دا بارلىق ادام بالاسىنا قارلىعاشتاي دوستىق iستەۋ ەكەن، -دەدi.

شىڭعىستاۋدىڭ انشiلەرiنiڭ ءوزi كەي جەردەگiدەي ەسەر ءانشi كورiنبەيدi, ادامنىڭ جان كۇيiنەن شىعاتىن سۇلۋ ءۇندi ويعا بولەپ، تامىلجىعان ادەمi قوڭىر داۋىسپەن دومبىراعا قوسىلىپ ءان مەن فيلوسوفيالىق ويلاردى ايتىپ جەتكiزگەندەي بولاتىن. ولاردىڭ ۇنiنەن كەيدە ەۆروپالىق مۋزىكانىڭ ساۋلەتتi ىرعاقتارى شىعاتىن. ەڭ اقىرى ناۋشا ءجاسوسپiرiم بالالاردىڭ ءوزi بايرون، گەتە، لەرمونتوۆسىز سويلەمەيدi, ويناپ ءجۇرiپ ولاردىڭ قازاقشا اۋدارماسىن ولەڭمەن جىرلايدى. مiنە، مۇحتاردىڭ ناۋشا كۇنiندە تاربيە الىپ، تۇلەپ ۇشقان ورتاسى وسى ەدi. بۇل ورتانىڭ كوپشiلiگi, ارينە، اباي ۇرپاقتارى، كەيiن مۇحاڭنىڭ اۋىلداعى اياۋلى دوستارى. ولاردىڭ سىپايى مiنەزدiلگiن، اشىق ويشىلدىعىن، سۇلۋ دۇنيەگە قۇمار بولۋىن، بارلىق رۋحاني ازىعى مەن ابايدان قالعان مۇرا دەپ ءتۇسiندiم. وزگەشە انىقتاۋ مۇمكiن ەمەس. بۇل رۋحاني ازىقتى جاساۋعا، ارينە، حاليوللا، ماعاۋيا، اقىلباي، كاكiتاي دا قاتىستى. بiراق ول كەزدەگە قاراڭعىلىق بۇعاۋىندا شىرمالعان حالىق بۇقاراسىنىڭ سەزiمiن بiرiنشi رەت وياتىپ، ولارعا تەرەڭ فيلوسوفيالىق وي ايتقان، ولاردى توپاستىقتان شىعارىپ، نازiك سەزiمگە شاقىرعان، ولاردىڭ جۇرەگiنە سۇلۋلىق دۇنيەسiنiڭ ساۋلەسiن اشقان اباي ەكەنi انىق. ەڭ العاش داۋiرلەپ شىققانىندا مۇحاڭ ابايدىڭ بۇل جارقىن ويلارىن ەش ۋاقىتتا ەسiنەن شىعارعان ەمەس، ونى تiپتi ءومiرiنiڭ سوڭعى كەزەڭiنە دەيiن ۇلگiلi تۇردە ۇستادى”.

مۇساتاي اقىنجانوۆ – وقىعان اۋىل جاسى: “مەنiڭ مۇحتارمەن جاقىنىراق تانىسۋىم، ونىڭ 1919 جىلى قىرعا دەمالىسقا قايتقان كەزiندە وسى اۋىلدا بولدى. مۇحتار ول كەزدە جيىرمادان اسقان بايسالدى، ورتا بويلى، قارا تورى، قويۋ قارا شاشتى، تولىقشالۋ كەلگەن سىمباتتى جاس جiگiت ەدi.

– قابدەش اعانىڭ ۇيiنە سەنi جەكەباي اپامنىڭ باۋىرى مۇحتار شاقىرادى، - دەپ ات ۇستiنەن حابار ايتقان قابدەشتiڭ نەمەرە iنiسi – جاس گيمنازيست شاحان اسiرجانوۆپەن iلەسiپ، شالقاردىڭ سىرتىندا وتىرعان ءاسiرجان اۋىلىنا قاراي ءجۇرiپ كەلەمiز. شاحان، جول قىسقارسىن دەدi مە، الدە وقىعانداردى ماقتاۋ شىڭعىس ەلiنiڭ سالتى ما، اۋىلعا جەتكەنشە مۇحتار جونiندە، مۇحتار اۋىلىمەن وزدەرiنiڭ ارالاس، جاقىنداعى جايىندا اڭگiمەلەۋمەن بولدى.

مۇحتاردىڭ داڭقى وتكەن جىلى، اقپاننان باستاپ سەمەي قالاسىندا شىعا باستاعان جۋرنال ارقىلى تارالدى.

جۋرنالدا اباي ءسوزi, اباي ۇرپاقتارىنىڭ ءسوزi كوپ باسىلدى. سونىڭ iشiندە اۋىلعا جاڭا لەپ الا كەلگەن، عىلىم-بiلiم ارناسىنان ءسوز قوزعايتىن مۇحتار ماقالالارى ەرەكشە بولاتىن. جۋرنالدىڭ بiرiنشi سانىندا جاريالانعان مۇحتاردىڭ “عىلىم” دەگەن ماقالاسى اباي ەلiندە اۋىزدان-اۋىزعا تارادى”.

“اباي” جۋرنالىنىڭ جابىلۋىمەن مۇحتار اۋەزوۆتiڭ العاشقى شىعارماشىلىق ەڭبەگiنiڭ بiر بەلەسە دە اياقتالدى. تەك، 1918 جىلى قازاندا پەتروپاۆلوۆسكiدە شىعاتىن “جاس ازامات” گازەتiندە “ەسكەرۋ كەرەك” دەگەن اتپەن كولەمدi ماقالاسى جاريالاندى. وسىندا تۋرا بiر جىل بۇرىنعى “وقۋداعى قۇربىلارىنا” ارناعان لەبiزiنiڭ يدەياسىن ودان ءارi دامىتىپ: “ەندiگi حالىق بولۋىمىزعا ۇيتقى بولاتىن نارسە – قۇرىش قۇرساۋلى ءادiل، قاتال بيلiك. ەندiگi حاكiمنiڭ الدىنا ناشار دا، جۋان دا تەڭشiلiكتە بولىپ، بەلگiلi نەگiزگە قۇرىلعان زاكون بولماسا، جۋان اتانىڭ ەركi ەل iشiندە جۇرمەۋ كەرەك. ءالi دە جۋان اتا بيلەپ-توستەپ، قادiرلi بولاتىن بولسا – اۆتونوميا دەگەن، بولەكتiك دەگەننiڭ ءبارi دە سىرتى ءبۇتiن، iشi ءتۇتiننiڭ iسi بولادى. بiراق مۇنداي كۇيدi بۇرىنعى ۋاقىت كوتەرسە دە قازiرگi ۋاقىت كوتەرمەيدi... بiز ءالi شيكi جۇرتپىز، تالاي وزگەرiسكە مويىن ۇسىنامىز. زامان ەرiكسiز مويىن ۇسىندىرادى... بۇل حالدi hاركiم ەسكەرۋ كەرەك”-دەپ قورىتىندىلايدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz

تۇرسىن جۇرتباي. «الاشقا!» (جالعاسى)

ۇزدىك ماتەريالدار

قازۇۋ-جاھاندىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندەگى كوشباسشى

مادەني مۇرانى قورعاۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى

پوەزيا مەن پروزادا قاتار قالام تەربەگەن جازۋشى

تيبەت قالاي تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى؟

Ең көп оқылған

ۇزدىك ماتەريالدار

قازۇۋ-جاھاندىق ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندەگى كوشباسشى

مادەني مۇرانى قورعاۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى

پوەزيا مەن پروزادا قاتار قالام تەربەگەن جازۋشى

تيبەت قالاي تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى؟

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!