قازاق مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋى نەگىزىنەن اۋىل ومىرىمەن تىكەلەي بايلانىستى. اۋىل بولۋى ءۇشىن ونىڭ تىرلىگىن پايىمدايتىن ءارتۇرلى جاعدايلار قاجەت. بۇرىنعى زامانداردا كوشپەلى قازاق حالقىنىڭ تىرشىلىگى كوبىنەسە مال ءوسىرۋ مەن ونى پايدالانۋ مۇمكىنشىلىگىنە بايلانىستى بولدى. قازىرگى نارىقتىق ەكونوميكا قوعامىندا اۋىل بولاشاعى الەمدىك وزگەرىستەرگە سايكەس كوپتەگەن فاكتورلاردىڭ، ياعني تابيعي-كليمات جاعدايى، دەموگرافيالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك، وندىرىستىك-ەكونوميكالىق، حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى جانە تاعى باسقالاردىڭ اسەرىمەن انىقتالادى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ۇكىمەت اۋىلدى دامىتۋعا جانە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردى كوركەيتۋگە كوپ كوڭىل بولۋدە. 

"ەگەمەن قازاقستان" گازەتىنىڭ جازۋىنشا، ەلىمىزدە 2004-2010 جىلدارعا ارنالعان اۋىل ايماقتارىن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قابىلدانىپ جۇزەگە اسىرىلدى. باعدارلاما اياسىندا اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردى (اەم) الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دەڭگەيىن سي­پات­تايتىن ولشەمدەر بويىنشا جىكتەۋ جۇر­گىزىل­دى. سونىڭ ناتيجەسىندە 2003 جىلى ەلىمىز­دەگى 7660 ەلدى مەكەن ءتورت توپقا ءبولىندى:

1) دامۋ الەۋەتى جوعارى 1062 اۋىلدىق ەلدى مەكەن (13,9% ) – تۇرعىنداردىڭ سانى 1,6 ملن ادام;

2) دامۋ الەۋەتى ورتاشا 5664 اەم (73,9%) – تۇرعىندارى 5,3 ملن ادام;

3) دامۋ الەۋەتى تومەن 776 اەم (10,1%) – تۇرعىندارى شامامەن 300 مىڭ;

4) ەكولوگيالىق جاعدايى اسا قولايسىز 22 اەم (0,3%) – تۇرعىندارى شامامەن 10 مىڭ;

5) تۇرعىن حالقى تۇگەلدەي كوشىپ كەتكەن 136 ەلدى مەكەن بولعان.

ناتيجەسىندە، 2008 جىلدىڭ سوڭىندا ەلىمىزدە 7093 اۋىلدىق ەلدى مەكەن تىركەلگەن، بۇل 2004 جىلعى جۇرگىزىلگەن ساراپتاماعا قاراعاندا 419 اەم كەم. بىراق دامۋ الەۋەتى جوعارى اەم سانى 1269-عا ءوسىپ، دامۋ الەۋەتى دامۋى تومەن جانە تۇرعىندارى جوق اەم ازايعان. بۇل قۇبىلىس سوڭعى جىلدارى ەرەكشە بىلىنە باستادى. ەلىمىزدە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ سانى كۇرت ازايىپ، دەموگرافيالىق جاعدايى سىرتقى جانە ىشكى كوشى-قون سالدارىنان تومەندەپ بارادى. كوشى-قوننىڭ نەگىزگى باعىتتارى: قازاقستاننان باسقا ەلدەرگە، اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردەن اۋدان ورتالىقتارىنا جانە قالالارعا كەتۋ، كورشى شەكارالاس جانە شالعاي اۋىلداردان ۇلكەن ەلدى مەكەندەرگە قاراي قونىس اۋدارۋ ۇدەرىسى جالعاسىپ جاتىر. مىسالى، 2012-2014 جىلدارى ارالىعىندا ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سايكەس، ءبىزدىڭ ەلدەن باسقا مەملەكەتتەرگە 83053 ادام كەتىپ، 69191 ادام عانا كەلگەن، ياعني سىرتقى كوشى-قون سالدوسى – مينۋس 13862 ادام. ساراپشىلاردىڭ باعامداۋلارى بويىنشا، ۇلى كوشتە ىشكى ميگراتسيالىق اعىمنىڭ (اۋىلدان قالاعا) ۇلەسى تىم جوعارى (70 پايىز شاماسىندا). ناتيجەسىندە اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ، اسىرەسە، شەكارالىق جانە شالعاي اۋىلداردىڭ تۇرعىندار سانى ازايىپ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارى تومەندەپ كەتكەن.

سوندىقتان 2013-2014 جىلدار ارالىعىندا اۋىل ايماقتارىنىڭ دامۋىن باعالاۋ جانە ەلدى مەكەندەردى جاڭادان جىكتەۋ ءۇشىن ولاردىڭ بارلىعىنىڭ وندىرىستىك، الەۋمەتتىك جانە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىمدارىنا تولىق ەسەپتەۋ جۇرگىزىلدى. وسى جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە جانە 2020 جىلعا دەيىنگى ايماقتاردىڭ دامۋ باعدارلاماسى نەگىزىندە، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى 2016 جىلدىڭ 2 اقپان كۇنگى شەشىمىمەن بارلىق اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردى وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەت­تەرىنىڭ دامۋ بارىسىنا (جوعارى، ورتا، تومەن) سايكەس ءتورت توپقا بولىنەدى. ولار: اۋدان ورتا­لىقتارى، تىرەك اۋىلدىق ەلدى پۋنكتتەر، اۋىل­دىق جانە پوسەلكەلىك وكرۋگتەردىڭ ورتالىق مەكەنجايلارى جانە باسقا اەم.

قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە اۋىلدىق اۋماقتار­دا 7,6 ميلليون حالىق تۇرادى (2015 ج.). ناقتى تىركەلگەن اەم سانى – 6936, ونىڭ ىشىندە الەۋمەتتىك دەڭگەيى جوعارى – 1310 (18,9 % ), ورتا 5192 (74,6 %) ادام بار ەكەنى انىقتالعان. قالعاندارىنىڭ الەۋمەت­­تىك دەڭگەيى تومەن دەۋىمىز كەرەك. اكىمشىلىك بيلىگى بويىنشا 119 اۋىلدىق ەلدى مەكەندەر اۋدان­­داردىڭ ورتالىقتارى، 2182 اۋىلدىق جانە پوسەلكەلىك وكرۋگتەردىڭ ورتالىق مەكەن­جاي­لارى بولىپ ەسەپتەلەدى. اۋدان ورتا­لىق­تارى مەن تىرەك اۋىلدىق ەلدى مەكەندەر بولا­شاقتا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ نەگىزىن قالايدى، ولار قالا مەن اۋىلدىڭ ءوزارا ەكونو­ميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەنيەت جانە دەمو­گرافيالىق بايلانىستارىن جاقسارتادى دەپ كۇتىلۋدە. ەلىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس «ايماقتاردى دامىتۋ» باعدارلاماسىنا سايكەس ولاردىڭ ارقايسىسى ەكونوميكانىڭ دامۋ جانە ءوندىرىستى جاڭعىرتۋدىڭ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ جولدارىن، الەۋمەتتىك جانە ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىم وبەكتىلەرىن، تۇرعىن ۇيلەر سالۋ، سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك، قارجىلىق، سەرۆيستىك جانە باسقالاي قىزمەتتەر كورسەتۋ جۇيەسىن قالىپتاستىراتىن كەشەندى دامۋ جوس­پارلارىن جاساپ ىسكە اسىرۋلارى كەرەك.

دەگەنمەن، ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا، ەسەپتەگى اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ جارتىسىنان استامىندا تۇراتىن حالىق سانى ولاردىڭ ارقايسىسىندا 500-دەن اسپايتىن كورىنەدى. ياعني، وسىنداي شاعىن ەلدى مەكەندەردە اۋىل حالقىنىڭ 9,7 پايىزى نەمەسە 732,7 مىڭ ادام ءومىر سۇرۋدە. كوبىنەسە بۇل اۋىلدار ەلىمىزدىڭ شەكارالىق جانە شالعاي اۋداندارىندا كەزدەسەدى. مىسالى، قاراعاندى وبلىسىنداعى اقتوعاي اۋدانىنىڭ ورتالىعى مەن وبلىس ورتالىعىنىڭ ارا قاشىقتىعى – 250 شاقىرىم، ال اۋدانداعى 34 اۋىلدىق ەلدى مەكەندەرىنىڭ 14 اۋىلى اۋدان ورتالىعىنان 65 شاقىرىمنان 360 شاقىرىمعا دەيىن الىستا ورنالاسقان. اۋدانداعى 10 ەلدى مەكەندە، ياعني 29,4 پايىزىندا تۇراتىن حالىقتىڭ سانى 100 ادامنان اسپايدى، ولاردىڭ كۇنكورىس جانە تۇرمىس دەڭگەيى ەشبىر سىن كوتەرمەيدى. ەلىمىزدە وسىنداي الىس شەكارالىق جانە شالعاي اۋدانداردىڭ سانى 20-دان اسادى. ولارداعى «شىقپا جانىم، شىقپامەن» وتىرعان اۋىلدار جۇزدەپ سانالادى. ولاردىڭ تابيعي-ەكونو­ميكا­لىق جاعدايلارى قيىن، تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس دەڭگەيى تومەن، ساياسي-رۋحاني، مادەني-سپورت شارالارى دەگەندى بىلمەيدى.

قازىرگى كەزدە الەمدە جانە وعان سايكەس ەلىمىزدە دە بارلىق ونىمدەر مەن تاۋارلاردىڭ باعالارى، قىزمەت كورسەتۋ تاريفتەرى توقتاۋسىز قىمباتتاۋدا. سوڭعى بەس جىلدا مۇناي ونىم­دەرىنىڭ تومەندەۋىنە قاراماستان، اۋىل شارۋا­شىلىعى ونىمدەرى مەن ازىق-تۇلىك باعالارى ەكى ەسەدەن ارتتى. ءتىپتى، بيىلعى جارتىجىلدىقتىڭ وزىندە، رەسمي ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە ساي، قانتتىڭ باعاسى 30 پايىزعا، جارمالاردىڭ باعاسى 23 پايىزعا، ال ءبىرىنشى سورتتى بيداي ۇنىنان پىسىرىلەتىن ناننىڭ قۇنى 18 پايىزعا وسكەن.

وسىنداي جاعدايدا ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ كۇنكورىس جانە تۇرمىس دەڭگەيىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەنى دۇرىس. ءبىزدىڭ ەلدە ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيى 2002 جىلعى تۇتىنۋ سەبەتى نەگىزىندە انىقتالعان. ونىڭ قۇرامىنا نەگىزگى ازىقتىق 43 ءتۇرلى تاماق ونىمدەرى (60%) جانە ءاربىر ادامعا قاجەتتى وندىرىستىك تاۋارلار مەن قىزمەتتەر (40%) كىرەدى. دامىعان ەلدەردە تومەنگى كۇنكورىس قۇرامىنا كىرەتىن تاماق ونىمدەرىنىڭ مولشەرى 40 پايىزدى، ال باسقا تاۋارلار مەن قىزمەتتەر 60 پايىزدى قۇرايدى. وزدەرىنىڭ باعالارىنا سايكەس ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ اقشالاي مولشەرى جىل سايىن وزگەرىپ وتىرادى (2009 جىلى – 13717 تەڭگە، 2011 ج. – 15999 تەڭگە، 2016 ج. – 22859 تەڭگە). كورشىلەس رەسەيدە مۇنداي كورسەتكىش 7000 رۋبل شاماسىندا، نەمەسە 37100 تەڭگە مولشەرىندە. ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا، 2015 جىلى تابىستارى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنەن تومەن ءۇي شارۋاشىلىقتارىنىڭ ۇلەسى اۋىلدىق اۋماقتاردا 4,4 پايىزعا جەتكەن، ال قالالىق شارۋاشىلىقتاردا ول 2,7 پايىزدان اسپايدى. ودان دا كەدەي تۇرعىندار بار. ەلىمىزدە كەدەيلىك شەگى ەڭ تومەنگى كۇنكورىس دەڭگەيىنىڭ 40 پايىز مولشەرىمەن (9143 تەڭگە) انىقتالادى. وسى دەڭگەيدەگى تۇرعىنداردىڭ ۇلەسى رەسپۋبليكا بويىنشا 0,3 پايىزدى قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا – 0,8% ، اقمولا وبلىسىندا – 0,5% ، اتىراۋ وبلىسىندا 0,1% .

اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى، ولاردىڭ تۇرعىندارى مەن مەكتەپتەگى وقۋشىلار سانى ءوزارا تىعىز بايلانىستى. بيىلعى جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا «اق جول» قدپ پارلامەنتتىك فراكتسياسىنىڭ ءبىر توپ دەپۋتاتى پرەمەر-ءمينيستردىڭ اتىنا ساۋال جولداپ، وندا بىرقاتار ايماقتار بويىنشا شەكارالىق اۋىلدارداعى مەكتەپتەردىڭ جاعدايلارىنا بايلانىستى وتكىر ماسەلەلەر كوتەرگەن بولاتىن. ءبىز دە ول ۇسىنىستاردى قول­دايمىز. مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار مەن سىنىپتار سانى جىلدان جىلعا ازايعان سايىن ولارعا سايكەس بولىنەتىن قارجى كولەمى دە، مۇعالىمدەر مەن تاربيەشىلەر دە ازايا بەرەدى، ءبىلىم ساپاسى تومەندەيدى. مىسالى، اتالعان اۋداننىڭ قىزىلاراي، نۇركەن جانە تاعى سول سياقتى اۋىلدىق وكرۋگتەرىندە 2016 جىلى 11 سىنىپتى 3-5 وقۋشىدان عانا ءبىتىردى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شەكارالىق جانە شالعاي اۋدانداردىڭ ستراتەگيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارىن ەسكەرە وتىرىپ، ولارعا ەرەكشە مارتەبە بەرىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ­دى كۇشەيتكەن دۇرىس. ايتپەسە، بولا­شاقتا يەسىز قالعان جەرگە قىزىعۋشىلار دا، اران­داتۋشىلار دا كوبەيۋى مۇمكىن.

 جاسقايرات سۇندەتۇلى،

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

 استانا

Abai.kz