قازاقستاندا ازاماتتىق بىرەگەيلىك، ۇلتشىلدىق، ۇلتارالىق كونفليكت سالالارى ەڭ وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. سوندىقتان ەلىمىزدەگى قوعامدىق ينستيتۋتتار بۇل ماسەلەنى تەرەڭ زەرتتەپ، ۇسىنىستار ازىرلەۋى قاي ۋاقىتتا بولسا دا ماڭىزدى. وسى تاقىرىپ اياسىندا ۇلىبريتانياداعى ابەردين ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى كونفليكت، ترانزيت جانە بەيبىتشىلىك ينستيتۋتىندا تاعىلىمدامادان ءوتىپ جاتقان ساياساتتانۋشى، كونفليكتولوگ مۇحتار سەڭگىربايمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
ەۋروپادا وزگە ۇلتتاردى وزدەرىنە ءسىڭىرۋ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالعان
– قازىرگى جاھاندانعان، ليبەراليزم مەن دەموكراتيا قۇندىلىقتارى ۇستەمدىك ەتكەن الەمدە ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ بولاشاعى بار ما؟ ءوزىمىز كوپ مىسالعا كەلتىرەتىن باتىس ەلدەرى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدان باس تارتىپ، ۇلتتار اراسىنداعى شەكارانى جوياتىن ازاماتتىق مەملەكەتتەر قۇرىپ جاتقان سياقتى. سولاي ما؟
– جوق، كەرىسىنشە، قانشا «مۋلتيكۋلتۋراليستىك دەموكراتيا» دەپ ۇرانداتقانمەن، ءدال سول ليبەرالدىق باتىستا ۇلتتىق وقشاۋلانۋ ءۇردىسى باسىم.
«مۋلتيكۋلتۋراليزم»، «كوپمادەنيەتتى ليبەراليزم» دەگەن اكادەميالىق تا، پراكتيكالىق تا يدەيالار كوپ، ونى باتىستىڭ وركەنيەتتى ەلدەرى بەلگىلى ءبىر قوعامدىق دەڭگەيدە ورىندايدى دا.
اسىرەسە قوعامدىق ورتادا، جۇمىسقا قابىلداعاندا ناسىلدىك، تەكتىك، جىنىستىق تۇرعىدان كەمسىتپەۋگە كوپ كوڭىل بولەدى. دەگەنمەن، مەملەكەت ماسەلەسىنە كەلگەندە ءبارىبىر ۇلتتىق دارالىق بارىنەن دە كۇشتى بولىپ شىعادى. مۇنى عالىمداردىڭ كوبى مويىندادى.
ۇلىبريتانيانىڭ ەۋرووداقتان شىعۋدى قولداۋى كەزىندە بۇل انىق بايقالدى. «ازاماتتىق نەگىزدەگى بريتان ۇلتىن قۇردىق» دەپ جۇرگەن ەلدەر – شوتلانديا، ۋەلس جانە سولتۇستىك يرلانديا وزدەرىنىڭ «وگەي ۇل» ەكەنىن قايتا ايتىپ، ەنشىلەرىن الۋعا ۇمتىلا باستادى.
ال فرانتسيا ەتنوسقا بولىنبەيتىن ناعىز ازاماتتىق مەملەكەت رەتىندە سيپاتتالعانىمەن، ەلدىڭ بارلىق ازاماتىن «فرانتسۋز» دەپ اتايدى ءارى مەملەكەتتىڭ ءوزى «فرانتسۋز رەسپۋبليكاسى». مۇنىمەن قويماي، مۇندا كىرمە ۇلتتاردى مادەني جانە تىلدىك تۇرعىدان اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتى مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىندە حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭىرىلگەن.
فرانتسيا ەتنوسقا بولىنبەيتىن ناعىز ازاماتتىق مەملەكەت رەتىندە سيپاتتالعانىمەن، ەلدىڭ بارلىق ازاماتىن «فرانتسۋز» دەپ اتايدى ءارى مەملەكەتتىڭ ءوزى «فرانتسۋز رەسپۋبليكاسى». مۇنىمەن قويماي، مۇندا كىرمە ۇلتتاردى مادەني جانە تىلدىك تۇرعىدان اسسيميلياتسيالاۋ ساياساتى مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىندە حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭىرىلگەن. الگەرمانيا ءاۋ باستان-اق ەتنوستىق نەمىس مەملەكەتى رەتىندە قۇرىلعان. بۇل ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن نەمىس تىلىنەن ەمتيحان تاپسىراسىڭ. ال گوللانديا يمميگرانتتار تاپسىراتىن سىناقتى «ازاماتتىق سايكەستىك» ەمتيحانى دەپ جۇمساقتاپ اتاعانىمەن، ول دا اسسيميلياتسيالاۋدىڭ ناعىز قۇرالى بولىپ سانالدى.
گەرمانيا ءاۋ باستان-اق ەتنوستىق نەمىس مەملەكەتى رەتىندە قۇرىلعان. بۇل ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن نەمىس تىلىنەن ەمتيحان تاپسىراسىڭ. ال گوللانديا يمميگرانتتار تاپسىراتىن سىناقتى «ازاماتتىق سايكەستىك» ەمتيحانى دەپ جۇمساقتاپ اتاعانىمەن، ول دا اسسيميلياتسيالاۋدىڭ ناعىز قۇرالى بولىپ سانالدى.
ازاماتتىق ەل سانالاتىن دانيادا ءتىپتى جەرگىلىكتى داتتارمەن مادەني بايلانىسى جوق ادامدارعا ازاماتتىق بەرىلمەيدى. ەۋروپانىڭ بۇل ءداستۇرىن جاپونيا سياقتى ازيانىڭ كوپتەگەن ەلدەرى كوشىرىپ العان. جاپونيادا بەس-التى ۇرپاعى تۇرىپ جاتقان كارىستەر ءالى كۇنگە ازاماتتىق الماعان.
ميگرانتتاردان قۇرالعان اقش، اۆستراليا، كانادا سياقتى ەلدەردى قوسپاعاندا الەمدەگى مەملەكەتتەردىڭ باسىم بولىگى ەتنوستاردىڭ مەملەكەتتەرى بولىپ سانالادى ءارى ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتەرىن سول قالپىندا ساقتاپ قالۋعا مۇددەلى.
– ەۋرووداق شە؟ 27 ەل ءوز ەگەمەندىكتەرىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ەرىكتى تۇردە باس تارتتى ەمەس پە؟
– بۇل – ەكونوميكالىق، گەوساياسي قاجەتتىلىك نەگىزىندە قۇرىلعان پراگماتيكالىق وداق بولاتىن. وندا ۇلتتىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ەشقانداي اڭگىمە جوق. ەۋروپانىڭ قاي ەلىنە بارساڭىز دا سول ەلدىڭ مادەنيەتى، ءداستۇرى، ءتىلى مەن ءدىلى «مەنمۇندالاپ» تۇر.
ەۋروپا ەلدەرىندەگى دياسپورالار ماسەلەسى – قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان تاقىرىپ. ۇلىبريتانيادا ەۋرووداق قۇرامىنان شىعۋدى قولداعانداردىڭ باستى ارگۋمەنتتەرىنىڭ ءبىرى دە ءسىز ايتقان ەگەمەندىك ماسەلەسى بولدى. كەشەگى جارتى الەمدى بيلەگەن ۇلى يمپەريانىڭ بۇگىنگى ازاماتتارى شەشىمدەردىڭ ايدالاداعى بريۋسسەلدە قابىلداناتىنىنا نارازى. ولاردى ءوز ۇلتىنىڭ ەگەمەندىگىنەن ايىرىلۋ، شىعىس ەۋروپادان اعىلعان ميگرانتتاردىڭ ۇلتتىڭ قايماعىن بۇزىپ جىبەرۋ قاۋپى كوبىرەك الاڭداتتى. ياعني، بۇل دا ءدال قازىرگى قازاقتاردىڭ قىتاي نوپىرىنەن قورىققانى سياقتى ۇلتتى ساقتاپ قالۋعا قاتىستى تابيعي ينستينكت.
– سوندا تەك ميگرانتتاردىڭ مەملەكەتتەرى عانا ازاماتتىق ۇلت قۇرعان با؟ ءبىز «قازاقستاندىق ۇلت» قۇرساق، ءبىز سول اقش، اۆستراليا سياقتى ميگرانتتاردىڭ مەملەكەتى بولامىز با؟
– ءبىر قالىپقا سالىپ قاراۋ وتە قيىن. كەي ەلدەر سىرتتاي ازاماتتىق ۇلتپىز دەگەنىمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە ناعىز ۇلتتىق مەملەكەت – سولار.
ءبىز – ەڭ الدىمەن پوستكولونيالدىق كەزەڭنەن ءوتىپ جاتقان، تيتۋلدىق ۇلتىنىڭ سانى تولىق باسىم بولا قويماعان، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت قايتا ويانۋ كەزەڭىندە تۇرعان، ەتنوستىق ەرەكشەلىكتى ساياسيلاندىرىپ وتىرعان ەلمىز.
عاسىرلار بويى وتارلىق ساياساتتىڭ كەسىرىنەن دارالىعىن جوعالتۋعا شاق قالعان قازاق حالقى ەكسكليۋزيۆتى ۇلتشىلدىقتان باسقانى قابىلداي المايدى. قازىرگى پوستكولونيالدىق قازاقستاندا ساياسي مودەرنيزاتسيا قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ويانۋى، ەتنوستىق ءبولىنىستىڭ ساياسيلانۋى جانە ءپوپۋليزمنىڭ ارتۋى سياقتى ءۇش فورمادا ءجۇرىپ جاتىر.
عاسىرلار بويى وتارلىق ساياساتتىڭ كەسىرىنەن دارالىعىن جوعالتۋعا شاق قالعان قازاق حالقى ەكسكليۋزيۆتى ۇلتشىلدىقتان باسقانى قابىلداي المايدى. قازىرگى پوستكولونيالدىق قازاقستاندا ساياسي مودەرنيزاتسيا قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ويانۋى، ەتنوستىق ءبولىنىستىڭ ساياسيلانۋى جانە ءپوپۋليزمنىڭ ارتۋى سياقتى ءۇش فورمادا ءجۇرىپ جاتىر.
قازاق ۇلتى مەملەكەتتىڭ بىردەن-ءبىر قوجايىنى، يەگەرى رەتىندەگى ستاتۋسىن رەسمي تۇردە زاڭداستىرۋدى جانە ساياساتتى سوعان سايكەس جۇرگىزۋدى تالاپ ەتىپ وتىر. قازاقتار ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنا، ءتىلى مەن دىلىنە قاۋىپ-قاتەر كوپ دەپ ۇرەيلەنەدى ءارى وتارلىق جۇيەنى ءارى قاراي جالعاستىرادى دەپ ۇكىمەتتەن سەكەم الادى.
1995 جىلى كونستيتۋتسيا قابىلدانعاندا ەندى عانا تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەيفوريادا وتىرعان حالىق اتا زاڭنىڭ پرەامبۋلاسى «ورتاق تاريحي تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى…» دەپ جازىلىپ كەتكەنىن بايقاماي قالدى. ال قازىرگى جاعدايدا حالىق «ازاماتتىق ۇلتقا» جول بەرە قويمايدى، ول مۇمكىن ەمەس.
قازاقستانداعى ورىستاردىڭ رەسەيمەن رۋحاني جاقىندىعى شامالى
– بىراق باسقا ۇلت وكىلدەرى مۇنىمەن كەلىسپەيدى عوي؟
– كەلىسپەيتىندەرى دە، مويىنسىنعاندارى دا بار، ءالى ەكىويلى كۇيدە جۇرگەندەرى دە كوپ. ول تۋرالى جان-جاقتى زەرتتەۋلەر از بولعاندىقتان، ولاردىڭ ۇلەس سالماعىن، گەوگرافياسىن ناقتى تالداۋ قيىن. قازاقستاندى وتانىم دەپ مويىندامايتىن ورىستاردىڭ كوبى كوشىپ كەتتى. ورىستاردىڭ ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرمەي كەلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – ولاردىڭ رەسەيمەن رۋحاني جاقىندىعى از.
ماسەلەن، كسرو تاراردىڭ الدىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسىنە قاراساق، ورىستاردىڭ ۇشتەن ەكىسى وزدەرىنىڭ وتانىن رەسەي دەپ ەمەس، «كەڭەس وداعى» دەپ كورسەتكەن. ياعني، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا تۇرىپ جاتقان جەرلەرىن ءوز وتانى دەپ ەسەپتەيدى.
1995 جىلى نيدەرلاند عالىمدارى جۇرگىزگەن زەرتتەۋگە قاراساق، قازاقستانداعى ورىستاردىڭ 30 پايىزى وزدەرىن «كەڭەس ازاماتىمىز» دەپ اتاعان. بىراق ورىستاردىڭ وزدەرى دە، ولاردىڭ اتامەكەن، ءتىل، تاريح تۋرالى كوزقاراستارى دا اركەلكى.
رەسەيگە كوبىنە وڭتۇستىك جانە باتىس وڭىرلەردە تۇراتىن ورىستار كەتكەن. ال سولتۇستىك پەن شىعىستاعى ميگراتسيا ءبىرشاما تۇراقتى. ياعني، قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى ورىس ازاماتتار وزدەرىن كەلىمسەك دەپ ەمەس، سول ءوڭىردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى سانايدى. مۇنداي جاعدايدا مەملەكەت تازا ۇلتشىل ساياسات ۇستانا باستاسا، ولاردىڭ اراسىندا سەپاراتيستىك پيعىل ارتا ءتۇسۋى مۇمكىن.
– «بىلاي تارتساڭ وگىز ولەدى، بىلاي تارتساڭ اربا سىنادى» دەگەن وسى ما؟ سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟
– كوپ جاعدايدا تاريحي وتانى بار ۇلتتاردىڭ ءوز اتامەكەنىمەن بايلانىسى كۇشتى بولادى. برۋبەيكەردىڭ «تريادالىق بايلانىس» تەورياسى بويىنشا دياسپورا، ولار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەملەكەت جانە ولاردىڭ تاريحي وتانىنىڭ اراسىندا وشاقتىڭ ءۇش بۇتى سياقتى نازىك تەڭگەرمەلى بايلانىس بولادى، ءبىر جاعى كۇشەيىپ كەتسە، تەپە-تەڭدىك بۇزىلىپ، قيىندىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن.
ياعني، مەملەكەت دياسپوراعا قىسىمدى ارتتىرسا، ولاردىڭ جوعىن جوقتايتىن مەملەكەت قارسى شارالارعا بارۋى مۇمكىن، نەمەسە كەرىسىنشە.
وسىنداي تەڭگەرمەنى بۇگىندە قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستان بايقايمىز. بىراق، سوڭعى جىلدارى رەسەي ليبەرالدىق فەدەراتسيالىق قوعامنان ەتنوناتسيوناليستىك مەملەكەتكە اينالىپ كەلەدى. ۇلتتىق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردى جاي ايماقتىق قۇرىلىمدارمەن قوسىپ، باسشىلارىن ورتالىقتان تاعايىندايتىن جۇيە جاسادى.
2000 جىلى پۋتين استانادا قازاقستاندىق بەلسەندى دياسپورا وكىلدەرىمەن كەزدەسكەندە ولاردىڭ جەتەكشىلەرى سولتۇستىك اۋدانداردى رەسەيگە قوسۋ ماسەلەسىن اشىق كوتەرگەن. ول كەزدە پۋتين بۇل ۇسىنىسقا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، «قالاعاندارىڭ ەلگە كوشىڭدەر» دەگەن بولاتىن.
قازاقستاندى وتانىم دەپ مويىندامايتىن ورىستاردىڭ كوبى كوشىپ كەتتى. ورىستاردىڭ ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرمەي كەلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – ولاردىڭ رەسەيمەن رۋحاني جاقىندىعى از. ماسەلەن، كسرو تاراردىڭ الدىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالناما ناتيجەسىنە قاراساق، ورىستاردىڭ ۇشتەن ەكىسى وزدەرىنىڭ وتانىن رەسەي دەپ ەمەس، «كەڭەس وداعى» دەپ كورسەتكەن. ياعني، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا تۇرىپ جاتقان جەرلەرىن ءوز وتانى دەپ ەسەپتەيدى.
امەريكالىق عالىمداردىڭ ەسەپتەۋى بويىنشا، سول كەزدىڭ وزىندە 2 ميلليونعا جۋىق ادام رەسەيگە كوشۋگە ىنتا بىلدىرگەن. بىراق ودان بەرى 16 جىل ءوتتى، تۇتاس ءبىر بۋىن ءوسىپ جەتىلدى. جاڭا بۋىننىڭ مەملەكەتكە كوزقاراسى، ۇستانىمى، بولاشاققا قاتىستى وي-پيعىلىن زەرتتەپ، قورىتىندى شىعارۋ كەرەك.
ءوز باسىم دەموكراتيا، راتسيوناليزم جانە پروگرەسس ۇراندارىن العا تارتىپ، بارلىق حالىقتى فرانتسۋز ۇلتىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرعان ياكوبينشىلدىك يدەولوگياسىنا جاقىن ۇستانىمنىڭ بولعانىن قالايمىن. بىراق بۇل جالاڭ ءسوز ەمەس، ناعىز مەملەكەتشىلدىك باستاما بولىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىلىپ، قوعامنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنەن كورىنىس تابۋى كەرەك.
قازاقتىڭ مۇددەسى دەگەن نە؟
– ءبىزدىڭ ۇكىمەت قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاپ وتىر دەپ ايتا الامىز با؟
– كەمشىلىكتەر وتە كوپ، دەگەنمەن، الىس بولاشاق تۇرعىسىنان قاراساق، قورعاپ وتىر دەپ ايتۋعا بولادى. ۇلتشىلدىق پەن ەتنوسارالىق ماسەلەلەردى زەرتتەپ جۇرگەن شەتەلدىك عالىمدار «قازاقستاندا قازاقتاندىرۋ ءجۇرىپ جاتىر»، «ەتنوكراتيالىق مەملەكەت قۇرىلىپ جاتىر» دەپ دايەكتەپ جازادى.
دەگەنمەن، بويىنداعى بۇرىننان قالعان ۇرەيدىڭ كەسىرىنەن قازاقتار قازاقتاندىرۋ جىلدام جۇرسە دەپ ارماندايدى. قازاقتىڭ مۇددەسى دەگەن نە؟ ونى دا اركىم ءارتۇرلى تۇسىنەدى. ەڭ قارابايىر بيولوگيالىق ينستينكت تۇرعىسىنان الساق، حالىقتىڭ ءوسىپ-ونۋىنە، كوبەيۋىنە جاعداي جاساۋ.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستانعا 1 ميلليون قانداسىمىز كوشىپ كەلدى. قازىر ءار قازاقتىڭ وتباسىندا 4-5 بالادان تۋ ۇردىسكە اينالىپ بارادى. قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 40 پايىزدان 63 پايىزعا دەيىن ارتتى، ۇلكەن قالالار قازاقىلاندى (ۋرباندالعانداردىڭ ساپاسى تۋرالى اڭگىمە باسقا).
رۋحاني تۇرعىدان العاندا ۇلتتىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋىنە، ءوز مادەنيەتىن، ءداستۇر-سالتىن ساقتاۋىنا، دامىتۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ، تاعدىرىن ءوز مەملەكەتىنىڭ كەلەشەگىمەن بايلانىستىرۋىنا جول اشۋ. بۇلار ورىندالىپ جاتقان جوق دەپ ايتا المايمىز.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستانعا 1 ميلليون قانداسىمىز كوشىپ كەلدى. قازىر ءار قازاقتىڭ وتباسىندا 4-5 بالادان تۋ ۇردىسكە اينالىپ بارادى. قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 40 پايىزدان 63 پايىزعا دەيىن ارتتى، ۇلكەن قالالار قازاقىلاندى (ۋرباندالعانداردىڭ ساپاسى تۋرالى اڭگىمە باسقا). رۋحاني تۇرعىدان العاندا ۇلتتىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋىنە، ءوز مادەنيەتىن، ءداستۇر-سالتىن ساقتاۋىنا، دامىتۋىنا مۇمكىندىك بەرۋ، تاعدىرىن ءوز مەملەكەتىنىڭ كەلەشەگىمەن بايلانىستىرۋىنا جول اشۋ. بۇلار ورىندالىپ جاتقان جوق دەپ ايتا المايمىز.
ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ دەگەندى بىرجاقتى، اشىق ۇلتتىق ساياسات جۇرگىزۋ دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. وندا ءپوپۋليزمنىڭ جەتەگىندە كەتىپ قالامىز، ال ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ ساياسيلانۋى ەڭ الدىمەن سول ۇلتتىڭ وزىنە تاياق بولىپ تيەدى.
گرۋزيانىڭ بولشەكتەنۋى مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانۋىنان باستالعان. «بارلىق ازاماتتار مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋى ءتيىس» دەگەن تالاپ وسەتيندەر مەن ابحازداردىڭ ىرگەنى اۋلاق سالۋىنا الىپ كەلدى.
ءازىربايجان دا ۇلتشىل پرەزيدەنت ەلشىبەيدىڭ كەسىرىنەن قاراباقتان ايىرىلىپ قالدى. ۇلتتىق ماسەلە ساياسيلانىپ كەتكەندە بۇل جايتتاردى قازىرگىدەي بەيمارال تالقىلاپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بولماي قالادى. ال كونفليكت كەزىندە ۇلتتىق توپتاردىڭ تالاپتارى بىردەن وزگەرىپ، ساياسي رەڭك الىپ شىعا كەلەدى.
بيلىكتىڭ ءۇش كەمشىلىگى
– قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق ساياساتتاعى باستى ءۇش كەمشىلىگىن ايتىپ بەرىڭىزشى؟
– ءبىرىنشى كەمشىلىگى – دەكلاراتيۆتىلىك. بۇل – كەڭەس وداعىنان «مۇراعا» قالعان جاساندىلىق. كەڭەس وداعىنداعى جالاڭ يدەولوگيانى كوشىرىپ الدىق تا، مەرەكەلەردە ۇلتتىق كيىم كيگەن ەتنومادەني توپتاردىڭ وكىلدەرىن ءان سالدىرىپ، بي بيلەتۋدەن ءارى اسا الماي قالدىق.
«قازاقستاندا 130-دان استام ۇلتتىڭ وكىلى تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر» دەگەن جالاڭ ۇراننىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ، ول ۇلتتاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋگە، ولاردىڭ بىرەگەيلىگىنىڭ وزگەرۋ ديناميكاسىنا، مەملەكەتكە دەگەن كوزقاراسىنا، ءتىلى مەن دىنىنە كوپ كوڭىل بولىنبەي كەلەدى.
ەكىنشى كەمشىلىك – جەمقورلىق. بيلىكتىڭ بيىك مىنبەرلەرىنەن باستاپ، اۋداندىق، اۋىلدىق دەڭگەيگە دەيىن جەمقورلىق فاكتىلەرى ءجيى كەزدەسەتىنى جاسىرىن ەمەس.
ال جەمقورلىق دەگەن ۇلتقا قاتىسى جوق الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، ساياسي پروبلەما كورىنگەنىمەن، ونىڭ ۇلتتىق ساياساتقا زيانى وراسان.
سوتتاعى، قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى ورەسكەل قاتەلىكتەر كەسىرىنەن ءوزىن ورتەپ جاتقاندار، باسپاناسىز جۇرگەن، جۇمىستان شىعىپ قالعان، ت.س.س. قيىندىقتارعا دۋشار بولعان قازاقتار ء«وز جەرىمىزدە وگەيدىڭ كۇنىن كەشتىك» دەگەندى ءجيى ايتادى.
ال وزگە ۇلت وكىلدەرى مۇنىڭ بارلىعىنا ەتنوستىق رەڭك بەرۋگە بەيىل كەلەدى. ياعني، زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ جوقتىعى حالىقتىڭ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمىن كەمىتىپ، مەملەكەتكە دەگەن ادالدىعىن ازايتادى.
ۇكىمەتتىڭ «قازاقى» سيپاتىن ەسكەرەر بولساق، وزگە ۇلت وكىلدەرى جەمقورلىقتى قازاقتىڭ ۇلتتىق «ىندەتى» ساناپ، ەتنوكراتيالىق وكىمەتتىڭ شەشىمدەرىنە، باستامالارىنا نەمقۇرايدىلىقپەن قاراۋى ىقتيمال.
كوكشەتاۋداعى ابىلايحان الاڭى، ۇلىتاۋ، تۇركىستانداعى كەسەنە، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جادىگەرلەردىڭ ءبارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بىرتۇتاستىعىن دارىپتەيتىن ۇلى سيمۆولدار بولۋى كەرەك. ءازىربايجان، بالتىق ەلدەرى تاۋەلسىزدىكتەرىن حح عاسىردىڭ باسىنان باستادى. بىزگە دە «الاشوردانىڭ» ۇلكەن پوتەنتسيالىن پايدالانۋعا بولار ەدى. بۇل تۇرعىدا ە.ءسميتتىڭ يدەيالارى ءبىزدىڭ يدەولوگتارعا كوپ ازىق بولۋى ءتيىس.
ءۇشىنشى كەمشىلىك – تاريحتى ەتنوسيمۆوليزمنىڭ قۇرالىنا اينالدىرا الماۋى. ياعني، تاريح جاي وقۋلىقتاعى قاساڭ فاكتىلەر مەن تۇسىنىكسىز شايقاستار، ادامنىڭ ءتىلى كەلمەيتىن اتاۋلار مەن ەستە قالمايتىن تسيفرلار بولماۋى كەرەك.
تاريح قازىرگى ۇرپاقتىڭ دۇنيەتانىمىمەن بىتە قايناسىپ، ورگانيكالىق تۇرعىدا جىمداسىپ جاتۋى ءتيىس. قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ەلىمىزدىڭ قالاي قۇرىلعانىن، جاۋلاردىڭ شابۋىلىنا قالاي توتەپ بەرگەنىن، ول جولدا قانداي ازاپ شەككەنىن، تاۋەلسىزدىككە قالاي قول جەتكىزگەنىن ءبىلىپ قانا قويماي، ونى جانىمەن ءتۇسىنىپ، سەزىنۋى كەرەك.
ال بۇل – بالاباقشادان، باستاۋىش مەكتەپتەن باستالاتىن يدەولوگيا. قابانباي، بوگەنبايلار، ابىلايحان، كەنەسارى، احمەتتەر كىم، ولاردىڭ ەسىمدەرى نە ءۇشىن كوشەلەرگە بەرىلدى؟ مۇنى وزگە ۇلت تۇگىل قازاقتاردىڭ وزدەرى كوپ بىلە بەرمەيدى.
كوكشەتاۋداعى ابىلايحان الاڭى، ۇلىتاۋ، تۇركىستانداعى كەسەنە، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جادىگەرلەردىڭ ءبارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بىرتۇتاستىعىن دارىپتەيتىن ۇلى سيمۆولدار بولۋى كەرەك. ءازىربايجان، بالتىق ەلدەرى تاۋەلسىزدىكتەرىن حح عاسىردىڭ باسىنان باستادى. بىزگە دە «الاشوردانىڭ» ۇلكەن پوتەنتسيالىن پايدالانۋعا بولار ەدى. بۇل تۇرعىدا ە.ءسميتتىڭ يدەيالارى ءبىزدىڭ يدەولوگتارعا كوپ ازىق بولۋى ءتيىس.
ماسەلەن، يزرايل جەر بەتىنە شاشىراعان ەۆرەيلەردى «قاسيەتتى جەرگە» قالاي جينادى؟ كۇنى كەشەگە دەيىن ءتۇرلى تىلدەردە سويلەپ، بولشەك-بولشەك بولىپ جاتقان يتاليا، گەرمانيا، فرانتسيا سياقتى ەلدەر قالاي ۇلى دەرجاۆاعا اينالدى؟ جاپونياداعى يمپەراتور ديناستياسى نەگە ەڭ ەجەلگى ديناستيا دەپ دارىپتەلەدى؟ وسىلاردىڭ ۇلگىلەرىن پايدالانۋىمىز كەرەك.
– مەملەكەتتە كوپ ۇلت بولعان سايىن مادەني-ەكونوميكالىق تۇرعىدان العا جىلجۋشىلىق ورىن الاتىنىن بىلەمىز. قازىر كوپتەگەن ۇلتتى ۇيىستىرىپ، مەملەكەتتى نىعايتىپ وتىرعان قانداي ەلدىڭ تاجىريبەسىنەن ۇلگى-ونەگە الۋعا بولادى؟
– ۇلتتىڭ شەكاراسى مەملەكەتتىڭ شەكاراسىمەن سايكەس كەلەتىن ەلدەر ساۋساقپەن سانارلىق، سوندىقتان ءبىز كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ الدى دا، سوڭى دا ەمەسپىز. ال كوپۇلتتى مەملەكەتتىڭ حالقىن بىرتەكتى ازاماتتىق قوعامعا ۇيىتۋ وتە قيىن، ءوزىمىزدى الدارقاتۋدىڭ قاجەتى جوق.
سوندىقتان جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، چەحيا سياقتى گوموگەندى مەملەكەتتەردە ورتالىقتاندىرىلعان ساياسي بيلىك جەڭىل جۇزەگە اسادى. دەمەك، مادەني، رۋحاني تۇرعىدان ارالۋاندىلىق جاقسى بولعانىمەن، مەملەكەتتىك باسقارۋ تۇرعىسىنان بۇل – وتە كۇردەلى ماسەلە.
كەزىندە قازاق كسر-ءىن «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» دەپ اتاعانىن بىلەمىز. ال لابوراتوريا دەگەن – ناتيجەسى بەلگىسىز ەكسپەريمەنت جاسايتىن ورىن.
بىراق، كوپۇلتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبارى «قىرىقپىشاق» دەگەن وي تۋماۋى كەرەك. ەڭ باستىسى ساياسي، مادەني، رۋحاني تۇرعىدان «بولشەكتەنگەن قوعام» (divided society) دەڭگەيىنە دەيىن ىدىراۋعا جول بەرمەي، ۇلتتى ۇيىستىراتىن يدەولوگيانى پايدالانا ءبىلۋ كەرەك جانە ول يدەولوگيا نەگىزگى ەتنوستىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن، ءتىلىن وزەك ەتىپ العاندا عانا جەتىستىككە جەتە الادى.
ماسەلەن، 700-دەن اسا لينگۆيستيكالىق، ەتنوستىق توبى بار، الەمدەگى ەڭ كوپۇلتتى ەلدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن يندونەزيادا ءبىر مەملەكەتتىك ءتىل ەنگىزىلىپ، 40 پايىزدى قۇرايتىن ياۆالىقتاردىڭ ءداستۇر، سالتى ۇلتتىق دەڭگەيدە قولدانىلىپ جاتىر.
مالايزيانىڭ تاعدىرى بىزدىكىنە ۇقساس، بىراق ولاردىڭ كەمشىلىگى – ولار ۇلتتىق جىكتەلۋدىڭ تىم اسقىنداپ كەتۋىنە، قىتايلاردىڭ كوبەيىپ، ەكونوميكانىڭ باستى تەتىكتەرىن باسقارۋىنا جول بەرىپ الدى، مۇنىڭ سوڭى 1960-جىلدارداعى قانتوگىسكە ۇلاستى. سودان كەيىن عانا ۇلتتىق ساياسات قولعا الىندى.
مالايلاردىڭ جالپى سانى 50 پايىز دا بولمايتىندىقتان، ولار باسقا بايىرعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى قوسىپ «بۋميپۋترا» دەپ اتاپ، سانىن 60 پايىزعا جەتكىزدى. مۇنداعى ماقسات – ەكونوميكا، بيزنەس سالاسىن باسىپ قالعان قىتايلار مەن ۇندىلەردى ىعىستىرۋ. ونى كۇشتەۋ جولىمەن ەمەس، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ىنتالاندىرۋ جولىمەن جۇزەگە اسىردى جانە بۇل ساياساتتى قىتايلار دا مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
قاقتىعىس بولعان ەلدەردىڭ كوبى، ماسەلەن، ليۆان، سيريا، اۋعانستان، نيگەريا سياقتى مەملەكەتتەردە بەلگىلى ءبىر ۇلتتىق وزەك بولماعاندىقتان حالىق تۇس-تۇسىنا تارتىپ كەتكەن. ال يۋگوسلاۆيا، كسرو سياقتى جاساندى ۇلت قۇرۋ ارەكەتتەرىنىڭ قالاي ءساتسىز اياقتالعانىن بىلەمىز.
اسسامبلەيانىڭ كوپ جۇمىسى جاساندى، دەكلاراتيۆتىك بولىپ كەلدى
– قازاقستانداعى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى و باستا ساياسي جوبا رەتىندە قۇرىلعانىن بىلەمىز؟ ءالى دە سول باعىتتا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. اسسامبلەيا بۇل باعىتتا ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتە الدى ما؟
– كەز كەلگەن اۆتوكراتيالىق مەملەكەتتەگى سياقتى بىزدە دە ەڭ ىزگى باستامالاردىڭ كوبى ساياسي ناۋقانداردىڭ، ۇرانشىلدىق پەن اسىرا ەسەپ بەرۋدىڭ تاساسىندا قالىپ قويادى.
اسسامبلەيا 1995 جىلى پارلامەنتتىك ۆاكۋم كەزىندە قۇرىلىپ، پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتىن ۇزارتۋ، جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ مىندەتتەرىن ورىنداپ شىقتى. دەگەنمەن، كەيىننەن ونىڭ سالماعى ارتىپ، اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىك ورگاندارىمەن بىتە قايناسقان قۇرىلىمعا اينالدى.
وپپوزيتسيانىڭ بۇل ۇيىمدى «كونستيتۋتسيادان تىس ورگان» دەپ كوپ سىنايتىنىن ەسكەرگەن وكىمەت 2007 جىلى ونىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن بەكىتتى. جوعارىدان تومەن قاراي قۇرىلعان كلاسسيكالىق كەڭەستىك ۇلگىدەگى ۇيىم رەتىندە اسسامبلەيانىڭ كوپ جۇمىسى جاساندى، دەكلاراتيۆتىك بولىپ كەلگەنى راس.
اسسامبلەيا 1995 جىلى پارلامەنتتىك ۆاكۋم كەزىندە قۇرىلىپ، پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتىن ۇزارتۋ، جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ مىندەتتەرىن ورىنداپ شىقتى. دەگەنمەن، كەيىننەن ونىڭ سالماعى ارتىپ، اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىك ورگاندارىمەن بىتە قايناسقان قۇرىلىمعا اينالدى. وپپوزيتسيانىڭ بۇل ۇيىمدى «كونستيتۋتسيادان تىس ورگان» دەپ كوپ سىنايتىنىن ەسكەرگەن وكىمەت 2007 جىلى ونىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىن بەكىتتى.
قوعامدىق نەگىزدە قۇرىلماعان، قارجىلىق تاۋەلسىزدىگى جوق ۇيىمنان ەرەكشە باستاما، ساياسي ەرىك-جىگەر تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ارتىق. ايماقتاردا اكىمشىلىك، «نۇر وتان» جانە اسسامبلەيا ءوزارا ەگىز ۇعىمدار سانالادى. اسسامبلەيا جۇزەگە اسىرعان جوبالاردىڭ اتتارىنا دەيىن «ەلباسىنىڭ ارقاسىنداعى تاتۋلىق پەن بىرلىك» دەپ ايقايلاپ تۇرادى.
بىراق قحا-نىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى – بالكىم ماقساتتى تۇردە، بالكىم وبەكتيۆتى تۇردە، ۇلتتىق ماسەلەلەردىڭ ساياسيلانۋىنا جول بەرمەيتىن، «مادەني پاردى شىعاراتىن» قوعامدىق ۇيىم ءرولىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ورىنداپ كەلەدى. ەتنوستىق توپتاردىڭ وزدەرىن كورسەتىپ، تىلدەرىن، ءداستۇر سالتتارىن دارىپتەپ، رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قاناعاتتاندىرىپ وتىرعانى راس.
«اباي وقۋلارى» سياقتى قىزىقتى يدەيالاردىڭ ۇگىت-ناسيحات اياسىندا قالىپ جاتقانى وكىنىشتى. قانداي جوبا بولسا دا قازىر تەك قازاق حالقىنىڭ سيمۆولدارى بولىپ وتىرعان ءتىل، ءداستۇر، تاريح، مادەنيەت جالپى قازاقستان حالقىنىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالاتىنداي امالدار جاسالۋى كەرەك.
– بۇل سالانى زەرتتەپ جۇرگەن مامان رەتىندە اسسامبلەياعا تاعى قانداي مىندەتتەر جۇكتەۋىمىز كەرەك دەپ ويلايسىز؟ الەمدىك ءىس-تاجىريبەدە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەگەن، مەملەكەتتى نىعايتۋعا ءوز ۇلەسىن قوسقان مۇنداي ۇيىمدار بار ما؟
– مۇنداي ۇيىمدار كوبىنە ەكى ماقساتتا قۇرىلادى: ۇلتارالىق جاعداي ۋشىققان كەزدە ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن جانە از ۇلتتاردىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرىن ناسيحاتتاپ، ونىڭ ساياسيلانىپ كەتۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن.
ءبىرىنشى جاعدايدا ءتىپتى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى رەسمي تۇردە مويىنداپ، ءار ۇلتقا بيلىكتى ءبولىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولادى.
مالايزيادا، ليۆاندا، ۇلىبريتانيادا ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردان سوڭ وسىنداي كونسوتسيوناليزم ادىسىنە جۇگىندى. ونىڭ ارتىقشىلىقتارى دا، كەمشىلىكتەرى دە كوپ.
ءبىز كونفليكت اتاۋلىنى جاسىرىپ، جابۋ دەرتىنەن ايىققان جوقپىز. ەلدە بىقسىپ جاتقان ۇلتارالىق ماسەلەلەر وتە كوپ. وتكەن جىلدارى بولعان كىشىگىرىم جانجالدار «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالدى. ول وقيعالاردىڭ نەدەن بولعانىن، وعان قوعامنىڭ، كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ رەاكتسياسىن تالداپ، ولاردان ساباق الۋ كەرەك ەدى. ۇلتارالىق ماسەلەلەردى شىنايى زەرتتەپ، تۋىنداۋى مۇمكىن پروبلەمالاردىڭ الدىن الىپ وتىرۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋ باعىتىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. اسسامبلەيا جانىنان ەكسپەرتتىك توپ اشىلدى دەگەندى ەستىگەن ەدىم، ول قانشالىق جۇيەلى جۇمىس ىستەيدى، ول جاعىنان بەيحابارمىز.
قۇرىلىمى، فورماسى، كولەمى اركەلكى بولىپ كەلەتىن قحا سياقتى ۇيىمداردىڭ الۋان ءتۇرى الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە بار. «حالىقتار اسسامبلەياسى» دەگەن يدەيانى كسرو تاراعان سوڭ وداقتاس ەلدەر ءبىر-بىرىنەن «كوشىرىپ» الدى.
وزبەكستاندا «ينتەرناتسيونالدىق مادەني ورتالىق» 1992 جىلى، قىرعىزستاندا «قىرعىزستان حالقى اسسامبلەياسى» 1995 جىلى، رەسەيدە «رەسەي حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى» 1998 جىلى قۇرىلعان. بارلىعىنىڭ اتقاراتىن مىندەتتەرى – ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ءوزارا سىيلاستىقتى دارىپتەۋ.
نەگىزى، مۇنداي كونسۋلتاتيۆتىك ورگاندار بەلگىلى ءبىر ماسەلە تۋىنداعاندا پارلامەنت، ۇكىمەت سياقتى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ شارۋاسىن جەڭىلدەتىپ، اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىرۋ ءۇشىن قۇرىلادى. ال بارلىق ۇلتتاردىڭ اتىنان سويلەيتىن باستى ۋاكىلدىك ورگان پارلامەنت بولۋى كەرەك.
ونىڭ ۇستىنە، ءبىز كونفليكت اتاۋلىنى جاسىرىپ، جابۋ دەرتىنەن ايىققان جوقپىز. ەلدە بىقسىپ جاتقان ۇلتارالىق ماسەلەلەر وتە كوپ. وتكەن جىلدارى بولعان كىشىگىرىم جانجالدار «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالدى.
ول وقيعالاردىڭ نەدەن بولعانىن، وعان قوعامنىڭ، كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ رەاكتسياسىن تالداپ، ولاردان ساباق الۋ كەرەك ەدى. ۇلتارالىق ماسەلەلەردى شىنايى زەرتتەپ، تۋىنداۋى مۇمكىن پروبلەمالاردىڭ الدىن الىپ وتىرۋ ءۇشىن عىلىمي زەرتتەۋ باعىتىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك. اسسامبلەيا جانىنان ەكسپەرتتىك توپ اشىلدى دەگەندى ەستىگەن ەدىم، ول قانشالىق جۇيەلى جۇمىس ىستەيدى، ول جاعىنان بەيحابارمىز.
– ءوز باسىم اسسامبلەياعا الداعى ۋاقىتتا ەكونوميكالىق مىندەت جۇكتەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ۇيىمعا ەلىمىزدەگى بەلدى كاسىپكەرلەردىڭ كوپشىلىگى مۇشە. وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىمەن بايلانىسى بار كاسىپكەرلەردى العا سالىپ، وزگە ەلدەردەن ينۆەستيتسيا تارتۋ جاعىن قاراستىرۋعا بولا ما؟ قازاقستاندىق تاۋارلاردى ەكسپورتقا شىعارۋ ىسىنە دە ولاردىڭ بايلانىستارىن پايدالانۋعا بولا ما؟
– ەكونوميكانىڭ زاڭدارى ساياسي شەشىمدەرگە باعىنا بەرمەيدى. ۇكىمەت تەك ولاردىڭ ءتيىمدى قارىم-قاتىناسىنا جاعداي جاساسا، باسقا ينتەگراتسيالىق شارۋالار وزدىگىنەن جۇزەگە اسا بەرەدى.
بىراق ءسىز ايتىپ وتىرعان ۇسىنىس جەكەلەگەن جوبالار تۇرىندە عانا بەلگىلى ءبىر ەلدەرمەن جۇزەگە اسۋى مۇمكىن، جانە ول ەكىجاقتى بيزنەس-فورۋمدار تۇرىندە ىسكە اسىپ تا جاتىر.
بىزدەگى ەتنوستىق توپتاردىڭ الا-قۇلالىعىن، تاريحي وتاندارىمەن بايلانىسى اركەلكى ەكەنىن، ولاردىڭ سانىن، ەكونوميكاداعى بەلسەندىلىگىن دە ەسكەرۋ كەرەك. كەيبىر باسشىلار قازاقستانعا كەلگەندە مۇنداعى دياسپورا وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ جاتادى.
ياعني، دياسپورا ماسەلەسى – ەڭ الدىمەن ساياسي تاقىرىپ. ءار ۇلت شەتەلدەگى قانداستارىنىڭ اسسيميلياتسياعا ۇشىراماۋىن قاداعالاۋعا تىرىسادى. بىراق كەيدە دياسپورا ارقىلى مەملەكەتتىڭ وزىنە قىسىم جاساۋعا، ىقپال ەتۋگە كۇش سالادى.
ورىستار توي-تومالاق پەن قۇدالىقتىڭ ارقاسىندا مادەني تۇردە قازاقىلانۋدا
– قازاق ءتىلىن كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋگە دە اسسامبلەيا مۇشەلەرىنە مەرزىمدى ۋاقىت بەلگىلەپ، مىندەت تاپسىرۋعا بولا ما؟
– پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ «قازاق ءتىلى –قازاقستان حالقىن بىرىكتىرۋشى فاكتور بولۋى كەرەك» دەگەن پىكىردى ءجيى ايتادى. ۇلت بىرلىگى دوكتريناسىندا دا، باسقا قۇجاتتاردا دا وسى پىكىر ورنىققان.
دەگەنمەن، بۇل ءالى تولىق ءىس جۇزىنە اسقان جوق. ونىڭ ءبىر سەبەبى – «قازاق ءتىلى» مەن «مەملەكەتتىك ءتىل» ۇعىمدارىنىڭ اراسىن تولىق اجىراتا الماي جۇرگەنىمىزدە. قازاق ءتىلى قازاق ۇلتىنىڭ ەمەس، بارشا قازاقستان حالقىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس قۇرالىنا، ازاماتتىق ۇلتتىڭ سيمۆولىنا، ەرەكشە بەلگىسىنە اينالۋى كەرەك.
ياعني، قازاقستاندىق ورىس ءوزىنىڭ رەسەيلىك ورىستان باستى ايىرماشىلىعى – قازاق ءتىلى مەن ءداستۇر-سالتىن بىلەتىنى ەكەنىن سەزىنىپ، سونى ماقتان تۇتۋى كەرەك. ماجبۇرلەۋ جولىمەن قارتتاردان باستاپ، ءبارىن مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە مىندەتتەۋ ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدى.
فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن فرانتسيانىڭ كەيبىر پروۆينتسيالارىندا حالىقتىڭ 80 پايىزىنا دەيىن فرانتسۋز ءتىلىن بىلمەگەن. سوندا مەملەكەت فرانتسۋز ءتىلىن «بوستاندىق ءتىلى» ەتىپ جاريالاپ، بارلىق كەدەي-كەپشىكتىڭ بالالارىن باستاۋىشتان تەگىن فرانتسۋزشا وقىتا باستاعان. ءبىر بۋىن اۋىسقاندا ءتىل ماسەلەسى شەشىلگەن.
– ال ءبىز ء«ۇش تىلدە وقىتامىز» دەپ داۋرىعىپ جاتىرمىز…
– ءيا، راسىندا، ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ مۇنداي قويىرتپاق باعدارلاما ۇسىنۋىنا ەشقانداي نەگىز جوق. ورىستار ءتىل ماسەلەسىن ساياسيلاندىرىپ، ء«تىلىمىز جويىلىپ بارادى» دەپ ەرەكشە تالاپ قويىپ وتىرعان جوق. قازاق تىلىندەگى «بالاپان» تەلەارناسى اشىلعاندا وعان قارسىلىق تانىتقان ەشكىم بولعان جوق.
قازىر «قازاق ءتىلى» مەن «مەملەكەتتىك ءتىل» ۇعىمدارىنىڭ اراسىن تولىق اجىراتا الماي ءجۇرمىز. قازاق ءتىلى قازاق ۇلتىنىڭ ەمەس، بارشا قازاقستان حالقىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس قۇرالىنا، ازاماتتىق ۇلتتىڭ سيمۆولىنا، ەرەكشە بەلگىسىنە اينالۋى كەرەك.
كەرىسىنشە، وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ورنىعۋىنا، ونىڭ ساپالى وقىتىلۋىنا مۇددەلى. ءبىز جۇرگىزگەن زەرتتەۋ بويىنشا ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ 64 پايىزى قازاق ءتىلى قازاقستانداعى ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس تىلىنە اينالعانىن قالايدى.
قازىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ ورىستار مەن رەسەي ورىستارىنىڭ اراسىندا مادەني الشاقتىق بار. ولار قازاق ۇلتىنىڭ كوپ ءداستۇر-سالتىن، ادەت-عۇرپىن بويىنا ءسىڭىرىپ كەلەدى. ۇلتتىق ينتەگراتسيا قوعامدىق دەڭگەيدە، اۋىل-اۋىلدىڭ، وتباسىلاردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ جاتىر. ورىستاردىڭ كوبى توي-تومالاق پەن قۇدا-جەكجاتتىق ءداستۇردىڭ ارقاسىندا مادەني تۇرعىدان قازاقىلانىپ جاتىر.
وسى جاعدايدا باستاۋىش سىنىپتان باستاپ مەملەكەتتىك تىلدە وقىتۋ ءداستۇرى قالىپتاسسا، جاڭا بۋىن وسكەندە بۇل ماسەلە شەشىلگەن بولار ەدى. ءار بۋىننىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگى الدىڭعى بۋىننان وزگەشە بولادى.
قازاق جازۋشىلارىن «بالالارى ورىسشا سويلەيدى» دەپ جازعىرىپ جاتامىز. ولاردى ءورىستىلدى ەتىپ شىعارعان – كەڭەس وداعىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ساياساتى. سول سياقتى ۇكىمەتتىڭ قازىرگى قابىلداعان شەشىمدەرى ەرتەڭگى بۋىننىڭ تاعدىرىن شەشەدى.
بىراق بۇل ورىستاردى اسسيميلياتسيالاپ، قازاقىلاندىرىپ جىبەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس، ءار ۇلتتىڭ ەتنوستىق قالپىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ ەرەكشە ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىرۋ دەگەن ءسوز. امەريكالىق عالىم ۋولكەر كوننور: «مەملەكەت حالقىنىڭ باسىم بولىگى سول ۇلتقا تيەسىلى ەكەنىن سەزىنبەيىنشە، ۇلت قالىپتاستى دەپ ايتۋعا ەرتە» دەپ ايتقان.
بىزدە مەملەكەتتىك تولقۇجات، تەڭگە، تسون، سالىق سىندى اتريبۋتتارمەن عانا تۇسىنەتىن، باسقا كەزدە ءوز «الەمىندە» ءومىر سۇرەتىن ازاماتتار كوپ. مەملەكەت بارلىق ۇلتتاردىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن ساقتاۋعا جاعداي جاساپ، ولاردى وگەيسىتپەي، ماجبۇرلەمەي، باۋىرىنا باسا ءبىلۋى كەرەك.
«جەرىمىز كەڭ بولعاندىقتان قىتايلار باسىپ الادى» دەگەن ۇرەيدەن ارىلۋىمىز كەرەك
– جەر كولەمى ۇلكەن قازاقستان الەم ەلدەرى بويىنشا حالىق سانى كوپ قىتايمەن كورشى مەملەكەت. مۇنداي جاعدايدا قازاقستاننىڭ ۇلتارالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى ۇستانىمى مەن كوشى-قون ساياساتى وزگەشە بولۋى كەرەك سياقتى. بۇل باعىتتا ءبىز قانداي ساياسات ۇستانۋىمىز كەرەك؟
– عالامدىق ميگراتسيانىڭ زاڭدىلىقتارى بويىنشا حالىق ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسى، ساياسي احۋال تۇراقتى ەلدەرگە قونىس اۋدارۋعا بەيىل. تۇراقتىلىق بولىپ، ەكونوميكا دامىسا، كەلىمسەكتەردىڭ قاراسى كوبەيە بەرەدى، ول – زاڭدىلىق.
جەرىمىز كەڭ بولعاندىقتان عانا ءبىزدى قىتايلار باسىپ الادى دەپ ۇرەيلەنۋگە بولمايدى. بارلىعى ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى جۇرەدى. ازاماتتىق بەرۋ، ۆيزا راسىمدەۋ ءتارتىبىن قاتاڭداتۋ، ەكونوميكالىق تەتىكتەردى قولدانۋ ارقىلى دەموگرافيالىق تاسقىندى تويتارۋعا بولادى. تەك ول ءۇشىن مەملەكەتتە جەمقورلىق بولماۋى كەرەك.
سوندىقتان، جەرىمىز كەڭ بولعاندىقتان عانا ءبىزدى قىتايلار باسىپ الادى دەپ ۇرەيلەنۋگە بولمايدى. بارلىعى ەكونوميكانىڭ زاڭدىلىقتارىنا بايلانىستى جۇرەدى. ازاماتتىق بەرۋ، ۆيزا راسىمدەۋ ءتارتىبىن قاتاڭداتۋ، ەكونوميكالىق تەتىكتەردى قولدانۋ ارقىلى دەموگرافيالىق تاسقىندى تويتارۋعا بولادى. تەك ول ءۇشىن مەملەكەتتە جەمقورلىق بولماۋى كەرەك. جەمقورلىق بۇل شارالاردىڭ بارلىعىن جوققا ءتان ەتەدى.
– ءبىزدى بولاشاقتا قانداي ۇلتارالىق سىن-قاتەرلەر كۇتىپ تۇرۋى مۇمكىن. ولارمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى؟
– بىرىنشىدەن، قازاقستانداعى ۇلتارالىق جاعداي كەرەمەت دەپ ءوز-ءوزىمىزدى الدارقاتىپ، كەڭەس وداعىنان قالعان كونفليكتوفوبيالىق ادەتپەن «اۋرۋدى جاسىرىپ» وتىرعاندىقتان، كوپ نارسە بۇلىڭعىر. ەلدەگى بارلىق ۇلتتاردىڭ كوڭىل-كۇيىنە، بىرەگەيلىگىنىڭ قۇبىلۋىنا، دەموگرافياسى مەن مەملەكەتكە قاتىستى كوزقاراسىنا تۇراقتى تۇردە وبەكتيۆتى ءارى كەشەندى تالداۋ جۇرگىزىپ تۇرۋ قاجەت-اق.
ەكىنشىدەن، قازىر اسىرەسە ءوزىمىزدىڭ قانداستار بارلىق ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋعا بەيىم. «قىتاي قازاقتى قورلاپتى»، «تۇرىك قازاقتى ۇرىپ كەتىپتى» دەگەن كوبىنە دالەلسىز اقپاراتقا نەگىزدەلگەن اقپاراتتار ءجيى تارالىپ، ەلدى قوزدىرىپ وتىرادى. باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ەتنوستىق موبيليزاتسيا بايقالمايتىندىقتان، ماسەلە تىنشىپ قالىپ جاتىر. الدىمەن قازاقتاردىڭ ەتنوستىق ماسەلەنى ساياسيلاندىرۋىنىڭ ءتۇپ نەگىزىنە ءمان بەرۋ كەرەك.
ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءدىني بىرەگەيلىگى وزگەرىپ بارادى. اراب ەلدەرىنەن كەلگەن، داستۇرگە قايشى ءدىني اعىمدى ۇستاناتىن قازاقتاردىڭ قاراسى كوبەيگەن سايىن بۇل ۇلتتىڭ بىرلىگىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى.
– قازاقستاندا ۇلتارالىق ماسەلەلەردى زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار مەن ارنايى مەكەمەلەر بار ما؟ بار بولسا ولاردىڭ جۇمىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– بۇل تاقىرىپقا قىزىعۋشىلىق وتە جوعارى. ۇلتتىق، ازاماتتىق بىرەگەيلىك، ناتسيوناليزم، ۇلتارالىق كونفليكت سالالارىن قسزي، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ ينستيتۋتى سياقتى بەلدى مەكەمەلەرمەن قوسا ءوزىمىزدىڭ قازۇۋ-دىڭ ساياساتتانۋ جانە ساياسي تەحنولوگيالار كافەدراسى دا جان-جاقتى زەرتتەپ جاتىر.
تەك سوڭعى بىرەر جىلدىڭ ىشىندە كافەدرادا وسى تاقىرىپقا قاتىستى ءۇش دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. پروفەسسور ر.قادىرجانوۆ اعامىز باستاعان ارنايى توپ مەملەكەتتىك گرانت بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، بىرنەشە مونوگرافيا جاريالادى. جاقىندا نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى مەن كيمەپ-تە ۇلتتىق بىرەگەيلىك تاقىرىبى توڭىرەگىندەگى زەرتتەۋلەرىمەن تانىستىردى.
بىزدە عىلىمنىڭ مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى بولعاندىقتان، ەلدەگى كەز كەلگەن تالپىنىستى قۋانا قولداۋ كەرەك. بار ماسەلە عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنىڭ ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋعا بارىپ تىرەلەدى.
شەتەلدە قازاقستانداعى ۇلتارالىق جاعدايدى ءار قىرىنان زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار، عىلىمي ورتالىقتار بارشىلىق. گەرمانيادا، اقش-تا، ۇلىبريتانيادا، جاپونيادا قازاقستانداعى ۇلتارالىق ماسەلەنى زەرتتەپ جۇرگەن جەكەلەگەن عالىمدار بار. ۇلىبريتانيانىڭ سەينت-ەندريۋس ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستانداعى ورىستار تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعالعان. مەنىڭ بىلۋىمشە، اقش-تىڭ كورنەلل ۋنيۆەرسيتەتىندە دە قازاقستاندىق عالىم بىزدەگى ۇلتتىق بىرەگەيلىك تۋرالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازىپ جاتىر.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماحان
dalanews.kz
