استانادا كورنەكتى جازۋشى ءمادي ايىمبەتوۆتىڭ جەتپىس جاسقا تولۋىنا وراي ۇلكەن توي ءوتتى. توي ۇستىندە قالامگەر جايىندا مازمۇندى بەينەفيلم كورسەتىلدى. وندا توي قارساڭىندا بولعان  شىعارماشىلىق كەشتەر، كەزدەسۋلەر جونىندە دە اڭگىمەلەنگەن ەدى. ءماديدىڭ تۋىپ-وسكەن ولكەسىندەگى وقىرماندارىمەن وسى جولدار اۆتورى دا قاتىسقان جۇزدەسۋلەرى جاپ-جاقسى كورسەتىلگەن. ال سوناۋ شىعارماشىلىق ءىسساپار بارىسىندا اقتوبە وبلىسى مەن بايعانين  اۋدانى ورتالىقتارىندا، قالامگەر بالالىق شاعىن وتكىزگەن جارقامىس، التاي باتىر اۋىلدارىندا وتكىزىلگەن ءىس-شارالار، مەرەكەلىك جيىندار، سۇحباتتار حاقىنداعى مازمۇندى اقپارات پروفەسسور قۇدايبەرگەن تۇرسىننىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 18 مامىر كۇنگى سانىندا جاريالاعان ماقالاسىندا بەرىلگەن ەكەن. تويعا كەلگەن جۇرتقا گازەتتىڭ سول سانىمەن تانىسۋدىڭ دا رەتى كەلدى.  سوندا كوپشىلىكتى تاڭىرقاتقان ءبىر ءجايت بولدى.

بەينەفيلمدى كورۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارعان ءبىر ماعلۇمات گازەتتە كورىنىس تاپپاپتى. ناقتىراق ايتقاندا، ارنايى ساپارمەن بارىپ، وقىرماندارعا ءماديدىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا  اڭگىمەلەپ بەرىپ جۇرگەن الماتىلىق قالامداسى تۋرالى گازەتتە مۇلدەم جازىلماي، ءتىپتى تىزىمدەرگە دە كىرگىزىلمەي قالىپتى. يۋبيليار تاڭىرقادى. پروفەسسور ماتەريالىن گازەتكە ۇسىنار الدىندا وعان كورسەتسە كەرەك، «بەكەڭنىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە ماقالانىڭ بىرنەشە جەرىندە اتاپ ايتىلىپ، ءتاپ-ءتاۋىر كورسەتىلگەن ەدى عوي»، – دەدى. بىراق «قازاق ادەبيەتىنەن» بىلگەن شىندىعىمىز باسقاشا-تىن، گازەتكە قاراعاندا، مەنىڭ ول ساپارعا ەش قاتىسىم جوق بوپ شىققان. مەنىڭ اتى-ءجونىم مەن پىكىرلەرىم جايىندا جازىلعان سوزدەر ماكەڭ وقىعان ماقالانىڭ ءون بويىنان مۇقيات سىلىنىپ الىپ تاستالعان ەكەن. نىسانالى «رەداكتسيا» جاسالعانى اڭعارىپ وقىعان كىسىگە وپ-وڭاي كورىنىپ تۇر.

مەن وعان تاڭدانبادىم. جازۋشىلار باسىلىمى تۇتقاسىن ۇستاعان «باستىقتار» وزدەرى قوش كورمەيتىن قالامگەرلەردىڭ ءتول تۋىندىلارى تۇگىل، اتى-جوندەرىن دە باسىلىم بەتىنە جولاتپاۋعا تىرىساتىن. بۇلارى ماعان تاڭسىق ەمەس ەدى. ولار مۇنداي ارەكەتتەرىن باياعىدان-اق ەمىن-ەركىن جاساۋعا ماشىقتانعان، ءتىپتى، «زاڭدى» ادەتكە اينالدىرعان. ونى بايقاعان ياكي باستان كەشكەن قالامگەرلەردىڭ ءالسىن-ءالسىن نازالانا بۇرقىلداپ قوياتىنى بار، الايدا وعان قىمسىناتىن «باستىقتار» جوق – «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى»... 

سودان ون شاقتى كۇن بۇرىن، دالىرەك ايتقاندا، 4 قاراشادان بەرى سايتتاردا «زيالى ازامات» دەگەن ماقالا جاريا بولىپ ەدى. سودان مىنا ءۇزىندىنى الىپ، نازارعا ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. مۇنى وقىعان كىسى باسىلىم تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ  «كۇشتىلىگىنىڭ» سىرىن، «قىسقارتقىشتىعىنىڭ» استارىن دالمە-ءدال ۇعادى عوي دەپ ويلايمىن...

سونىمەن: «...جوسپارلى ەكونوميكا داۋىرىندە ءبىرشاما الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان مەرزىمدىك باسىلىمداردىڭ بازار ەكونوميكاسى تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە-اق قيىندىقتارعا ۇشىراسا باستاعانى ءمالىم. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ەكونوميكالىق رەفورمالار كەزەڭى تۋعاندا گازەت-جۋرنالداردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، قارجىلىق تۇرعىدان قاراعاندا، كۇرت اۋىرلاپ كەتتى. مۇنى اڭداپ وتىرعان ۇكىمەت (ارينە، ءتيىستى ۆەدومستۆو، مينيسترلىگى ارقىلى), جاعدايدى ساۋىقتىرۋ ماقساتىمەن، ءباسپاسوز سالاسىنا بىرقاتار وزگەرىستەر جاسادى. اۋەلى جيىرما بەس باسىلىمدى ىرىكتەپ، مەملەكەت قامقورلىعىنا الدى. ونىڭ سونشالىقتى ءتيىمدى تاجىريبە ەمەس ەكەنى بايقالعاندا، اكتسيونەرلىك قوعامدار قۇرۋ ماسەلەسىن العا تارتتى. سول شاقتا، 1999 جىلى، «قازاق ادەبيەتى»، «انا ءتىلى»، «ۇيعىر اۆازي» گازەتتەرى مەن «جۇلدىز»، «پروستور»، «اقيقات»، «مىسل» جۋرنالدارىن بىرىكتىرگەن «قازاق گازەتتەرى» اكتسيونەرلىك قوعامى شاڭىراق كوتەردى. كەيىنىرەك جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىككە اينالدىرىلعان بۇل ۇيىمدى باسقارۋ جۇمابەك كەنجالينگە تاپسىرىلعان بولاتىن. ول اۋىرتپاشىلىعى شاش-ەتەكتەن بوپ تۇرعان زاماندا ۋاقىت تالابىنا توتەپ بەرە الاتىن جاڭا ۇجىم قۇرىپ، اتالعان باسىلىمداردى قيىندىقتان الىپ وتە الدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكاقى الۋى، باسىلىمدارىنىڭ جارىق كورۋى مۇڭ بولىپ قالعان «قازاق ادەبيەتى» گازەتى مەن «جۇلدىز»، «پروستور» جۋرنالدارى «قازاق گازەتتەرى» سەرىكتەستىگىنىڭ ارقاسىندا قايتا قوڭايدى. سول شاقتا ولارعا جازۋشىلار وداعى قوجايىن بولعىسى كەلەتىن نيەت تانىتىپ، ۇلكەن شۋ كوتەردى. ماسەلەنىڭ ءمان-جايى مەن قىر-سىرىن جازۋشىلار وداعى حاتشىلىعىنا جۇمابەك تە، سەرىكتەستىكتى ودان كەيىن باسقارعان مەرەكە قۇلكەنوۆ تە بىلىكتى باسشى پاراساتىمەن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان. الايدا وداقتاعى باسشىلاردىڭ تۇسىنىگى باسقاشا ەدى، سودان دا شىعار، اراعا از عانا ۋاقىت سالىپ، اتالعان باسىلىمدارعا قوجا بولماق پيعىلدارىن تاعى قوزداتتى. ويتكەنى ولار ءجون سوزگە توقتايتىندار قاتارىنان ەمەس-ءتىن. ءوزىمنىڭ قالامگەرلەر ۇيىمىندا قىزمەت اتقارعان جىلدارىمداعى تاجىريبەمە بايلانىستى، مەنىڭ بۇعان انىق كوزىم جەتكەن. جازۋشىلار وداعىنىڭ جاڭا باسشىلىعى زامان تالابىن دۇرىس ۇقپاعان، ەسكىشە ءومىر سۇرۋدەن ايرىلعىسى كەلمەيتىن، كەڭەستىك داۋىردەگى ماسىلدىق پايىمدا قالعان قىزمەتكەرلەر قاتارىنان ەدى. سوۆەت زامانىندا شىلقىپ كۇن كورگەن وداق تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە دە سونداي بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايتىن. الايدا ناقتى شىندىقتىڭ باسقاشا ەكەنىن، وكىمەت بازار ەكونوميكاسىن قابىل ەتكەندىكتەن، ەندىگى تىرشىلىكتە جازۋشىلاردىڭ دا سوعان كوندىگۋى ءام بەيىمدەلۋى ءتيىس دەگەندى تۇسىنە قويمايتىن.

ۋاقىت العا شىعارعان جاڭا تالاپتارعا بايلانىستى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا-اق، جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق وداعىنا ۇكىمەتتەن، ادەبي قورىنا ورتالىق قوردان قۇيىلاتىن قارجى كوزى توقتاعان. سوندىقتان وداقتىڭ تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا سايلانعان باسشىلىعى الدىمەن، قارجىلىق تىعىرىقتان وپ-وڭاي شىعىپ كەتسەك دەگەن ۇمىتپەن، ءوزىنىڭ جانە ادەبي قوردىڭ عيماراتتارىن كوممەرسانتتارعا جەدەل باسقارۋعا بەرگەن. ارينە، قاتتى قاتەلەسكەن. ارتىنشا تۇزەتۋگە تىرىستى، بىراق بۇل ارەكەت ۇزاققا سوزىلعان سوتتاسۋلار سالدارىنان، ولاردىڭ جارعىلىق قىزمەت ەتۋ مەرزىمىن تۇتاس الدى دەۋگە بولادى. اقىرى، سوت شەشىمىمەن كوممەرسانتتاردان عيماراتتار قايتارىلدى. ودان ارعى جاعداي دۇرىس ءوربۋ ءۇشىن، جىلجىمايتىن مۇلىكتىڭ ءبارى ادەبي قورعا بەرىلدى. وداق پەن قور ءوزارا قىزمەتتەستىك حاقىندا كەلىسىمشارت جاسادى. وندا وداقتىڭ شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق شارۋالارمەن شۇعىلداناتىنى، ال ادەبي قوردىڭ شارۋاشىلىقتى ۇتىمدى جۇرگىزۋ ارقىلى وداققا جانە جازۋشىلارعا ماتەريالدىق، الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعداي جاساۋعا تىرىساتىنى بەلگىلەگەن-ءدى.

الايدا ماتەريالدىق يگىلىكتى ءوز قولىنا المايىنشا، اتقارار جۇمىسىنىڭ ءجون-جوباسىن كوزىنە ەلەستەتە دە المايتىن جاڭا باسشىلىق ونى مويىنداعان جوق. ءتۇرلى ءادىس قولدانۋ ارقىلى زاڭدى بەلدەن باسىپ، ادەبي قوردى جويدى. ەسەسىنە كوممەرسانتتارمەن بەتپە-بەت قالدى دا، وزدەرىنىڭ ايتۋى بويىنشا، ولارمەن ءۇش جارىم جىل سوتتاستى. ەڭ عاجابى، مۇنداي قيىندىققا ۇشىراۋلارىن ولار وزدەرىنەن (بىتكەن ءىستى نەگىزگە الىپ، جۇمىستى جاڭاشا دامىتۋدىڭ ورنىنا، وزدەرىنىڭ قايتكەندە ءبارىن ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىپ، دوكەي باستىق بولۋعا قۇمارلىقتان تۋعان قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىقتارىنان) ەمەس، وداقتىڭ وزدەرىنە دەيىنگى باسشىلارىنان كوردى جانە سول قاتە كوزقاراستارىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالاۋلاتىپ، جالعاندىقتى اسپانعا كوتەرە داۋرىعۋمەن كەلەدى.

مىنە، باسىلىمدار ماسەلەسىندە دە تاپ سوعان ۇقساس جاعداي ورىن الىپ تۇرعان. وداق كەيىنگى جىلدارى جاعدايلارى تۇراقتانىپ، ۋاقتىلى شىعىپ كەلە جاتقان گازەت-جۋرنالدار ەندى «وزىمىزگە قايتارىلسىن، ول باياعىدان بىزدىكى بولاتىن» دەيدى. بىراق ولاردى قايتىپ قارجىلاندىراتىنىنا وي جۇگىرتپەيدى. ءىس جۇزىندە، ماتەريالدىق تۇرعىدان قاراعاندا، بۇل گازەت-جۋرنالدار ەشقاشان وداققا تيەسىلى بولعان ەمەس-ءتىن. راس، شەكەلەرىنە وداقتىڭ ورگانى ەكەنى جازىلىپ قويىلاتىن، بىراق ولاردى باسىپ شىعارۋعا، قىزمەتكەرلەرىنە ەڭبەكاقى بەرۋگە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ باسپاسى جەگىلگەن، ال وداق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن. تاۋەلسىزدىك كەزىندە جاعداي وزگەردى. جازۋشىلار وداعىنا قارجى اۋەلدە تەك عيماراتتى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن عانا ءبولىنىپ، ارتىنان ول دا دوعارىلدى.

سودان وداق تەك عيمارات بولمەلەرىن جالعا بەرۋ جولىمەن كۇن كورە باستادى. ال باسىلىمداردى باسپا مينيسترلىگى قارجىلاندىرىپ، العاشقى كەزدە وداق پەن رەداكتسيا ۇجىمىن مينيسترلىكپەن قاتار قۇرىلتايشى ەتىپ كورسەتىپ ءجۇردى دە، ۇزاماي، قوساتىن ماتەريالدىق ۇلەسى جوق بولۋى سەبەپتى، وداقتى دا، رەداكتسيا ۇجىمىن دا قۇرىلتايشىلىقتان مۇلدەم الىپ تاستادى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مينيسترلىك بىرنەشە باسىلىمنىڭ باسىن قوسىپ، دەربەس قۇرىلىم جاسادى. قالامگەرلەردىڭ وسى قۇرىلىمدا تىرشىلىگى ءتاپ-ءتاۋىر بوپ قالعان گازەت-جۋرنالدارىن بيلەگىسى كەلگەن جازۋشىلار وداعى كاسىبي مامانداردىڭ دالەلدى تۇسىندىرۋىنەن كەيىن ءسال تىنشىعانداي بولعانمەن، از مەزگىلدەن كەيىن جۇرتشىلىقتى قايتادان دۇرلىكتىردى. ويتكەنى قايتكەندە قوجالىققا جەتۋدىڭ جاڭا قادامدارىن جاساۋدى ويلاستىرعان. ءسويتىپ، دالەلدى تۇسىندىرمەلەردى ءبىر قۇلاعىنان اعىزىپ جىبەرىپ، ماسەلەنى باسقا قىرىنان قوزدىردى. جازۋشىلاردىڭ گازەتى مەن جۋرنالدارىن جازۋشىلار وداعىنا قايتارمايتىن جاعدايدا، باسىلىمداردىڭ وداق عيماراتىندا ورنالاسقان بولمەلەرى ءۇشىن «قازاق گازەتتەرى» سەرىكتەستىگى جالداۋ پۇلىن تولەسىن...

وسى ءجايت شەشۋشى ءرول اتقاردى ما دەيمىن، مەرەكە قۇلكەنوۆ باسقاراتىن سەرىكتەستىك اتالعان گازەت-جۋرنالداردى وداق عيماراتىنان وزدەرى وتىرعان باسپالار ءۇيى عيماراتىنا كوشىرىپ الدى. سودان سوڭ قيقۋ جاڭاشا ءوربىدى، جوعارعى جاقتاعى قول جەتەتىن بۋىنداردىڭ ءبارى ىسكە قوسىلدى. اقىرى، ءۇش باسىلىم سەرىكتەستىك قۇرامىنان شىعارىلىپ، وداق عيماراتىنا قايتا كوشىپ كەلدى. بىراق قارجىلىق قيىندىقتى، جاڭىلىسپاسام، ءالى ەڭسەرىپ كەتە قويعان جوق. ەڭ جامانى، ولار ءىس جۇزىندە، زاڭي تۇرعىداعى قوعامدىق مەنشىك يەسى رەتىندە بارشاسىنا تەڭ قاراۋى ءام ساناسۋى ءتيىس وداق مۇشەلەرىن الالايتىن، شىنتۋايتىندا، باسشىلىقتىڭ جەكەمەنشىگىندەگى اقپارات قۇرالىنا اينالدىرىلدى».

نازار اۋدارىڭىزدار: جازۋشىلاردىڭ گازەت جۋرنالدارى جازۋشىلار وداعىنا قوعامدىق مەنشىك مارتەبەسىندە قاراتىلدى. بۇل زاڭ بويىنشا سولاي. دەمەك، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارى اتالمىش باسىلىمداردىڭ قوعامدىق مەنشىك رەتىندە وداق مۇشەلەرىنىڭ بارشاسىنا تەڭ بولماعىن ەستەن شىعارماۋعا ءتيىس بولاتىن. جانە، البەتتە، ولاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا قۇرمەتپەن قاراۋى ءام ارقايسىسىمەن ساناسۋى تيىستىگى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى.

الايدا، بۇلار – جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلارى – جازۋشىلاردىڭ بارىنە ورتاق بولۋى ءتيىس باسىلىمدارىن ء بىر قولعا الىپ، وداق مۇشەلەرىن ءبولىپ-جارىپ، تاڭداپ قارايتىن، وزدەرى جاقىن تارتاتىن ازىن-اۋلاق توپقا عانا ادال قىزمەت ەتەتىن، قوعامدىق مەنشىك دەگەن انىقتاما قيالدا عانا بار، ءىس جۇزىندە جەكەمەنشىك اقپارات قۇرالىنا اينالدىردى. مۇنداي كوزقاراسقا نارازىلىق بىلدىرگەن ساناۋلى قالامگەرلەر «وداقتىڭ ۇيىپ وتىرعان بىرلىگىن بۇزۋشىلار» رەتىندە باعالاندى. وسىنداي احۋالدا، جاۋ كورەتىن ارىپتەسىنىڭ اتى اتالعان ماقالانى الگىندەي قاساقانا بۇرمالاۋلى «رەداكتسيادان» وتكىزۋشىنىڭ قارا ىسىنە نارازىلىق ءبىلدىرۋدىڭ تاعى دا «ۇيىپ وتىرعان ۇيىم جۇمىسىنا ىرىتكى سالۋ» دەپ تاڭبالاناتىنىنا كۇمان جوق. الايدا ۇندەمەي قالعان دا دۇرىس ەمەس.

راس، ءبىر نارسە انىق، جازۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنە ءتان ءفالسافا: «تەك جۇرسەڭ – توق جۇرەسىڭ». سوندىقتان دا ءبىزدىڭ وداعىمىزدىڭ جاعدايىندا ءاردايىم ادىلەتسىزدىك ۇستەمدىك قۇرىپ كەلەدى. قىنجىلا مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز، بۇعان ولار تەرەڭ وي جۇگىرتپەيدى.  نەمەسە، قۇقتارى مولدىڭ ىستەرى ارقاشان وڭ سانالاتىنىنا ءشۇبا كەلتىرمەي، ء«الىپتىڭ ارتىن باققاندى» ارتىق كورەدى. الايدا مۇنداي ادەتتىڭ قۇرىپ جاتقان دەموكراتيالىق قوعامىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىنى نەگە قالامگەر كوپشىلىكتىڭ جانىن اۋىرتپايدى؟  جازۋشىلار قالايشا اق پەن قارانى تۇستەپ تانۋعا ەنجار قارايدى؟ نەلىكتەن بۇعان، تىم بولماسا، جوعارعى بيلىك ءمان بەرىپ، ماڭىزدى قوعامدىق ۇيىمنىڭ ادىلەتتى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساۋدى  ويلانبايدى؟

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz