ەركە ەرتىستىڭ سول جاعالاۋىنان ورىن تەپكەن ەتنواۋىل قازىر وسكەمەندىكتەردىڭ ماقتانىشىنا اينالدى دەسە دە بولادى. كەلگەن قوناقتارعا ۇيالماي كورسەتەتىن قالاداعى بىردەن-ءبىر مادەني ورىنداردىڭ ءبىرى دە - وسى.ء وڭىرىمىزدى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىستىڭ تاتۋلىعىن پاش ەتىپ، ىنتىماقتى بەرەكە-بىرلىگىن ۇلىقتاعان ەتنواۋىل تەك وبلىستاعى ەمەس، تۇتاستاي قازاقستاندا جۇزەگە اسىرىلعان تۇڭعىش بىرەگەي جوبا، - دەپ جازادى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ "ديدار" باسىلىمى.

سالىنعانىنا نەبارى بەس-التى جىلدىڭ عانا ءجۇزى بولسا دا، شىعىستاعى ەتنواۋىلدىڭ اتى الىستى شارلاپ كەتتى. ءتىپتى وزگە وبلىستاردان ەمەس، الىس-جاقىن مەملەكەتتەردەن ات ارىتىپ كەلگەن قوناقتاردىڭ ءوزى تاڭداي قاعىپ، تامسانىپ جاتۋى تەگىن ەمەس. قوناقتاردىڭ اراسىندا ەتنواۋىلدى «بۇۇ-نىڭ شاعىن كوشىرمەسىنە» ۇقساتىپ جاتاتىندار دا كەزدەسىپ جاتادى. 

شىنىندا دا، ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشقان، قايماعى بۇزىلماعان بەرەكەلى، بەيبىت ەلدە عانا وسىنداي عاجاپ كەشەن بوي كوتەرسە كەرەك. جالپى تاريحتا ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر ۇلتقا قىسىم كورسەتىپ، قۋدالاعان، ءتىپتى تاريح ساحناسىنان ىعىستىرىپ تاستاۋعا تىرىسىپ، تەپەرىش كورسەتكەن وقيعالارى كوپتەپ كەزدەسەدى. تاعدىردىڭ ايداۋىمەن تۋعان جەرىنەن قۋىلعان قانشاما ۇلت پەن ۇلىس وكىلى قاسيەتتى قازاق جەرىنەن پانا تاپتى. ءوستى، وركەندەدى، تامىر جايدى. ەتنواۋىل – سول بەرەكەسى مەن ىنتىماعى جاراسقان ەلدىڭ سيمۆولى ىسپەتتەس. تاۋەلسىزدىك العان جيىرما بەس جىلداعى تىنىشتىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ جەمىسى.

ەتنواۋىل ورنالاسقان اۋماقتىڭ بۇرىن قوقىس توگەتىن الاڭ بولعانىن قازىر كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. نيەت پەن ىنتا بولسا، تاقىر جەردىڭ ءوزىن گۇلگە اينالدىرۋعا بولادى ەكەن. بۇگىندە ەلدەگى بەرەكە مەن بىرلىكتىڭ، ىرىس پەن ىنتىماقتىڭ بەلگىسىندەي بولعان ەتنواۋىل تەك شىعىسقازاقستاندىقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇتىندەي ەلىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ وتىر. ۇلتتار اراسىنداعى دوستىقتى دارىپتەيتىن مۇنداي ورىندى ازۋىن ايعا بىلەگەن ەلدەردىڭ وزىنەن كەزدەستىرە قويۋ نەعايبىل. 

ال ەندى وسكەمەندىكتەردىڭ عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ەتنواۋىل قالاي بوي كوتەردى؟ وسىنداي كەرەمەت كەشەندى تۇرعىزۋ كىمنىڭ ويىنا كەلدى؟ ەندى وسىعان از كەم توقتالا كەتسەك دەيمىز. 

وسكەمەندەگى ساۋلەتتىك-ەتنوگرافيالىق جانە تابيعي-لاندشافتتى مۇراجاي-قورىعىنىڭ ديرەكتورى نيكولاي زايتسەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەتنواۋىل سالۋ جونىندەگى يدەيا ورىنبوردا وتكەن قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى وڭىرارالىق ارىپتەستىك جونىندەگى التىنشى فورۋمنان كەيىن پايدا بولىپتى. تاماشا باستاما قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى شىعىس قازاقستان وبلىستىق حاتشىلىعى تاراپىنان دا بىردەن قولداۋعا يە بولعان. جاقسى ويدى تەز جۇزەگە اسىرۋعا وبلىستاعى ەتنو-مادەني بىرلەستىكتىڭ وكىلدەرى دە، شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرى مەن زيالى قاۋىم دا بەل شەشە كىرىسكەن ەكەن. كەيبىر ەلدەردە قۇرىلىسقا قاجەتتى جەر تەلىمىن ءبولۋ ءىسىنىڭ ءوزى ەكى جىلعا دەيىن ۋاقىت الاتىن بولسا، ال وسكەمەندە ەتنواۋىل سالۋ ماسەلەسىندە ەشقانداي كەدەرگى بولماعان. ەتنوگرافيالىق كەشەن رەكوردتى قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە سالىنادى. كەشەن قۇرىلىسىنا بەرىلەتىن جەر تەلىمى جونىندەگى قۇجاتتار 2010 جىلعى 21 ماۋسىمعا قاراي ءازىر بولىپ، ال 25 ماۋسىمدا تۇپكىلىكتى بەكىتىلەدى. ءتىپتى قۇرىلىستىڭ قارقىندى جۇرگەنى سونشالىق ەتنيكالىق اۋىلدىڭ ءبىرىنشى كەزەگى بار-جوعى 28 تاۋلىك ىشىندە سالىنىپتى. ناتيجەسىندە ەكى ەل اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا ارنالعان كەلەسى ءVىى فورۋم وسكەمەندە وتەدى. 2010 جىلدىڭ 6-قىركۇيەگىندە ەلىمىزدە بالاماسى جوق وسىناۋ كەشەننىڭ تۇساۋىن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى كەسىپ، قوناعى بولادى. 

جالپى، ەلدەگى ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن ەتنوسارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋعا باعىتتالعان جارقىن باستامالار شىعىس وڭىرىنەن باستاۋ الىپ جاتادى. كۇننىڭ شىعىستان راۋانداپ اتاتىنى سياقتى، بەيبىتشىلىكتى تۋ ەتىپ، دوستىقتى دارىپتەيتىن شارالاردىڭ شىعىستان باستاۋ الىپ جاتۋى دا زاڭدىلىق سەكىلدى. 1992 جىلى وسكەمەندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن ەلىمىزدەگى العاشقى دوستىق ءۇيى اشىلعان بولسا، «دوستىق كەرۋەنى»، «دوستىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ جول كارتاسى» سەكىلدى اكتسيالار دا وسكەمەننەن باستالىپ، رەسپۋبليكامىزدىڭ وزگە وڭىرلەرىندە جالعاسىن تاپتى. سونداي-اق ەتنواۋىل جوباسى دا العاش رەت شىعىستا قولعا الىندى. 

بۇگىندە ەتنواۋىل تەك سەيىل الاڭى عانا ەمەس، رۋحاني-مادەني ورىن. ءتىپتى حالىقارالىق، رەسپۋبليكالىق جانە وبلىستىق دەڭگەيدەگى يگىلىكتى ءىس-شارالار دا وسى ەتنواۋىلدا ءوتىپ جاتادى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى وسكەمەنگە كەلگەن ساپارىندا ەتنواۋىلدىڭ قاق تورىندە ورنالاسقان قازاقتىڭ ون ەكى قانات اق ورداسىندا ايماقتىڭ زيالى قاۋىمىمەن، ورتا جانە شاعىن بيزنەس وكىلدەرىمەن، قوعامدىق ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەردىڭ جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسۋ دە وتكىزدى. كەيىننەن سول كەزدەگى وبلىس باسشىسى بەردىبەك ساپارباەۆ جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇحباتىندا ەلباسىنىڭ كەزدەسۋدى ەتنواۋىلداعى كيىز ۇيدە وتكىزۋى بەكەر ەمەس ەكەنىن، ءبىر شاڭىراق استىندا تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز – نۇر-سۇلتان نازارباەۆتىڭ ۇلتارالىق كەلى¬سىمدى نىعايتۋ جونىندەگى ساياساتىنىڭ جە¬مىسى ەكەنىن ايتقانى ەسىمىزدە. سول جولى مەملەكەت باسشىسى ەتنواۋىل¬دى ارالاپ كورىپ، وڭىر¬دەگى ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ جۇ¬مى¬سىنا ريزاشىلىعىن دا بىلدىرگەن بولاتىن. 

ءيا، جۇزدەن استام ۇلت پەن ۇلىستىڭ وكىلدەرى مەكەن ەتىپ جاتقان قاسيەتتى شىعىس ءوڭىرى دوستىققا ارقاشان دا بەرىك. قازىرگى تاڭدا ون گەكتارداي اۋماقتى الىپ جاتقان ەتنواۋىلدا وبلىستا تۇراتىن حالىقتاردىڭ ءحىح عاسىر سوڭى – حح عاسىر باسىنداعى 12 قونىسى مەن جەكە تۇرعان 6 نىسان ورنالاسقان. مىسالى، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىنداعى داۋلەتتى قازاق ءۇيىنىڭ ءوزى بەس بولمەدەن تۇرادى. ەكى ەڭىستى جايپاق توبەسىنە توپىراق توگىلگەن، تەرەزەسىنىڭ كاسەكتەرى شىنىلانعان وتىرىقشىلدىق تۇرعىن ۇيگە توشالا جاپسارلاس تۇر. ال ءداستۇرلى تاتار قونىسى جوباسىنا قازان تاتارلارىنىڭ ەكىەڭىستى تاقتاي شاتىرى بار اعاش شەگەن ءۇيى نەگىزگە الىنىپتى. اۋلا جاقتاعى سەنەكتەن كىرەتىن قاتار ەكى ەسىكتىڭ ورنالاسۋى جانە تەرەزەلەردە قاقپاقتاردىڭ بولماۋى ءۇيدىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە جاتادى. ءۇي ەكى بولمەدەن جانە سالقىن سەنەكتەن تۇرادى. ءبىر بولمە «قارا ءۇي» – ايەلدەر جاعى، ال ەكىنشى «اق ءۇي» – قوناق بولمە. 
ەتنواۋىلداعى XIV-XVII عاسىرلارداعى شەشەندەردىڭ تۇرعىن مۇناراسى دا كەلۋشىلەر نازارىن وزىنە بىردەن اۋدارادى. تۇرعىن ءۇيدىڭ مۇنداي ۇلگىسى شەشەن رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋلى اۋداندارىنا ءتان كورىنەدى. ونىڭ پايدا بولۋ سەبەبى – وزدەرىن-ءوزى قورعاۋ، قورعانۋ قاجەتتىگىنەن تۋىنداعان. تاستان قالانعان، بيىكتىگى 12 مەتر بولاتىن كولەمدى ۇشقاباتتى مۇنارانىڭ ءبىرىنشى قاباتى (بوجال – قورا) مالعا، استىق ساقتاۋعا جانە جەرقويمالاردى ورنالاستىرۋعا ارنالعان بولسا، ەكىنشى قاباتى – ايەلدەر بولىگى (زۋداري چيو) – تاعام ازىرلەپ، اس ىشەتىن ءۇيجاي، ال ءۇشىنشى قابات – ەرلەرگە (بوجاري چيو) ارنالعان ەكەن. قاباتتارعا ەدەندەگى تار تەسىك ارقىلى اعاش باسپالداق قويىپ كوتەرىلەدى. حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ەۆرەي ءۇيى ءتورت بولمەدەن: سالتانات، جاتىن، ءاسۇي مەن بالا بولمەلەرىنەن تۇرادى، ولاردىڭ ەسىكتەرى انفيلادالى تۇردە ورنالاسقان. بۇل ەۆرەي ءۇيىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. سالتانات بولمەسىندەگى شىعىس جاق قابىرعادا سىلانباعان ۋچاسكەنىڭ بولۋى ەكىنشى ەرەكشەلىككە جاتادى، ول قيراعان يەرۋساليم حرامىن ەسكە سالادى. حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ءداستۇرلى كورەي ءۇيى (حانوك) اعاشتان، تاستان، بالشىق سەكىلدى تابيعي ماتەريالداردان تۇرعىزىلىپتى. جىلۋ بەرەتىن بىرەگەي جۇيە (وندول) تۇرعىن جايدىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. كورەيلەر شي توقىما نەمەسە جۇقا ماتراس توسەپ، جىلى اعاش ەدەندە جاتۋدى نەمەسە وتىرۋدى ۇناتقان. 

قورىق-مۇراجايدىڭ ديرەكتورى نيكولاي زايتسەۆتىڭ ايتۋىنشا، ەتنواۋىلداعى قونىسجايلار مەن ونداعى زاتتاردىڭ بارلىعى دا تاريحي شىندىققا سايكەس كەلەتىن كورىنەدى. ۇيلەردىڭ قۇرىلىسى مۇراعاتتار مەن عىلىمي ادەبيەت ماتەريالدارى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلعان. عيمارات پەن اۋلا، جيھازدار، ءتىپتى سول ۇلتتىڭ كيىمىنە دەيىن عىلىمي تۇرعىدان ابدەن زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ، تۋرا ومىردەگىدەي ورنالاستىرىلىپتى. بارلىعى دا اتادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا ميراس بولىپ كەلە جاتقان جادىگەرلەر. ءتىپتى كەيبىر جادىگەرلەردىڭ ءبىر عاسىردان استام تاريحى بار. ن.زايتسەۆ ەتنواۋىل و باستا ويىن-ساۋىقتىق ەمەس، ەتنوستاردىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتىن زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى رەتىندە سالىنعانىن ايتادى. مۇندا كەلۋشىلەر اتا-بابالارىنىڭ قالاي تۇرعانى، قانداي تىرشىلىك كەشكەنى تۋرالى مول ماعلۇمات الا الادى. سونداي-اق، مۇندا مەرەكەلەر مەن باسقا دا ماڭىزدى وقيعالار بارىسىندا ۇلتتىق تاعامدار ازىرلەۋدى ۇيرەنۋگە دە جاعداي جاسالعان.

بۇگىندە وسكەمەندەگى وبلىستىق ساۋلەت-ەتنوگرافيالىق جانە تابيعي-لاندشافتىق مۇراجاي-قورىعىنا قارايتىن ەتنواۋىل وسكەمەندىكتەر مەن قالا قوناقتارىنىڭ سۇيىكتى دەمالىس ورىندارىنىڭ ءبىرى. ەل بىرلىگى مەن ىنتىماعىن ۇلىقتايتىن مۇنداي جوبالاردىڭ ومىرشەڭ بولاتىنى دا ءسوزسىز. 

مەيرامتاي يمانعالي

Abai.kz