استانادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزدەرىن وتكىزۋ ءداستۇرى بەيبىتشىلىك بەسىگى رەتىندەگى قازاقستاننىڭ جاھاندىق برەندىنە اينالدى.

ادامزات جەر شارىنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن تەكە تىرەس پەن قاقتىعىسقا، لاڭكەستىك پەن زورلىق-زومبىلىقتارعا ۇرەيلەنە قارايتىن كەيىپكە ەندى. سيريا، يراك، ۋكراينا، يەمەن جانە باسقا دا ەلدەردە ءتۇرلى جانجالدارعا ورىن بەرىلىپ، ونىڭ سوڭى قىرعىن قانتوگىستەرگە ۇلاسۋدا. بارىنەن بۇرىن بەيبىت تۇرعىندار – قارتتار، ايەلدەر مەن بالالار  زۇلىم ساياساتتىڭ جازىقسىز قۇربانىنا اينالۋدا.

وسىنداي الماعايىپ كەزەڭدە  تۇركى جۇرتىنىڭ قارا شاڭىراعى – قازاقستان تۇراقتىلىق پەن كەلىسىمدى ۇشتاستىرىپ، دامىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ قاتارىنا باتىل ەنۋدە. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلباسىنىڭ دىنارالىق كەلىسىم مەن ۇلتارالىق تاتۋلىقتى باسشىلىققا الىپ، ۇتىمدى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنىڭ جەمىسى ەكەنىن ءبىلۋىمىز كەرەك.  وسى تۇستا پرەزيدەنتتىڭ يگى باستامالارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ فورۋمىن ەرەكشە اۋىزعا الۋعا ءتيىسپىز. قازاقستان حالىقارالىق دارەجە­دە العاشقىلاردان بولىپ  جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە الىپ، ءىس جۇزىندە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر مەن كونفەسسيالار جەتەكشىلەرىنىڭ باسىن بىرىكتىردى. 
وسىلايشا، تۇڭعىش رەت الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى 2003 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن شاقىرىلدى. قازاق ەلىنىڭ تورىندە قازىرگى الەمدەگى ءدىننىڭ ءرولى جانە كەز كەلگەن ءدىننىڭ نەگىزگى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىنىڭ جالپىادامزاتتىق سيپاتى تۋرالى اشىق پىكىر الىسۋعا تۇڭعىش رەت قول جەتكىزىلدى.
ءى سەزد باسقوسۋىنا ءتۇرلى كونفەسسيالاردىڭ 17 دەلەگاتسياسى قاتىستى. وسى سەزد بارىسىندا ءار 3 جىلدا ءبىر رەتتىك نەگىزدە دىنارالىق فورۋم وتكىزۋ تۋرالى شەشىم بەكىتىلدى. وسى شەشىمدە قازاقستانعا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءىى سەزىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس قالاسى – استانادا ۇيىمداستىرۋ مارتەبەسى بەرىلدى. 
وسىدان كەيىن استانادا ارنايى فورۋم وتكىزۋ ءۇشىن بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى سالىنىپ، 2006 جىلعى 12-13 قىركۇيەكتە وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءىى سەزى وسى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا ءوتتى.
ءىى سەزد الەمنىڭ 43 ەلىنەن كەلگەن 29 دەلەگاتسيانى قارسى الدى. ولاردىڭ اراسىندا تەك ءدىن كوشباسشىلارى عانا ەمەس، عالىمدار مەن ساياساتكەرلەر جانە مادەني قايراتكەرلەر، بۇۇ، ەقىۇ، يۋنەسكو سەكىلدى حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ وكىلدەرى بولدى.  II سەزد ء«دىن، قوعام جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك» جالپى تاقىرىبىمەن، ء«دىني سەنىم ەركىندىگى جانە وزگە ءدىن وكىلدەرىنە قۇرمەت» جانە ء«دىن كوشباسشىلارىنىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ءرولى» دەگەن ەكى باعىتتا ۇيىمداستىرىلدى. فورۋمنىڭ ءبىرىنشى كۇنى «دىنارالىق كەلىسسوز قاعيداتتارى» قابىلداندى، وندا سەزد جۇمىسىنىڭ بارىسىندا فورۋمعا قاتىسۋشىلار باسشىلىققا الاتىن نەگىزگى باعىتتار بەلگىلەندى.
فورۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىراۋىزدان كەلىسىمى بويىنشا كەلەسى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءىىى سەزى 2009 جىلى استانا قالاسىندا ءوتتى. ءىىى سەزدىڭ جۇمىسىنا 77 ەلدەن كەلگەن، الەمنىڭ بارلىق باستى دىندەرىنە قاتىسى بار دەلەگاتسيالار اتسالىستى. 
ءىىى سەزدە  پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ كەڭەسىن قۇرۋدى ۇسىندى. وسى ءىىى سەزدىڭ ايتۋلى وقيعاسى – ءىىى سەزگە قاتىسۋشىلارىنىڭ ۇندەۋى قابىلداندى.
2012 جىلدىڭ 30-31 مامىرىندا استانا قالاسىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ IV cەزى «بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم – ادامزات تاڭداۋى» اتتى تاقىرىپتىڭ اياسىندا ءوتتى. فورۋمعا 40 ەلدەن بارلىق الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەرگە، سونداي-اق بەدەلدى ءدىني جانە حالىقارالىق ۇيىمدارعا قاتىسى بار 87 دەلەگاتسيا اتسالىستى.IV سەزد اياسىندا ۇيلەستىرۋشى ورگان – ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ كەڭەسى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا ءداستۇرلى دىندەردىڭ جەتەكشىلەرى مەن كورنەكتى وكىلدەرى ەندى. 
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ IV فورۋمدا سويلەگەن سوزىندە وسىعان دەيىن وتكەن سەزدەردىڭ الەمنىڭ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنىڭ» شىڭىراۋىنا قۇلاماۋىنا ءبىرشاما سەپتىگىن تيگىزگەنىن اتاپ كورسەتتى.
استانادا وتكەن وسى ءتورت سەزدىڭ جۇمىسىنا يسلام، حريستياندىق، يۋدايزم، يندۋيزم، بۋدديزم جانە باسقا دىندەردىڭ جەتەكشىلەرى مەن كورنەكتى وكىلدەرى قاتىسىپ، الەمدە ءوزارا تۇسىنىك پەن قۇرمەت مادەنيەتىنىڭ ورنىعۋىنا وتە ۇلكەن ۇلەس قوستى.
2015 جىلعى 10-11 ماۋسىمدا استا­نادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوش­باسشىلارىنىڭ كەزەكتى V سەزى ء«دىني كوشباسشىلار مەن ساياسي قىزمەتكەرلەردىڭ بەيبىتشىلىك جانە دامۋ جولىنداعى ۇنقاتىسۋى» اتتى تاقىرىپ اياسىندا ءوتتى. 
فورۋم اياسىندا وعان قاتىسۋشىلار بارلىق الدىڭعى قاتارلى الىپ مەملەكەتتەردىڭ ساياسي ليدەرلەرىن قازىرگى الەمدەگى سەنىمسىزدىك تۇڭعيىعىنىڭ تەرەڭدەۋىن توقتاتۋعا، ءبىر-بىرىنە سانكتسيا قولدانۋدى دوعارۋعا جانە بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ورناتۋ ماقساتىندا حالىقارالىق قۇقىققا سايكەس بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مەن باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ تەتىكتەرىن قايشىلىقتاردى رەتتەۋگە پايدالانۋ ءۇشىن شاقىرۋعا ۋاعدالاستى.
الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ كەزەكتى VI سەزى 2018 جىلى تاعى دا استانادا وتكىزىلەدى. الداعى بۇل فورۋم دا ءوز دەڭگەيىندە وتكىزىلەتىندىگىنە بۇكىل الەم سەنىم ارتۋدا.
قالاي العاندا دا قازاقستان ءدىن سالا­سىن­دا دەموكراتيالىق نەگىزدەردى بەكىتۋ جو­لىنداعى ءوزىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن الەم الدىندا ماقتانا الادى. اتا زاڭى­­­مىزدىڭ  22-بابىندا «اركiمنiڭ ار-وج­دان بوستاندىعىنا قۇقىعى بار» دەپ انىق كورسەتىلگەن. ەلىمىز  – زايىرلى، دە­موكرا­تيالىق مەملەكەت بولعاندىقتان،  بىز­دە ء اربىر ادامعا ار-وجدان بوستاندىعىنا كەپىل­دىك بەرىلگەن، سونداي-اق بارلىق كون­فەسسيالاردىڭ ۇستانۋشىلارى زاڭ الدىندا تەڭ. ءدىني سەنىم بوستاندىعى ماسەلەسى كوپ­كونفەسسيالىق مەملەكەت سانالاتىن قازاق­ستان ءۇشىن ءاردايىم ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك.
ارينە، ءدىني سەنىم بوستاندىعى دەگەن جەلەۋمەن ەلىمىزگە سىرتتان نەشە ءتۇرلى تەرىس اعىمداردىڭ ەنىپ كەتۋ ءۇردىسى جىلدام ءجۇردى. ونى ەشقاشان بۇگىپ قالا المايمىز. بىراق بۇل ماسەلەنىڭ تەرىس جاعىن قازبالاۋ باسقا اڭگىمەنىڭ وزەگى بولۋى ءتيىس. ء بىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبىمىز نانىم-سەنىم بوستاندىعى جولىنداعى قول جەتكىزگەن تابىستارىمىز جايىندا. 
 وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك، جەتپىس جىلدىق كەڭەستىك جۇيەدە ناماز وقۋعا، قۇران تىڭداۋعا جانە قاجىلىققا بارۋعا تىيىم سالىنعانى بەلگىلى. تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا دىنگە دەگەن كوزقاراس جاقسى جاعىنا كۇرت وزگەردى. ارتىنشا قانشاما مەشىتتەر، مەدرەسەلەر، يسلامدىق ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلدى. 
ال بۇرىن شە؟ مۇسىلماننىڭ بەسىنشى پارىزى – قاسيەتتى مەككە مەن مادينە قالالارىنا قاجىلىقتى وتەۋ ءۇشىن بارۋ – كەڭەس وكىمەتىندە مۇلدەم مۇمكىن بولمادى. دەگەنمەن ساناۋلى بولسا دا يمانى كۇشتى كەيبىر جاندار ءتۇرلى امالدارمەن جول تاۋىپ، يدەولوگيالىق تىيىم سالىنعان زاماندا دا قاسيەتتى جەردىڭ توپىراعىن باسىپ قايتتى. بىراق ولاردىڭ سانى ون ساۋساقتان اسار-اسپاس. 
تاريحقا ۇڭىلسەك، رەسەي پاتشالىعى وزىنە قاراستى ايماقتاعى مۇسىلماندارعا مەككەگە قاجىلىققا بارۋ ءۇشىن قۇجات الۋ جونىندەگى رۇقساتقا 1803 جىلى 23 ناۋرىزدا قول قويعان ەكەن. 
قازاق قاجىلارى ەرتەدە مەككە-مادينەگە قاجىلىق ساپارىنا ىستامبۇل ارقىلى بارىپ جۇرگەن. جالعىز قازاقتار ەمەس، رەسەي مەن كاۆكاز جانە ورتا ازيا مۇسىلماندارى قاسيەتتى مەككە مەن مادينەگە ەجەلدەن ىستامبۇل قالاسى ارقىلى بارعان.  ورتا عاسىردا ورتا ازيادان ىستامبۇلعا جەتۋ ءۇشىن تۇتاس ءبىر ايدان استام ۋاقىت كەتسە، XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، تەحنيكالىق پروگرەستىڭ (پويىز بەن پاراحود) ارقاسىندا ول جول ايتارلىقتاي قىسقارعان. تۇركىستاننان قاجىلىققا اتتانۋشىلار كوبىنەسە كراسنوۆودسكىگە تەمىر جولمەن جەتىپ، ودان ارى باكۋگە، ودان ودەسسا سۋ جولى ارقىلى ىستامبۇلعا پاراحودپەن بارعان. سونداي-اق تاشكەنت پەن بۇحارادان تۋلاعا، ودان ارى ودەسساعا دەيىن پويىزبەن بارعان. 
ىستامبۇلدان ول زاماندا مەككە مەن مادينەگە بەيرۋت ارقىلى حيجاز تەمىر جولىمەن تۋرا مادينەگە دەيىن، بولماسا جيدداعا دەيىن پاراحودپەن، ودان ارى مىسىر ارقىلى تەمىر جولمەن باراتىن بولعان. ول كەزدە تەمىر جول تارتىلىپ، پويىز ءجۇرىپ تۇرعانىنا قازىر سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. 
 حIح عاسىردا بۇرىنعى رەسەي يمپەريا­سىنان شامامەن 10 مىڭداي عانا مۇسىلمان قاجىلىققا بارعان ەكەن. ەگەر مۇنى بۇگىنگىمەن سالىستىرار بولساق، 2010 جىلى تەك ءبىر جىلدا عانا رەسەي فەدەراتسياسىنان 20 مىڭنان اسا ادام قاجىلىققا بارىپتى. 
ول زاماندا مەككە مەن مادينەگە اتپەن، تۇيەمەن باراتىنداردىڭ بارۋ-كەلۋ جولىنا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت كەتكەن. قۇنانباي قاجىنىڭ دا سونشاما ۋاقىت جۇرگەنى بەلگىلى. 1897 جىلى 15 اقپاندا سەمەيدەن شىققان قۇربانعالي حاليد مادينەگە 1898 جىلى قاڭتار ايىندا ءبىر-اق جەتىپتى. سوندا ول رەسەي، پولشا، اۆستريا، ۆەنگريا، بولگاريا، تۇركيا، پاكىستان، يەرۋساليم، مىسىر جەرىن باسىپ ءوتۋ ارقىلى ساۋد ارابياسىنا ارەڭ تابانىن تيگىزىپتى. 
 «تۇركىستان ۆەدومستۆوسى» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، 1913 جىلى تۇركىستاننىڭ قازاعى مەن تاتار، سارتتاردى قوسقاندا قاجىلىققا بارۋشىلار سانى ءبىر جىلدا 50 000 ادامعا جەتىپتى. وسىدان-اق كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن تۇركىستان ولكەسىندە يسلام ءدىنىنىڭ قان­شالىقتى كەڭ قانات جايىپ، ءوسىپ-وركەندەگەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. بۇعان يسلام ءدىنىنىڭ قاشاننان ءىرى ورتالىقتارى بولعان سامارقاند پەن بۇحارانىڭ تيگىزگەن ىقپالى ۇلكەن. 
 كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن يشاندار مەن مولدالاردى قامشىمەن قويداي قۋىپ، يتجەككەنگە جەر اۋدارعانى، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ استىق قويماسى مەن مال قوراعا اينالدىرىلعانى بەلگىلى. مەككەگە قاجىلىقتىڭ جولى ءبىرجولا كەسىلەدى. دەگەنمەن 70 جىلدىق كەڭەستىك بيلىك تۇسىندا بۇرىنعى كسرو-دان بار-جوعى 20 ادام عانا مەككەگە قاجىلىققا بارعان ەكەن. جالپى، سول زامانداعى قاجىلىققا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارى ءالى كۇنگە دەيىن جابىق ەكەنىن ەسكە سالا كەتەيىك. 
تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا قازاقتاردىڭ مەككەگە قاجىلىققا بارۋىنا داڭعىل جول اشىلدى. 1991 جىلى تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا تۇڭعىش رەت 20 ادام قاجىلىققا بارىپ قايتتى. 1993 جىلى ەلباسى ن.نازارباەۆ الماتىنىڭ ورتالىق مەشىتىندە قاجىلىققا اتتانۋشى 300 ادامعا ءسات ساپار تىلەپ، اق باتاسىن بەردى. ال بۇگىندە قازاقستاننان قاجىلىققا بارۋشىلارعا ساۋد ارابياسى جىل سايىن بەس مىڭ ادامعا كۆوتا ءبولىپ كەلەدى. جەتپىس جىلدىق قۇرساۋدا بولعان ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا وسىلايشا  تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتكىزىلدى.  

اقتان قوڭىر

Abai.kz