تاۋەلسىزدىكتى قايتسەك ساقتاپ قالامىز؟
رەسپۋبليكالىق "ايقىن" گازەتىنىڭ سوڭعى ساندارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، ى.التىنسارين بەلگىسىنىڭ يەگەرى ءادىلحان دۇيسەبەك-ءتىڭ "تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ" تەتىكتەرى دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. "ماڭگىلىك ەل" بولۋ جولىنا تۇسكەن قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋدىڭ تەتىكتەرىن جىپكە تىزگەن ماتەريالدىڭ ايتارى مول. سول سەبەپتى دە اتالعان ماقالانى تولىعىمەن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتىپ، ءتۇتىنىن ءتۇزۋ ۇشىرۋعا باعىتتالعان سىندارلى ساياساتى مەن جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ، كوش باستاعان قازاق ۇلتىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك دامۋدىڭ ىرگەتاسىن قالادىق، حالىقارالىق ارەنادا بەدەلدى، ىرگەلى مەملەكەتكە اينالدىق.
پوستيندۋستريالىق وركەنيەتكە وتۋگە بايلانىستى ادام كاپيتالى قوعامنىڭ ورنىقتى دامۋىنىڭ باستى لوكوموتيۆىنە اينالدى. ادام كاپيتالى – بۇل ساپالى ءبىلىم مەن عىلىم، يننوۆاتسيا، كرەاتيۆتى ەڭبەك رەسۋرستارى، ءومىر ساپاسى. ادام كاپيتالى – ۇدەمەلى دامۋدىڭ تەتىگى، وزدىگىنەن ەسەلەنىپ پايدا بەرەتىن فاكتور، وعان سالىنعان ينۆەستيتسيانىڭ قايتارىمى وندىرىستەگى قايتارىمنان 3 ەسە كوپ.
قازىرگى جوعارى دامىعان ەلدەر وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاپ ىشكى رەسۋرستاردىڭ 70 پايىزىن ادام كاپيتالىن دامىتۋعا جۇمساي باستاعان. كوپ ۇزاماي بۇل قۋاتتى رەسۋرس جان-جاقتى جانە جەدەل وركەندەۋدىڭ پارمەندى درايۆەرىنە اينالىپ، سول مەملەكەتتەر ادامزات وركەنيەتىنىڭ الدىنا شىقتى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى مالىمەتتەرى بويىنشا اقش، فينليانديا، گەرمانيا، جاپونيا جانە شۆەيتساريا ەلدەرىندە ۇلتتىق بايلىقتىڭ 80 پايىزى ادام كاپيتالى ەسەبىنەن جاسالادى. سالىستىرساق، رەسەيدە ونىڭ ۇلەسى 14 پايىز عانا، قالعان 72 پايىزى تابيعات رەسۋرستارىن پايدالانۋ، 14 پايىزى فيزيكالىق ءوندىرىس ەسەبىنەن جاسالادى ەكەن. ءوز ەلىمىزدەگى وسى كورسەتكىشتەر بويىنشا مالىمەتتەردى كەزدەستىرمەدىم.
قازاقستان ادام دامۋىنىڭ يندەكسى بويىنشا (ۇزاق عۇمىرلىق جانە دەنساۋلىق، ءبىلىم بەرۋ، جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم كورسەتكىشتەرى) الەمدە 56-ورىندا. باسەكەگە قابىلەتتىلىكتىڭ عالامدىق يندەكسى بويىنشا ەلىمىز 53-ورىندا. بۇلار، ارينە، تمد ەلدەرى اراسىندا جامان كورسەتكىش ەمەس، بىراق ەلباسى بەلگىلەگەن مەجەدەن تومەن، 30 دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنۋ مىندەتى ءۇشىن جەتكىلىكسىز.
الەمدىك تاجىريبەنى زەردەلەي كەلە ەلىمىزدىڭ دامۋ قارقىنىن جوعارىلاتا ءتۇسۋ ءۇشىن ادام كاپيتالىن دامىتۋ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسى قاجەت دەگەن ويعا كەلدىم. بۇل تۇجىرىمداما قازاقستاندا ادام ساپاسىن ارتتىرۋ ساياساتىنىڭ وزەگى، باعىت-باعدارىمىزدىڭ تەمىرقازىعى، حالىقتىڭ ىنتا-جىگەرىن ارتتىرىپ، مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىراتىن يدەولوگيالىق قۇجات بولار ەدى.
ادام كاپيتالىن دامىتۋدىڭ ەڭ پارمەندى فاكتورى حالىققا ساپالى ءبىلىم بەرۋ ەكەنى داۋسىز. ءبىلىمدى حالىق-تىڭ عانا – ەڭبەگى ۇتىمدى، مادەنيەتى جوعارى، ءومىرى سالاۋاتتى. ءبىلىمدى ادامنىڭ عانا – رۋحاني دۇيەسى باي، رۋحى جوعارى، ورەسى كەڭ، ماقساتى بيىك. كەرىسىنشە، ءبىلىمى ساپاسىز، مادەنيەتى تومەن، ەلجاندىلىعى تاياز حالىقتىڭ ءىسى بەرەكەسىز، ەڭبەگى ءونىمسىز، قارجىلارى شىعىن.
ستاتيستيكالىق زەرتتەۋلەردىڭ اتا-سى اتانعان امەريكاندىق ەكونوميست ەدۆارد دەنيسوننىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ەگەر اكتسيونەرلىك كاپيتالعا سالىنعان ينۆەستيتسيانى 10 پايىزعا كوبەيتۋ ەڭبەك ونىمدىلىگىن 3-4 پايىزعا ارتتىراتىن بولسا، ءبىلىم بەرۋگە بولىنەتىن ينۆەستيتسيانى وسىنشاما كوبەيتۋ ەڭبەك ونىمدىلىگىن 8,6 پايىزعا ۇلعايتادى.
سوندىقتان ادام كاپيتالىن دامىتۋدىڭ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنىڭ باستى قاعيدالارىنىڭ ءبىرى – ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا سالىناتىن ينۆەستيتسيانى ۇلعايتۋ.
ەلباسى ن.نازارباەۆ 2014 جىلعى «قازاقستاندىق جول – 2050: ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى قازاق-ستان حالقىنا جولداۋىندا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى (ەىدۇ) ەلدەرىنىڭ ستاندارتتارىن ەندىرۋ تۋرالى تاپسىرما بەردى. ءبىلىم بەرۋدى وسى دەڭگەيگە كوتەرۋ ەڭ الدىمەن وسى سالاعا ءتيىستى دارەجەدە ينۆەستيتسيا سالۋ ارقىلى مۇمكىن بولارى انىق. دۇنيەجۇزىلىك بانك مالىمەتتەرى بويىنشا، ەىدۇ-نا كىرەتىن مەملەكەتتەر ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋعا ەلدىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ 5,5 پايىزىن باعىتتاپ وتىرسا، وكىنىشكە قاراي بۇل كورسەتكىش ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 3,1 پايىز
عانا (2015 ج.). مۇعالىمدەردىڭ ورتاشا جالاقىسى ەلدەگى قىزمەتكەرلەردىڭ ورتاشا جالاقىسىنان اقش-تا – 1,3 ەسە، گەرمانيادا – 1,4 ەسە، وڭتۇستىك كورەيادا – 1,5 ەسە، ال جاپونيادا 2,4 ەسە كوپ. ورتاشا العاندا ەىدۇ ەلدەرىندە ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى ەلدەگى ورتاشا جالاقىنىڭ 79 پايىزىن قۇرايدى، ال قازاقستاندا – 62% عانا.
فينلياندياعا بارعان ءىس-ساپارىمىزدا ەلدىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-مينيسترىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ەلدىڭ دامۋ دەڭگەيىنە تاڭدانىپ، «مۇنىڭ سىرى نەدە؟» دەگەن سۇراق مازالاي بەرگەن. وسى سۇراقتى ۆيتسە-مينيسترگە قويدىم. سوندا ول: «وسىدان 30 جىل بۇرىن فينليانديا بارلىق تۇرعىدا دەپرەسسيادا بولدى. سول كەزدە كورنەكتى تۇلعالارىمىز، ەل اعالارى «نە ىستەۋ كەرەك، ەلدى تىعىرىقتان شىعارۋدىڭ باستى تەتىگى نەدە؟» دەپ جان-جاقتى اقىلداسقان. ناتيجەسىندە «مۇعالىم دارەجەسىن كوتەرۋ كەرەك، مۇعالىم – حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىندا جۇرگەن تۇلعا، ول كوتەرىلسە، سوڭىنان جاس ۇرپاق، بۇكىل حالىق كوتەرىلەدى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى» دەپ جاۋاپ بەردى. مەملەكەت ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا قاراماستان، ەلدىڭ باستى تابيعي بايلىعى ورمان شارۋاشىلىعىنان تۇسەتىن قارجىنى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋعا، مۇعالىمنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە مولىنان جۇمساعان. اۋقاتتى ادامدار دا بايلىقتارىن جەكە پايداسىنا ەمەس، وتانداستارىن دامىتۋعا، ولاردىڭ ءبىلىم الۋىنا، دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا ينۆەستيتسيالاعان. ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋعا بولىنەتىن قارجى ءىجو-ءنىڭ 6,8 پايىزىنا دەيىن كوبەيتىلىپ، 7,4 ملرد ەۆروعا جەتكىزىلدى. ناتيجەسىندە مۇعالىمدىك قىزمەت ەلدەگى ەڭ مارتەبەلى قىزمەتتەر قاتارىنا قوسىلدى، ەڭ ۇلكەن باسەكە پەداگوگيكالىق وقۋ ورنىنا تۇسۋگە – ورتاشا ءبىر ورىنعا 12 ادامعا دەيىن. پەداگوگ قىزمەتكەرلەر ايلىعى – 2,5-5,0 مىڭ ەۆرو شاماسىندا. مۇعالىمدىك – ەركىن جانە قورعالعان ماماندىق. باعىنىشتىلىق ءتارتىپ، قاعازباستىلىق، تەكسەرۋلەر جوق، ياعني مۇعالىمگە تولىق سەنىم بىلدىرىلگەن، شىعارماشىلىقپەن، ءوز ادىستەمەسىمەن جۇمىس ىستەۋگە شەك قويىلمايدى. سەبەبى، ءاربىر مۇعالىم ءوز ماماندىعىن اسا قادىر تۇتاتىن، وزدىگىنەن ىزدەنۋشى، جوعارى دارەجەلى شەبەر. باستاۋىش مەكتەپتە تەك ماگيسترلەر ساباق بەرەدى.
وسىلاي ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ، مۇعالىمدى كوتەرۋ ارقىلى از ۋاقىتتا ەل كەلبەتى دە تانىماستاي وزگەردى.
دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم (WEF) حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمى، ەىدۇ جانە Mercer Human Resource Consulting كومپانياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ 2015 جىلى ادام كاپيتالى دامۋىنىڭ رەيتينگىن شىعاردى. رەيتينگ ءبىلىم بەرۋ جانە كاسىپتىك دايىندىق، دەنساۋلىق، دەنە جانە پسيحولوگيالىق حال-احۋال، جۇمىسپەن قامتۋ، قۇقىقتىق قورعاۋ جانە الەۋمەتتىك ۇتقىرلىق دەگەن ءتورت توپتان تۇراتىن 46 كورسەتكىش بويىنشا شىعارىلدى. وسى رەيتينگتە 85,78 يندەكسپەن فينليانديا كوشباس-شى ورىن الدى، ودان سوڭ – نورۆەگيا (83,84), شۆەيتساريا (83,58), كانادا (82,88), جاپونيا (82,74), ت.ب. مەملەكەتتەرى.
وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا قىلمىسى بويىنشا رەكوردتىق كورسەتكىشتەرگە جەتكەن فينليانديا – قازىر ادام باسىنا شاققاندا پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى ەڭ از مەملەكەتتىڭ ءبىرى. سويتە تۇرا ەڭ قاۋىپسىز، قىلمىس جاساۋ دەڭگەيى الەمدەگى ەڭ تومەن ەلدەردىڭ قاتارىندا. بۇل ەلدە ساعات 15-16 كەزىندە قاراڭعى بولا باستايدى، بىراق اتا-اناسى كىشكەنتاي بالالارىنىڭ مەكتەپكە ءوزى بارىپ كەلۋىنەن قاۋىپتەنبەيدى. جەمقورلىق جوق. Transparency International ۇيىمىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 2011-2015 جىلدارى فينليانديا جەمقورلىقتان تازالىق جونىنەن الەمدىك رەيتينگتە دانيا، جاڭا زەلانديامەن قاتار الدىڭعى ۇشتىكتە.
وسى مالىمەتتەردىڭ ءبارىن زەردەلەي وتىرىپ كەلگەن قورىتىندىم – فينليانديا تابيعي رەسۋرستارى از بولسا دا، ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ ارقىلى، ادام كاپيتالىن مولايتىپ، ناتيجەسىندە ورنىقتى دامۋ جولىنا تۇسكەن، بولاشاعى ءۇشىن سەنىمدى مەملەكەت.
ادام كاپيتالىن دامىتۋعا ەكى ءتۇرلى كوزقاراس بار. ونىڭ ءبىرى – نەوتەحنوكراتيالىق، بۇل جوعارى تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيالىق، عىلىمي ءىس-ارەكەتتەردى باسىم پايدالانۋ، ەكىنشىسى – گۋمانيتارلىق-ەكولوگيالىق، بۇل ادام-نىڭ رۋحاني پوتەنتسيالىن دامىتۋ جانە تابيعات پەن ادام اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى قولداۋ. پروگرەسسيۆتى ادامزات وسى ەكى باعىتتى ۇيلەستىرە وتىرىپ، دامۋ جولىن تاڭداپ وتىر. ەكەۋىن قاتار الىپ جۇرگەندە عانا ادامي كاپيتال ادامزات ءۇشىن قۇندى جانە ونى العا جەتەلەيدى.
سوڭعى ەكى جارىم عاسىر بويى دامىعان يندۋستريالىق قوعام ادامزاتتى عاجايىپ عىلىمي-تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەرگە جەتكىزدى. الايدا وسىعان پارا-پار ادامداردىڭ دۇنيەتانىمىنا، دەنساۋلىعىنا، پسيحولوگيالىق حال-احۋالىنا، قورشاعان ورتاعا زياندى فاكتورلار قاۋلاپ كوبەيدى. تابيعات تا، ادام جانى دا ەكولوگيالىق داعدارىسقا ۇشىرادى. جەر رەسۋرستارىن اشكوزدىكپەن پايدالانۋ، زياندى ءوندىرىس قالدىقتارى، تەحنوگەندىك اۆاريالار ادامعا، قورشاعان ورتاعا اسا ۇلكەن زارداپ كەلتىرۋدە. رۋحاني قۇندىلىقتاردان الشاقتاۋ، الەۋمەتتىك ستراتيفيكاتسيا، دۇنيەقوڭىزدىق، جەمقورلىق، زورلىق جاساۋ قۇبىلىستارى اسقىنا تۇسۋدە. حالىقارالىق ەكسترەميزم مەن لانكەستىك بۇكىل ادامزاتتىڭ، پلانەتانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىندەي دەڭگەيگە جەتتى. بۇل پروبلەمالاردىڭ ەشقايسىسىن قارجى بولۋمەن، قىسقا ۋاقىتتىق ءىس-شارالارمەن، جازالاۋ جولىمەن تولىق شەشە المايتىنىمىزعا كوزىمىز جەتىپ وتىر.
ادامزات قازىر اباي اتامىزدىڭ:
اقىل مەن قايرات جول تابار،
قاشقانعا دا قۋعانعا.
ادىلەت، شاپقات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا.
باستاپقى ەكەۋ سوڭعىسىز،
بىتە قالسا قازاققا،
الدىڭ جالىن ارتىڭ مۇز،
بارار ەدىڭ قاي جاققا؟ – دەپ ءوز زامانىندا-اق بولجاعان رۋحاني داعدا-
رىس جاعدايىندا تۇر.
ماتەريالدىق قۇندىلىقتار – ادامنىڭ ءتان قاجەتتىلىكتەرى، ول جانعان وت سياقتى، تويىمسىز، زاتتى قوسقان سايىن، قاجەتتىلىگى ارتىپ، لاۋلاي تۇسەدى. ماتەريالدىق دۇنيە – الدامشى، تويىمسىز، وعان اسىرە ەلىگۋ – ادامدى ازدىرۋعا، توزدىرۋعا باستار جول. ال رۋحاني قۇندىلىقتار – ادامنىڭ جان قاجەتتىلىكتەرى، رۋحاني بايلىق – شىنايى، ماڭگىلىك بايلىق، ول ادامزاتتى ادالداندىرىپ، جاسامپازدىققا جەتەلەيدى. ۇلى تۇلعالاردىڭ رۋحاني مۇراسىن عانا ادامزات جۇزدەگەن، مىڭداعان جىلدار ۇمىتپاي، قاستەرلەپ كەلەدى.
وسى داعدارىستان شىعۋدىڭ جولى – ءبىلىم مازمۇنىنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۋاتىن ارتتىرۋ.
ءبىلىم بەرۋ پوستمودەرنيزم فيلوسوفياسى مەن سينەرگەتيكالىق تاسىلدەمە نەگىزىندە، ياعني ماتەريالدىق جانە رۋحاني دۇنيەنىڭ، ادام، قوعام، تابيعات، كوسموستىڭ بىرتۇتاستىعى مەن كوەۆوليۋتسياسى اياسىندا ترانسفورماتسيالانۋى ءتيىستى. سونىڭ نەگىزىندە ءبىلىم بەرۋدىڭ قۇندىلىقتارى مەن ماقساتى دا وزگەرىپ، ول ادامنىڭ فيزيكالىق، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني قۇراۋشىلارىن ءبىرتۇتاستاي دامىتۋعا اۋىسادى، فۋتۋريستىك، گۋمانيستىك-نووسفەرالىق سيپات الادى.
1982 جىلى فيزيولوگيا مەن مەديتسينا سالاسىنداعى اسا كورنەكتى امەريكالىق مامان ۋيليام پارري مەرفي ادام ميىنىڭ ەكى جارتىشارى اراسىنداعى اسسيمەتريا سالاسىنداعى عىلىمي ەڭبەكتەرى ءۇشىن نوبەل سىيلىعىنا يە بولدى. ول ميدىڭ سول جاق جارتىسى راتسيونالدىق-لوگيكالىق وي-ءورىستى، پراگماتيكالىق دۇنيەتانىمدى قالىپتاستىراتىنىن، وڭ جارتىسى ادامنىڭ گۋمانيستىك دۇنيەتانىمىن، ءپوزيتيۆتى ەموتسياسىن، ينتۋيتسياسى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتتەرىن رەتتەيتىنىن دالەلدەگەن. دانا تۇلعالار – ميىنىڭ ەكى جارتىشارى تەڭگەرمەلىك تۇردە دامىعان ادامدار.
وسى كەزگە دەيىن ۇستەمدىك قۇرعان نيۋتوندىق-دارۆيندىك كلاسسيكالىق عىلىمعا نەگىزدەلگەن ءبىلىم بەرۋ ادام ميىنىڭ سول جاق جارتىشارىن دامىتۋعا بىرجاقتى باعىتتالىپ كەلسە، بولاشاقتاعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ادام ميىنىڭ وڭ جاق جارتىشارىن دامىتۋ ارقىلى ونىڭ رۋحاني كۇش قۋاتى مەن شىعارماشىلىعىن وسىرەتىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋى ءتيىستى.
مۇنىڭ جولى قانداي؟ اباي اتامىز: «بىلىمدىدەن شىققان، ءسوز تالاپ-تىعا كەلسىن كەز. نۇرىن، سىرىن كورۋگە، كوكىرەگىندە بولسىن كوز». «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا، حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى. ىشتەگى كىردى قاشىرسا، ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى» دەگەن ەمەس پە؟
دانىشپان 31-قارا سوزىندە:
«اقىلمەن ويلاپ بىلگەن ءسوز،
بويىڭا جۇقپاس، سىرعانار.
ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز،
بار تامىردى قۋالار»، – دەسە، تاعى بىردە، «اقىلعا ساۋلە قونباسا – حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» دەپ، ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ ادام جۇرەگىنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلاۋ ارقىلى ىنتا مەن ماحاببات سەزىمدەرى ارقىلى بەرىلسە عانا قۇندىلىققا اينالاتىنىن، سونداي اقىل عانا ادامنىڭ ادامدىعى ەكەنىن ايتقان. ەڭ باستىسى وسىنداي ءبىلىم عانا زاتتىق دۇنيەنىڭ تار قاپاسىنان، رۋحاني داعدارىستان الىپ شىعىپ، ادامزاتتى جاسامپازدىققا جەتەلەيدى.
قازىرگى عىلىم ادام دنك-سىنىڭ كۇن ساۋلەسىنىڭ سپەكترلەرىن دە، مۋزىكا سازىن دا اجىراتاتىنىن دالەلدەپ وتىر. بۇل مۋزىكانىڭ جاراتۋشىنىڭ ادامدى دامىتۋ ءۇشىن بەرگەن كۇن ساۋلەسىمەن بىردەي ايرىقشا قۇرال ەكەنىن كورسەتەدى. ونىڭ ادامنىڭ جۇرەگىن تولقىتىپ، جان دۇنيەسىن بايىتاتىن، رۋحىن اسقاقتاتاتىن قۋاتى دا وسىدان.
كورەيادا گۇل باعىندا كلاسسيكالىق مۋزىكا ۇزدىكسىز وينالىپ تۇراتىنىن كوردىم، «سەبەبى، وسىنداي مۋزىكامەن گۇل ادەمى جانە شىدامدى بولىپ وسەدى، ناتيجەسىندە كورەيا بۇكىل الەم ەلدەرىنە، ءتىپتى گوللاندياعا دا گۇلدى ەكسپورتتايدى» دەپ ءتۇسىندىردى مۇنداعى ماماندار.
«كوڭىلىڭىزدىڭ قوشى بولسا، سوندا ول اقىلىڭىزدى دا كوركەيتەدى، سەزىمدىك ارنالارىڭىزدى اشىپ، ناتيجەسىندە جاقسى ويلار ويلانىلادى، جاقسى سوزدەر سويلەنەدى، جاقسى ىستەر اتقارىلادى. ال حوشى جوق كوڭىل – نۇرىنان ايىرىلعان كوزبەن بىردەي. ول اقىلدى دا سوقىرلاندىرادى» دەپ جازادى بەلگىلى اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى.
وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى مەكتەپتىڭ العاشقى سىنىپتارىندا بالانىڭ زەردەسىنە ارتىق سالماق تۇسىرەتىن عىلىمي پاندەردى، اۋىر تاپسىرمالاردى كوبەيتۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. شەتەل ءتىلىن ءبىلۋ – زامان قاجەتتىلىگى، ادامنىڭ مادەني دەڭگەيىنىڭ كورىنىسى. بىراق ونى ۇيرەتۋ ساعات ساندارىن كوبەيتۋ ەسەبىنەن ەمەس، وقىتۋ-دىڭ وزىق ادىستەمەسىن قولدانۋ ەسەبىنەن جۇرگىزىلگەنى ورىندى. بۇل ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ وسى كەزگە دەيىنگى تاجىريبەسىنەن كورىنىپ وتىر. باستاۋىش مەكتەپتىڭ مىندەتى – بالانىڭ سەزىم ارنالارىن، كوكىرەك كوزىن اشۋ، تالابىن ۇشتاۋ، ىنتا-ىقىلاسىن وياتۋ، كوڭىل حوشىن كەلتىرۋ. بۇل ءۇشىن كەرەگى – انا ءتىلى، ونەر، ەڭبەك پاندەرى. سوندا عانا بولاشاقتا بالا شەتەل ءتىلىن دە، عىلىمدى دا وڭاي يگەرەدى. دومبىرادا كۇي ويناۋ ءۇشىن الدىمەن ونى سازداۋ كەرەك ەمەس پە؟ دۇرىس سازدالعان دومبىرا عانا كوڭىلدىڭ كۇيىن شەرتەدى، ءسويتىپ عاجايىپ سيمفونياعا ۇلاسادى.
ادام كاپيتالىن دامىتۋ ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىنىڭ كەلەسى ماسەلەسى – جاستارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك بەينەسى، ولاردىڭ ومىردە ءوز ورنىن تابۋى.
بۇگىنگى جاستارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك بەينەسىن «اسەمپاز بولما ارنەگە، ونەرپاز بولساڭ ارقالان. سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان» دەگەن اباي اتامىزدىڭ وسيەتتەرىمەن زەردەلەپ قارايىقشى.
ىشكەن اسى مەن كيگەن كيىمىن كوبىرەك ويلايتىن «اسەمپاز» جاستارىمىز بارشىلىق. زامان اعىمىنا ىلەسىپ «ونەرپاز» بولىپ، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگى، ادامي قاسيەتتەرى ارقاسىندا بيىكتەن كورىنىپ جاتقان، ەل باسقارۋعا، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى دامىتۋعا اتسالىسىپ جاتقان جاستارىمىزدىڭ قاتارى كوبەيىپ كەلەدى، ولاردىڭ وركەنى وسە بەرسە ەكەن دەپ تىلەيمىز. الايدا ءبىز باسىم كوپشىلىك جاستارىمىزدىڭ قازىرگى تەز دامىمالى ومىرگە، وزگەرمەلى ورتاعا «كىرپىش بولىپ قالانا الماي» جۇرگەنىنە باسىمىراق باسىمىزدى اۋىرتقانىمىز ءجون بولار؟ سەبەبى، بۇل تەك «ولاردىڭ پروبلەماسى ەمەس»، «وزدەرى كىنالى» دەپ كوز جۇماتىن قۇبىلىس ەمەس، ۇلتتىق ادام كاپيتالىنىڭ وتكىر ماسەلەسى.
تالداۋ جاساپ كورسەك، ەىدۇ ەلدەرىندە كاسىبي ءبىلىمى بار ادامداردىڭ تەك 5,1-ى جۇمىسسىز. ال قازاقستاندا جوعارى ءبىلىمى بار ماماندار اراسىنداعى جۇمىسسىزدار ۇلەسى 2011 جىلى 20,9% بولسا، 2015 جىلى ولاردىڭ ۇلەسى 25,9%- عا دەيىن وسكەن.
مەنىڭ ويىمشا، مۇنىڭ باستى ءۇش سەبەبى بار، ءبىرى – ءبىلىم بەرۋ مەن ەڭبەك نارىعى اراسىنداعى ۇيلەسىمسىزدىك، ەكىنشىسى – كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنىڭ تومەندىگى، ونىڭ ىشىندە تۇلەكتەر-ءدىڭ پراكتيكالىق قابىلەتتەرىنىڭ قالىپتاسپاۋى، ءۇشىنشىسى – جاستاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا مەملەكەتتىك قامقورلىقتىڭ، قولداۋ كورسەتۋ جۇيەسىنىڭ وسالدىعى.
ەل ازاماتتارىن، ونىڭ ىشىندە جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ جانە ولاردىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ – مەملەكەت الەۋەتىنىڭ باستى كورسەتكىشتەرىنىڭ بىرى. پولشادا تۇلەكتەردى جۇمىسقا قابىلداعان كاسىپورىندارعا مەملەكەت جاس مامانعا الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋ، ماماندىعىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا ارنايى قوسىمشا قارجى بولەدى. ناتيجەسىندە ەشبىر تۇلەك جۇمىسسىز قالىپ قويامىن دەپ ۋايىمدامايدى. گەرمانيادا جۇمىسقا ورنالاستىرۋ كەڭەستەرى قىزمەت اتقارادى، ولار سوڭعى كۋرستا وقۋ ورنىنا كەلىپ تەگىن تۇردە كاسىپتىك باعدارلاۋ جۇمىستارىن وتكىزەدى، جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن قاجەتتى كەڭەستەر بەرەدى، جاس مامانداردى پراكتيكادان وتكىزەدى. ناتيجەسىندە، جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەر اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق تەك 5% عانا. جاپونيادا ۇلكەن كومپانياعا قابىلدانعان تۇلەكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگىمەن سول جەردە ءومىر بويى جۇمىس ىستەۋ جونىندە كەلىسىمشارت جاسالادى، كومپانيا ەسەبىنەن بارلىق الەۋمەتتىك پاكەت بەرىلەدى، ماماندىعىن جەتىلدىرىپ وتىرادى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كاسىپتىك وقۋ ورنىن جاڭا بىتىرگەن تۇلەكتەردى «ەڭبەك ءوتىلىڭ جوق» سەبەپتى جۇمىسقا المايتىنى تۋرالى دابىل پارلامەنت قابىرعاسىندا دا قاعىلعانىن بىلەمىز.
سوندىقتان تۇجىرىمدامادا ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن ەڭبەك نارىعىنىڭ سۇرانىستارى اراسىنداعى ۇيلەسىمدىلىكتى كۇشەيتۋ، وقۋ ورىندارىندا وندىرىستىك پراكتيكانى ۇيىمداستىرۋ، مەملەكەتتىك گرانتقا وقىعان تۇلەكتەردىڭ مىندەتتى تۇردە جۇمىسقا ورنالاسۋى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك جۇيەسىن جاساۋ قاجەت، ولاي ەتپەسەك، كاسىبي ءبىلىم الۋدىڭ قادىرى كەتىپ، مەملەكەت قارجىسى بوسقا شىعىندالىپ، ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ قاتارى كوبەيە بەرمەك.
عالامدانۋ داۋىرىندە ۇدايى مەملەكەتتىك نازاردا ۇستايتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – جاستارىمىزدىڭ ەل بولاشاعىنا سەنىمدىلىگى، پاتريوتتىق سەزىم دارەجەسى.
اقپاراتتىق اشىق قوعام، ەكونوميكالىق داعدارىس، جۇمىسسىزدىق، ەل ىشىندەگى جەمقورلىق جانە باسقا كەلەڭسىز قۇبىلىستار جاستاردىڭ ءوز بولاشاعىنا دەگەن سەنىمىن ازايتىپ، شەتەلگە كەتۋ ءۇردىسىن كۇن ساناپ كوبەيتىپ بارا جاتقان جوق پا؟ جاستارى ەلجاندى بولماعان ەل – ىرگەسى سوگىلە باستاعان ەل.
قازىر شىعىس قازاقستان وبلىسى مەكتەپتەرىن ءبىتىرىپ رەسەي وقۋ ورىندارىنا تۇسەتىن، سول جاقتا قىزمەتكە قالاتىندار سانى تۇلەكتەردىڭ جارتىسىنا جەتىپتى، باسقا ىرگەلەس وبلىستاردا دا جاعداي وسىنداي بولۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – رەسەيدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە گرانت كوپ، بىتىرگەن سوڭ جۇمىسقا ورنالاسۋعا مۇمكىندىك مول.
ءبىلىم مازمۇنىن ادامنىڭ تەك ينتەللەكتىن، پراكتيكالىق داعدىسى مەن ۇتقىرلىعىن دامىتۋعا باعىتتاۋ – كەلەشەك جاقسى ورىنداۋشىنى قالىپتاستىرۋ دەگەن ماقسات. بۇل قاي ەلدەن بولسىن بىلىكتى ماماندى، جاقسى ورىنداۋشىنى ىزدەپ جۇرەتىن ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ، بيزنەس الپاۋىتتارىنىڭ مۇددەسىنە ساي، ءتىپتى ولاردىڭ تاپسىرىسى بولۋى دا مۇمكىن. ەگەر ادامنىڭ بۇل قابىلەتتەرى ىرگەلى بىلىممەن، ەلجاندىلىقپەن، رۋحاني قۇندىلىقتارمەن كومكەرىلمەسە، ونداي ءبىلىم العان ادام كەلەشەك ءوز ەلىنە قىزمەت ەتۋدەن گورى، لەگيونەر بولىپ، شەتەلدە پايدا تاپقاندى دۇرىس كورۋى مۇمكىن.
كوپشىلىك جاستار اراسىندا مارگينالدانۋ، زورلىق-زومبىلىق جاساۋ، اقشا بوپسالاۋ، سۋيتسيد جاساۋ وقيعالارى، اگرەسسيۆتى توپتار مەن ءدىني اعىمدارعا ەنۋ ۇرەي تۋدىراتىن دەڭگەيگە جەتتى. باس پروكۋراتۋرانىڭ مالىمەتى بويىنشا 2015 جىلى جاستار اراسىندا 201 سۋيتسيد جاسالعان، 485 سۋيتسيد جاساۋعا ارەكەتتەنگەندەر تىركەلگەن. يۋنيسەف جانە دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستان جاسوسپىرىمدەر اراسىندا وسى اسا قاتەرلى قۇبىلىستىڭ سانى جاعىنان الەمدەگى ەڭ العاشقى ورىنداردىڭ بىرىندە. سوڭعى ايدىڭ وزىندە ەكى سۋيتسيد تىركەلدى: سەمەيدە 20 جاسار قىز پويىزعا باسىلىپ ءولدى، قاراعاندىدا جوعالعان 25 جاسار قىز اسىلعان كۇيىندە تابىلدى.
وسىنداي اۋرۋلاردى جاسىرساق، تەك اسقىندىرامىز، ال اسقىنعان اۋرۋدىڭ ارتى نە بولارى بەلگىلى. ءبىز «جاقسىمىزدى اسىرىپ، جامانىمىزدى جاسىرۋعا» داعدىلانىپ الدىق. بىراق ادامزات قوعامى – سينەرگەتيكالىق جۇيە. ونى جۇيەنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارى وزدىگىنەن رەتتەيدى، جابۋلى كۇيىندە قالا بەرمەيدى.
تاربيەلەۋدەن ۇنەمدەلگەن قارجىنىڭ تۇرمەنى قارجىلاندىرۋعا كەتەتىنىن ەستە ۇستاعان ءجون. پوليتسەيلەردى جاقتاعانىمىزدان گورى، ۇستازدارىمىزدى ماقتاعانىمىز دۇرىس بولار.
تۇجىرىمدامانىڭ كەلەسى ماسەلەسى – ەل ازاماتتارىنىڭ رۋحىن كوتەرۋ.
قادىر مىرزا ءالى اعامىزدىڭ «بايلىعى كوپ ەلگە، ساۋداگەرلەر قاپتاپ كەتەدى»، «رۋحى جوق ەلدى، كىم-كورىنگەن تاپتاپ كەتەدى»، «رۋحسىز حالىق – ىرىقسىز حالىق» دەگەن سوزدەرى بار. دانا اقىنىمىزدىڭ وسى تاعىلىمدى تۇجىرىمدارى قازاق ەلىنىڭ قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ەسكە ۇستايتىن قاعيداسى بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ باسقا دا جوق اسىل قاسيەتتەرى كوپ. بىراق ءبىز ءوز-ءوزىمىزدى جەتكىلىكتى باعالاي بىلمەيمىز، ءوز-وزىمىزگە سەنىمدىلىگىمىز از، جالتاقتىعىمىز باسىم، باسقالارعا باس يۋگە قالىپتاسىپ قالعاندايمىز. بۇل ءبىزدىڭ ەڭ قىمبات قۇندىلىعىمىز انا تىلىمىزگە دەگەن قاتىناسىمىزدان، ءبىر ءسوز قازاقشا سويلەسەك، كىنالى بولعانداي، جانتالاسا ەكىنشى ءسوزدى ورىسشا ايتاتىنداي قازىرگى بەيباق كۇيىمىزدەن كورىنەدى.
جاس جەتكىنشەكتەرىمىز ابىلايدىڭ ايبارىنان، ماحامبەتتىڭ وتتى ولەڭدەرىنەن، قۇرمانعازىنىڭ قۋاتتى كۇيلەرىنەن، باۋىرجاننىڭ قايسارلىعىنان قايرات الۋى ءتيىستى، سوندا عانا ولار ەڭسەسى بيىك، رۋحى جوعارى، ەرىك-جىگەرى مول، تالابى تاۋداي ەلجاندى تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى.
دۋلات باباتايۇلى:
تۋ ۇستاپ تۇلپار جاراتپاي،
الدىنان توپ تاراتپاي،
ەلدى اۋزىنا قاراتپاي،
جاي وتىنداي وق اتپاي،
انادان تۋدىم دەگەنمەن،
باستاماسا ەل، ۇلان با؟ – دەپ قايراعان ەكەن نامىسىمىزدى.
ۇلتىمىزدىڭ ابىرويىن توگەتىن، التىن جاعاسىن سوگەتىن ىنجىق ىلاڭدار ەمەس، ەرلىك پەن ورلىكتىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرار، قاتارىنان وزا تۋعان قول باستار ۇلاندار كەرەك بۇگىن بىزگە.
ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ «جاستارىمىز سالت-ءداستۇرىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي باعىپ جۇرەتىن، كوپتىڭ كوكەيىنە ءۇمىت وتىن جاعىپ جۇرەتىن، ادامزاتتىڭ وزىق وي كوگىندە اعىپ جۇرەتىندەي بولۋى ءتيىس» دەگەن ۇكىلەگەن ءۇمىتى مەن اق سەنىمىن اقتايتىنداي جاستار كەرەك بىزگە.
قازاق كينوستۋدياسى تۇسىرگەن فيلمدەر ادامنىڭ ەڭسەسىن ەڭكەيتەتىن جۇپىنى كورىنىستەردى، قايعىلى وقيعالاردى، جىلاۋ-سىقتاۋدى كورسەتۋدى ءداستۇر ەتىپ العان. گرۋزين، وزبەك فيلمدەرىندە ءوز كەيىپكەرلەرىن قايسار، وجەت ەتىپ كورسەتەدى. تەك اقان ساتاەۆتىڭ «مىڭ بالا» ءفيلمى قازاق جاستارىنىڭ رۋحىن كوتەرگەن ايرىقشا فيلم بولدى، ونى كورگەن جاستار اتا-بابالارىنىڭ ەرلىك تاريحىنان قايرات الىپ، جىگەرلەندى، كوزدەرىنە جاس الدى، تىك تۇرىپ قول سوقتى. بىزگە كەرەگى دە وسىنداي تاماشا تۋىندىلار. قازاق تەلەارنالارى مەن كينوەكراندارىن بوتەن ەلدەردىڭ ادامنىڭ سانا-سەزىمىن تومەندەتەتىن، ەرىككەننىڭ ەرمەگىندەي ارزانقول فيلمدەرى جاۋلاپ بارادى. «ونەردىڭ ىشىندەگى بىزگە ەڭ كەرەگى – كينو» دەپ لەنين ونىڭ ەڭ پارمەندى يدەولوگيالىق قارۋ ەكەنىن ەسكەرگەننەن ايتسا كەرەك. وسىنى ءبىز دە تۇسىنسەك يگى ەدى.
رۋحىمىزدى كوتەرۋ ءۇشىن سپورتتا جەڭىستەر كەرەك، كوك تۋىمىزدىڭ جەلبىرەگەنى كەرەك. شابۋىلداۋدىڭ ورنىنا قورعانشاقتاپ، دوپتى العا ەمەس، ارتقا تەبۋ – ءبىزدىڭ فۋتبول كوماندالارىنىڭ اۋرۋى. مۇنداي جاسىقتىق پەن جىگەرسىزدىك ءبىزدى قالايشا جەڭىسكە جەتكىزبەك. كەيبىر فۋتبول كوماندالارىنىڭ قارجىنى شىعىنداپ، ابىرويىمىزدى توكەننەن باسقا بىتىرەرى جوق. ال نەگىزىنەن، قازاق جىگىتتەرىنەن تۇراتىن بىلعارى قولعاپ شەبەرلەرىنىڭ كومانداسى ابىرويىمىزدى اسقاقتاتىپ جۇرگەنىنە قۋانامىز.
قازىرگى تەلەديدار مەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءجيى كورەرىمىز «جۇلدىزدارىمىز» – جاس انشىلەر. وعان ەش قارسىلىق جوق. ازاماتتىق تۇلعاسىمەن جاستارعا ونەگە بولىپ جۇرگەن ونەرپازدارىمىزدىڭ قوعامدا ءوز ورنى بار، مادەنيەت سالاسىنداعى جاپ-جاقسى ۇلتتىق جوبالارىمىز دا سولاردىڭ ەڭبەگى. بىراق ۇلاعاتتى ۇستازدارىمىز بەن ەڭبەك ادامدارى، عالىمدارىمىز، اقىن-جازۋشىلارىمىز جاستاردىڭ كولەڭكەسىندە كومەسكىلەنىپ قالعان جوق پا؟ ايتقان ءسوزى مەن ىستەگەن ىسىنە، ازاماتتىق ۇستانىمىنا قاراپ ۇلگى تۇتاتىن رۋحاني كوسەمدەرىمىزدى، تاۋ-تۇلعالارىمىزدى، ۇلتتىق ابىزدارىمىزدى قوعام تورىنەن كوبىرەك كورسەك-ءتى.
«مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قازاقتا عانا بار قاعيدانى بۇزىپ، جەمقورلىققا سالىنىپ، ابىرويىنان ايىرىلعان قىزمەتكەرلەر قانداي ۇلگى؟ (جەمقورلىق رەيتينگىسىندە ەلىمىز 126-ورىندا). قىلمىسكەرلىك پەن جەمقورلىق جايلاعان ەلدە ادام كاپيتالى ءوز پايداسىن بەرە المايدى. ءتىپتى شەتەلدەن اكەلىنگەن جوعارى ساپالى ادام رەسۋرستارىنىڭ ءوزى مۇنداي ورتادا كۇتىلگەن ناتيجە بەرمەيدى، دەگراداتسياعا ۇشىرايدى.
وسىنىڭ ءبارى ەلىمىزدەگى ادام ساپاسىنىڭ كورسەتكىشتەرى، ال ونى تۇزەمەي العا باسۋ جوق. سوندىقتان بولاشاق ەل تاعدىرىن، ۇلت قاۋىپسىزدىگىن شەشەتىن وسىنداي ماسەلەلەردى زەردەلەپ، ۇلتتىق تۇجىرىمداماعا ارقاۋ ەتىپ، كەشەندى ءىس-ارەكەتتەر جاسالسا دەپ ويلايمىن.
تۇجىرىمداماداعى ەندىگى باسىمدىق – ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، رۋحاني يادرومىزدى ساقتاۋ.
بار عالامنىڭ قۇرىلىسى بىردەي ەكەنى بارىمىزگە مەكتەپتەن ءمالىم. ءار دۇنيەنىڭ ءوز يادروسى بار. يادرو – سول دۇنيەنىڭ بار اسىلىن جيناقتاعان سۋبستانساسى، وزەگى، ول بۇزىلسا دۇنيە جوعالادى. قازاقستان قوعامىنىڭ يادروسى – قازاق ۇلتى، ال قازاق ۇلتىنىڭ يادروسى – ونىڭ ءتىلى، تاريحي جانە رۋحاني قۇندىلىقتارى، ولاردان ايىرىلساق، جۇيەلى داعدارىسقا كىرەمىز، ىرگەمىز سوگىلەدى. قازىرگى عالامدانۋ كەزەڭىندە سول يادرونى بۇزۋعا، ياعني، ۇلت ساپاسىن السىرەتۋگە سىرتتان ارەكەتتەر جاسالۋ قاۋپىن دە ەسكەرۋ كەرەك. بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى.
ماحاتما گاندي «باسقا ەلدەردەن كەلگەن جەلدىڭ سوققانىنا قارسى ەمەسپىن، بىراق ولار ەسىگىمىزدەن دە تەرەزەمىزدەن دە كىرىپ، ءوز اياعىمىزعا تۇرا المايتىنداي جاعدايعا ۇشىراۋدان ساقتاندىرامىن» دەگەن ەكەن.
فينليانديا، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، سينگاپۋر، قىتاي مەملەكەتتەرىنىڭ ەرەكشە قارقىندى دامۋ فەنومەنى ادامي كاپيتالدىڭ رۋحاني قۇراۋشىسىن باسشىلىققا الۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. بۇل ەلدەردە مىڭجىلدىق رۋحاني قازىنالارعا، ادالدىققا، ۇلتتىق داستۇرلەرگە، ەڭبەكقورلىققا، وتباسى مادەنيەتىنە، ىلتيپاتتىققا نەگىزدەلىپ قۇرىلعان ادام كاپيتالى سىيقىرلى تاياقشاداي تەز ارادا فانتاستيكالىق ناتيجەلەر بەردى.
وڭتۇستىك كورەيادا بولعان ەكى اپتا ۋاقىت ارالىعىندا كارىستەردىڭ ءوز انا ءتىلىن، داستۇرلەرىن، تاريحىن قالاي قادىرلەيتىنىن كوردىك. اتا-اناسى مۇعالىمدى قادىرلەۋدى بالالارىنىڭ ساناسىنا جاستايىنان قۇيادى، سوندىقتان ۇستاز مارتەبەسى وتە جوعارى. قاپتاپ، ءار بۇرىشتا اڭدىپ جۇرگەن پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى جوق، بىراق ءتارتىپ بۇزىلمايدى، تازالاۋشى جوق – تازالىققا تاڭعالاسىڭ. ادام ساپاسى جوعارى بولعان جەردە، ارتىق شىعىندار وسىلاي قاجەتى بولماي قالادى. ءوز حالقىن عانا ەمەس، دامۋشى ەلدەردىڭ مىڭداعان ادامدارىن وقىتىپ، جۇمىس تاۋىپ بەرىپ وتىرعانىنا ريزا بولماسقا شاراڭ جوق. جەرى تار، قازبا بايلىعى جوق بولسا دا جان-جاعىنا جالتاقتامايدى، باسقالارعا تابىنبايدى. ەڭبەك ادامىنا جاعداي تۋعىزۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قادىرلەپ، ءبىلىم مازمۇنىنا ارقاۋ ەتۋ ارقىلى يننوۆاتسيانى يگەرىپ، ورنىقتى دامۋ جولىنا تۇسكەن ەل بۇل.
ادام ساپاسىن كوتەرۋدىڭ تاعى ءبىر شارتى – ءومىر بويى ءبىلىم الۋعا جاعداي جاساۋ.
ءبىلىم بەرۋدىڭ يدەولوگياسى مەن ستراتەگياسىن انىقتاۋ اسا جاۋاپتى ءىس، مۇندا قاتەلىك جاساۋ – بىرنەشە ۇرپاقتىڭ وبالىنا قالۋ دەگەن ءسوز. مىسالى، بۇدان ون شاقتى جىلدار بۇرىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ زاڭگەرلەر مەن ەكونوميست، قارجىگەرلەردى قاپتاتىپ دايارلاۋى ناتيجەسىندە، قانشاما جاستارىمىز جۇمىس تاپپاي سەندەلىپ قالدى.
ءبىلىم بەرۋ ستراتەگياسى شاعىن توپتىڭ شەشىمىمەن ەمەس، زيالى قاۋىمدى كەڭ قاتىستىرىپ، عىلىمي-فيلوسوفيالىق نەگىزدەردى باسشىلىققا الىپ، تامىرى تەرەڭ ءداستۇر مەن يننوۆاتسيانىڭ وڭتايلى ارا-قاتىناسىن ساقتاي وتىرىپ قانا قۇرىلۋى ءتيىستى.
قازىر تەحنولوگيا مەن تەحنيكانىڭ جاڭارۋ كەزەڭى 4-5 جىل، ال دامىعان ەلدەردە ءتىپتى 2-3 جىل عانا. يننوۆاتسيالىق تەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن ءوندىرىس ورىندارىنىڭ ۇلەسى گەرما-نيادا – 73%، بەلگيا، دانيا، اۆستريادا 60%. ەكونوميكانى ۇيىمداستىرۋ تەورياسى سالاسىنداعى ءىرى رەسەيلىك ەكونوميست-عالىم ب.ميلنەردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، زاماناۋي تەحنولوگيالارمەن ۇتىمدى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن مامان ءوز جۇمىس ۋاقىتىنىڭ 15-20% بىلىكتىلىگىن كوتەرۋگە ءبولۋى ءتيىستى. يندۋستريالىق قوعام داۋىرىندە ادام العاشقى 20-25 جىلىندا العان ءبىلىمى ومىرىنە تۇتاستاي جەتەتىن بولسا، قازىرگى وزگەرمەلى قوعامدىق ورتا ادام ءومىر بويى ءبىلىم العاندا عانا تابىستى بولا الادى.
وسىنداي جاڭا جاعدايلار ماماندار دايىنداۋ جانە بىلىكتىلىكتى جەتىلدىرۋ جۇيەسىن ايتارلىقتاي وزگەرتۋدى تالاپ ەتەدى.
ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيلەرىنىڭ اراسىنداعى مازمۇندىق جانە قۇرىلىمدىق ساباقتاستىقتى نىعايتۋ قاجەت. جوعارى سىنىپتاردا وقىلعان جالپى پاندەردى ءبىرىنشى كۋرستا قايتالاماي ورنىنا كاسىبي ارنايى پاندەردى وقىتقان، وندىرىستىك پراكتيكا كولەمىن ارتتىرعان ءتيىمدى بولار ەدى. مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سوڭعى سىنىپتارداعى وقۋ جەتىستىكتەرىنە، بەيىمدىلىكتەرىنە مونيتورينگ جاساي وتىرىپ جانە مەكتەپ بىتىرەردەگى اكادەميالىق باعالاۋ تەستى (بۇل تاجىريبە اقش-تا SAT – Scholastic Assessment Test) دەپ اتالادى) قورىتىندىلارىن ەسكەرە وتىرىپ جوعارى وقۋ ورىندارى ۇمىتكەرلەردى وزدەرى تاڭداپ شاقىرىپ، ەمتيحانسىز گرانت بەرەتىن جۇيەنى بالاما رەتىندە قولدانۋدى ويلانساق. بۇل تۇلەكتەردىڭ ىنتاسىن، ءبىلىم ساپاسىن جاقسارتقان، وقۋ دەڭگەيلەرى اراسىنداعى ساباقتاستىقتى ارتتىرعان بولار ەدى.
كرەاتيۆتى ادام كاپيتالىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قازىر وقىتۋدىڭ فورمالدى، ياعني، ينستيتۋتتىق جۇيەسى جەتكىلىكسىز، ادامنىڭ ءوزى ءارتۇرلى ءفورمالدى ەمەس جولدارمەن، online جاعدايدا بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرىپ وتىرۋعا مۇددەلى جانە قابىلەتتى بولعانى كەرەك. دامىعان ەلدەردە ءار كومپانيا ءوز قىزمەتكەرلەرى مەن ماماندارى ءۇشىن مەنەدجمەنت، ىسكەرلىك، پسيحولوگيا، كوممۋنيكاتسيا سالالارىندا تەگىن ترەنينگتەر، كوۋچينگتەر وتكىزىپ تۇرادى. بۇل جۇمىس ورنىنداعى شىعارماشىلىقتى، كرەاتيۆتىلىكتى دامىتادى، ۇجىمنىڭ ىنتاسىن، ۇيىمشىلدىعىن ارتتىرادى. مۇنىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ كوپ مەكەمەلەر ءالى كۇنگە دەيىن اۆتوريتارلىق باسقارۋ رەجيمىنەن ايىرىلار ەمەس.
ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ ساپاسى تەك ءبىلىم دەڭگەيلەرى بويىنشا ولشەنبەيدى، ول حالىقتىڭ ءارتۇرلى توپتارىن ساپالى بىلىممەن تولىقتاي قامتۋ دەگەندى دە بىلدىرەدى.
اقىلى مەكتەپتەردىڭ كوبەيۋى، جاس بالالاردى دارىندى، دارىنسىز دەپ ءبولۋ، كەيبىر مەكتەپتەردى ايرىقشا ارتىق قارجىلاندىرۋ پەداگوگيكالىق ورتادا الەۋمەتتىك ستراتيفيكاتسيا قۇبىلىسىنا اكەلىپ سوعادى. بىردەي قولجەتىمدىلىك، پەداگوگيكالىق ادىلەتتىلىك ۇستانىمدارىنىڭ بۇزىلۋى بالالاردىڭ سانا-سەزىمىندە ديسكومفورت تۋدىرىپ، قارىم-قاتىناستى دەگۋمانيزاتسيالايدى، پەسسيميزم، جىككە ءبولىنۋ، كورەالماۋشىلىق، نامىستانۋ سەزىمدەرىن ءورشىتىپ، بىرتە-بىرتە ادامدار اراسىنداعى اگرەسسيۆتى قارىم-قاتىناستارعا ۇلاسۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە قاراپايىم وتباسىنان تالاي دارىنداردىڭ، تاماشا تۇلعالاردىڭ شىققانى بارىمىزگە بەلگىلى.
ء بىر حالىقارالىق كونفەرەنتسيا كەزىندە فينليانديا پروفەسسورىنان «سىزدەردىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىڭىزدىڭ باستى ايىرماشىلىعى مەن ارتىقشىلىعى نەدە؟» دەپ سۇراعانىمدا، ء«بىزدىڭ ەلدە بارلىق مەكتەپتەردە بىردەي جاعداي جاسالعان، دارىندى بالالار، باي بالالار مەكتەبى، اۋىل، قالا مەكتەبى دەگەن جوق; سەبەبى، ءبىز ءاربىر وقۋشىنى ۇلتتىق ادام كاپيتالىنىڭ قۇندى ەلەمەنتى دەپ باعالايمىز. فين ۇلتى بەس جارىم ميلليون عانا، ءاربىر ادام ءبىز ءۇشىن باعالى، سوندىقتان ءار وقۋشىعا جەكە كوڭىل بولەمىز، ەشكىمدى دە كەمسىتپەيمىز، ول جوعارى دەڭگەيگە جەتكەنشە جەكە-دارا كومەك كورسەتەمىز، ۇلگىرمەي جاتسا قوسىمشا ءبىر جىل تەگىن وقىتامىز» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇل پەداگوگيكالىق تۇرعىدان دا، يدەولوگيالىق تۇرعىدان دا اسقان كورەگەندىك ەمەس پە؟ ءبىز دە وسى دانا ساياساتتى ۇستانساق كەرەك-ءتى. سەبەبى، جاستايىنان الەۋمەتتىك اۋتسايدەرلەر قاتارىنا شەتتەتىپ، توبىرلار قاتارىنا قوساتىنداي قازاق تا كوپ ەمەس، ءاربىر قازاق بالاسى باعالى.
دۇنيەجۇزىلىك بانك قولداۋىمەن ەىدۇ ازىرلەگەن «قازاقستانداعى مەكتەپ رەسۋرستارىنا شولۋ» (2015 جىل) قۇجاتىندا قازاقستاندا وزات بالالارعا، ولاردىڭ وليمپيادالارداعى كورسەتكىشتەرىنە باسا كوڭىل بولىنەتىنى، ال تومەن كورسەتكىشتەردى جوندەۋگە، ياعني، الەۋمەتتىك جاعدايىندا، وقۋ ۇلگەرىمىندە، تارتىبىندە قيىندىعى بار نەمەسە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى بالالاردى دامىتۋعا از كوڭىل بولىنەتىنى ءبىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ وسال تۇستارىنىڭ ءبىرى دەپ باعالانىپ، بۇل قازاقستاننىڭ PISA, TIMSS سياقتى حالىقارالىق سالىستىرمالىق زەرتتەۋلەردەگى تومەن كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىر سەبەبى ەكەنى ايتىلعان. قازىر ەلىمىزدە قولايسىز وتباسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 247 925 بالا بار ەكەن. وسى بالالاردىڭ ءاربىرى كۇندەلىكتى جەكە كوڭىل ءبولۋدى، قامقورلىق پەن قولداۋ كورسەتۋدى قاجەت ەتەدى ەمەس پە؟
جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردىڭ مۇعالىمدەردى دە ولاردىڭ شاكىرتتەرىنىڭ وليمپيادا نەمەسە ۇبت ناتيجەلەرىمەن باعالايتىنى ادىلەتتىلىك ەمەس، سەبەبى، ولار بىردەي جاعدايدا جۇمىس اتقارىپ جاتقان جوق جانە بۇل وقۋ باعدارلاماسىن سول ماقساتتارعا قاجەتتى كولەمدە عانا ورىنداۋعا الىپ كەلەدى.
ء بىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ە.ساعاديەۆ اۋىل مەكتەبىنىڭ قالا مەكتەپتەرىمەن اراسىنداعى ايىرماشىلىعىن ازايتۋ، شاعىن جيناقتى مەكتەپتەردى ينتەراكتيۆتى تاقتالارمەن، قاشىقتىقتان وقىتۋ قۇرالدارىمەن جابدىقتاۋ، ينكليۋزيۆتى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دامىتۋعا، وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ۇستازدارمەن تىكەلەي اقىلداسۋعا باسا نازار اۋدارىپ وتىر. بۇل – ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىندە وسىعان دەيىن ورىن الىپ كەلگەن جۇيەلى پروبلەمالاردى شەشۋگە باعىتتالعان ۇستانىم ەكەنى انىق.
مەنىڭ ويىمشا، جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەرگە تەرەڭ دە كەشەندى الەۋمەتتىك، پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق زەرتتەۋلەر وتكىزىپ، اشىق تالقىلاپ، ۇلتتىق تۇجىرىمدامانىڭ وتكىر ماسەلەسى رەتىندە، مەملەكەتتىك ماسشتابتا ءتيىستى شارالار بەلگىلەۋ كەرەك. باياندالعان جايدىڭ ءبارىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ شارۋاسى دەپ قاراساق نەمەسە جاسىرۋ، زاڭدى قاتايتۋ جولىمەن شەشەمىز دەسەك، جاڭىلىسقانىمىز. ادام كاپيتالى ماسەلەسىن مەملەكەتىمىزدىڭ ورنىقتى دامۋىنىڭ پلاتفورماسى رەتىندە قاراپ، قوعامدىق كەڭەس قۇرا وتىرىپ، بۇكىل زيالى قاۋىم، ءاربىر ۇيىم، كوش باستاۋشى «نۇر وتان» پارتياسى جانە باسقا يدەولوگيالىق ينستيتۋتتار نازارعا السا، ارقايسىسىمىز ءوز ۇلەسىمىزدى قوسساق قانا وڭدى ناتيجە بولماق.
ءادىلحان دۇيسەبەك،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى،
ى.التىنسارين بەلگىسىنىڭ يەگەرى
Abai.kz
