قاسيەتتى جەر-انا اق كورپەسىن ىسىرىپ تاستاپ، جاسىل جەلەكتى كويلەگىن كيدى. كۇننىڭ كوزى كۇلىمدەپ، عالام مەيىرىمدى ءبىر انانىڭ كەيپىنە ەنىپ، تىرشىلىك اتاۋلى جاڭارىپ، جاڭعىرىپ جاتىر. ءاز-ناۋرىزدا ءتول جاڭا جىلىمىز دا بوساعامىزدى اتتاپ، ادامزات اتاۋلى شات-شادىمان كۇيگە ەنگەن. اق جاۋلىقتى انالارىمىز قىستان قالعان بار جىلى-جۇمساعىن قازانعا سالىپ، ناۋرىز كوجە ءپىسىرىپ، مارە-سارە. ارينە، ءار قازاق بالاسى كەلەر جىلدان تەك جاقسىلىق كۇتەتىنى حاق. سول ءۇمىت ەتكەن جاقسىلىقتىڭ باياندى بولماعى، ءاز-ناۋرىز ءوز بيىگىنەن، ءوز ورىنتاعىنان كورىنۋى ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟ ءبىزدىڭ بۇگىنگى سۇراعىمىز وسى… ماسەلەن، توتە جولدى «ءاز-ناۋرىزدى شەكارانى جاۋىپ تاستاپ توعىز كۇن تويلاۋ كەرەك پە؟» دەگەن ساۋالدىڭ استارىنان ىزدەپ كورەلىكشى.

ناۋرىز – قازاقتىڭ ءتول مەرەكەسى

بىرىنشىدەن، ءاز-ناۋرىز – ۇلتتىق مەرەكە. بۇل قازاقى مەيرامنىڭ شىققان جەرىن، تاريحتاعى ءمولدىر بۇلاقتاي باستاۋلارىن شىعىس حالىقتارىنان نەمەسە پارسىلاردان ىزدەۋدى، ءوزىمىزدىڭ ءتول مەرە­كەمىزدى وسى ارقىلى جات ەلدەرگە تەلي سالۋدى دو­عارۋ قاجەت. قازاقتىڭ ابىز-اقساقالى، بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم، مارقۇم جاعدا بابالىق اتا­مىزبەن بىرگە وتكىزگەن ساتتەرىمىزدە وسى ويدى ءجيى ايتۋشى ەدى. ول كىسى 1970 جىلدارى ماسكەۋدەگi لەنين اتىنداعى كiتاپحانانىڭ ارحيۆiنەن ەسكi بiر جىردى كەزدەيسوق قولعا تۇسiرگەنىن، اراب ءارiپ­تەرiمەن جازىلعان سول جىردا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسi كۇن مەن ءتۇننiڭ تەڭەسكەن كۇنى قازىعۇرتتىڭ باسىنا توقتاعانى، نۇح پايعامباردىڭ كەمەدەن تۇسكەن بارشا تiرشiلiك يەلەرiنە ەڭ ۇلىق مەرەكە – كۇن مەن ءتۇننiڭ تەڭەلۋiن، ياعني جاڭا بiر ءومiردiڭ باستالۋىن تويلاۋعا ءامiر بەرگەنi جا­زىلىپتى دەيتىن-ءدى. وسى اڭىزدى اقيقاتقا بالاۋعا دا بو­لاتىنىن ايتىپ، قىزىقتى دەرەكتەرىن تىزبەلەيتىن. قازى­عۇرت تاۋى – قازاقتىڭ جەرى. دەمەك، ءبىزدىڭ عا­لىم­­دار وسى نەگىزدى اڭگىمەنى ىندەتە زەرتتەسە، الەم­دىك وركەنيەت ءۇشىن ناۋرىزدىڭ ەگەسى قازاق بو­لىپ شى­عار ەدى. ياعني عالامنىڭ بىرقاتار ەلدەرىندە اتالىپ وتەتىن ءاز-ناۋرىزدىڭ زاڭدى مۇراگەرى دە – ءبىزبىز. ولاي بولسا، ءتول جاڭا جىلىمىزدى باسقا مە­رەكەلەردەن بولەكشە تويلاۋ كەرەك قوي.

ەكىنشىدەن، كورشىمىز تۇرىكمەنستاندا 12 جەلتوقساندا وزگە ەشبىر ەلدە كەزدەسە بەرمەيتىن وزدەرىنە عانا ءتان «بەي­تاراپتىق كۇنى» اتالىپ وتىلەدى. وسى مەرەكەدە تۇرىك­مەندەر شەكارانى جاۋىپ تاستايدى. بۇل شەكتەۋ 7-سىنەن 13-ءىنشى جەلتوقسانعا دەيىن، ياعني التى كۇنگە جالعاسادى. ال ىرگەدەگى ساياساتى قۇبىلمالى وزبەكتەر «مۋستاكيليك بايرامى» (تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى) كەزىندە دە شەكاراسىن بەكىتىپ الىپ تويلايدى. قىتايلار بولسا، جىلدا وزدەرىنىڭ اي كۇنتىزبەسى بويىنشا جاڭا جىلدى تويلاۋعا بايلانىستى قاڭتاردىڭ اياعىنان باستاپ شەكاراسىن ەكى اپتاعا  جاۋىپ تاستايدى. نەگە؟

ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بىرىنشىدەن، بۇل ەلدەر وسى ءبىر عانا قادامى ارقىلى اتال­مىش مە­رە­كەگە دەگەن ۇلتتىڭ قۇرمەتىن كور­سەتىپ وتىر. ەكىن­شىدەن، ولار وسى شارا ايا­سىندا ۇلتتىق قۇن­دىلىقتاردى نا­­سي­حاتتاۋعا، مەملەكەت ءىشىن­دە سالت-ءداس­تۇر­دى دامىتۋعا مۇمكىندىك الا الا­دى. ءۇشىن­شىدەن، اتالعان مەملەكەتتەر وسىنداي مەي­­رام­داردا ۇلتتىق ءپاتريوتيزمدى سىرتقى سايا­سي قاتىناستاردان دا جوعارى قويىپ، ەل­دىڭ رۋ­حاني سەرپىلۋىنە سەپتەسەدى. ءبىز توعىز كۇن بو­يى شەكارانى جاۋىپ، ءتول جاڭا جىلىمىزدى توي­لاساق، وسى ءۇش ايتىلعان جايتتىڭ سىرتىندا دا ءبىراز جەتىستىككە جەتكەن بولار ەدىك. مىسالى، «ناۋ­رىز مە­رەكەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن قاڭ­تار­داعى جاڭا جىلدىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قوي­دى» دەگەن پىكىردى ءجيى ايتامىز. ءبىز شەكارانى جا­ۋىپ، تىك تۇرىپ قۇرمەت كورسەتۋ ارقىلى، بۇل پىكىردىڭ كۇلىن كوككە ۇشى­رىپ، ۇلت­تىق سيپاتتاعى مەملەكەت قۇرۋعا بەت ال­عا­نى­مىزدى كورسەتەر ەدىك. سونىمەن قاتار، ءار مەي­رامدا شەتەلدىڭ ونەرپازىن شاقىرتىپ، قار­جىنى ايامايتىن اكىم-قارالار، قال­تالى ازا­ماتتار ويلانار ەدى. ءوز مادەنيەتى­مىزدىڭ تى­ن­ىسىن اشۋعا جول اشىلار-دى. ەكى كۇن ارتىق دەمالار بولسا، شە­تەلگە شىعۋعا قۇ­مارتىپ تۇراتىن «شىرىگەن باي­لار» ءوزىمىزدىڭ ەل­دەگى تۋريستىك ورىن­دار­عا بارىپ، بىزدە دە شە­تەلدىكىمەن پارا-پار عالامات جەرلەرىمىز بار ەكە­نىنە تۇشىنعان بولار-دى. شە­تەل­دەن اعىلىپ جاتقان سانسىز مەملەكەتتەردىڭ ازاماتتارى قا­زاقتاردىڭ ۇلتتىق مەرەكەگە دەگەن قۇر­مە­تىنە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارار ەدى. كوپتەگەن مەملەكەتتەر تويلايتىن «كوكتەم مەرەكەسىن» الەمگە بىزدىكى رەتىندە دالەلدەپ، ءاز-ناۋرىزدى شەكاراسىن جاۋىپ توي­لايتىن تۇڭعىش مەملەكەت رەتىندە تاريح بەتىندە قاتتالىپ قالار ەدىك.

«نەگە توعىز كۇن تويلاۋ كە­رەك؟» دەگەن ءما­سەلەگە كەلسەك، قازىر كەز كەلگەن ءباي­­شەشەكتەي قۇلپىرعان ارۋلارىمىز بەن «تۇلپار كوڭىل» جىگىتتەرىمىز كەلەر جىلدان جاق­سىلىق كۇتىپ، شاپقىلاپ ءجۇر. ولاردىڭ كوڭىل كۇ­يىنە قاراپ، باعزى زامانداعى «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن» توي­لاي­تىن تويشىل قا­زاق­تىڭ بەت-بەينەسى، كەس­كىن-كەلبەتى كوز ال­دى­ڭىزدا كولبەڭدەگەندەي بو­لادى. بىراق نا­رىق­تىق قوعام ديىرمەنىنىڭ شىر اينالعان تا­سىنىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ، كۇنكورىستىڭ ۇرشىعىن ءيىر­گەن بۇگىنگى ءيسى الاش بالاسىنا «وتىز كۇن ويىن» ويناۋ ارتىقتىق ەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان دا وسى ءبىر قالىپتاسقان ءسوز تىركەستى «ون كۇن ويىن، توعىز كۇن تويىن» جاساپتى دەپ ءسال ءوز­گە­رىس ەنگىزەتىن كەز كەلگەن سياقتى. ياعني بىزگە ون كۇن ويىن مەن توعىز كۇندىك توي دا جەتىپ جا­تىر.

1926 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ شالاساۋاتتى «سىڭارەزۋ ساياساتى» ناۋرىز مەيرامىن يسلام ءدىنىنىڭ سارقىنشاعىنا بالاپ، تويلاۋعا باسى ءبۇتىن شەكتەۋ قويعىزعان. دەسەك تە، 1988 جىلى بىرقاتار ۇلت زيالىلارى قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كولبينگە ناۋرىزدى  تويلاۋ جونىندە ماسەلە كوتەرىپ، حات جازىپ ءجۇرىپ، اقىرى ءتول جاڭا جىلىمىز ءوز حالقىمەن قاۋىشقان بولاتىن. ءبىر قىزىق دەرەك رەتىندە، ۇلت زيالىلارىنىڭ باستاماسىن بيۋرو مۇشەلەرىنەن ەكى-اق ادام قولداعانىن، ونىڭ ءبىرى – سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ەكىنشىسى – قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. نەگە دەيسىز بە؟ كەشەگى تەمىردەي قۇرساۋلى كەڭەس يدەولوگياسىنا قارسى بىتكەن بۇتاقتاي وسى مەرەكەگە بولا باسىن بايگەگە تىككەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى بۇگىنگىدەي تاۋەلسىزدىكتىڭ قىرانى كەڭگە قانات جايعان تۇستا، «ناۋرىزدى توعىز كۇن شەكارانى جاۋىپ تاستاپ تويلاۋ كەرەك» دەگەن يدەيامىزدى قولدايدى دەپ ويلايمىز. لايىم، سولاي بولعاي!

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz