جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

II.

ال «قىر اڭگiمەلەرiن» جازعان 1922-23 جىلى سەمەيدەن تۇڭعىش رەت سونشا ۋاقىت شالعايعا اتتانعان العاشقى ۇزاققا سوزىلعان ساپارى ەدi. ساقارانىڭ ساعىمى، سامالى، سالقىن جايلاۋ توسكەيi, سول توسكەيدە «ەركiندiكتiڭ ەركەسiندەي» بولعان ءتاتتi كۇن، بالالىق شاق ساعىندىرعان. سايىن دالا – ەركiندiكتiڭ بەلگiسiندەي بوپ كورiنiپ، ەل اراسىنداعى اڭىز-حيكايالاردىڭ جەلiسiمەن، «مىڭ بiر ءتۇن»، «توتىناما»، «جەتi ءۇي» ءتارiزدi توسىن، قىزعىلىقتى وقيعاعا قۇرىلعان تازا شىعىس ۇلگiسiندەگi اڭگiمە جازعان. ونداي ەلiكتەۋ، ءوزiن-ءوزi بiر سەرگiتiپ تاستاۋ ءار قالامگەردiڭ شىعارماشىلىق جولىنىڭ باستالۋىنان ۇشىراسادى. مىسالى: ۆالتەر سكوتت لوندوننان ۇيiنە قايتىپ بارا جاتىپ ليچفيلدتەگi كوز تانىس، كوڭiلi جاقىن ايەل اننا ستيۋاردقا سوعىپ، ەكi ساعات قانا ايالداماق بولادى. الايدا، ول ەكi تاۋلiككە سوزىلادى. اڭگiمە مەن انەكدوتتىڭ مايىن تامىزا ايتاتىن بيكەشتiڭ بiر حيكاياسى، دالiرەك ايتساق، انەكدوتى كەيiن ۆالتەر سكوتتىڭ «تۇسكيiز iلiنگەن بولمە»  اتتى اڭگiمەسiنە اينالادى. ال، كەشكە جاقىن توبەنiڭ باسىنا جينالعان اۋىل اقساقالدارىنىڭ وتكەن ءداۋiر، كەشكەن زامان تۋرالى «ەي، ءتايiر-اي. بiز نە كورمەدiك، نە بiر ەسiل ەر وتكەن عوي» – دەپ قويىپ ەسە جونەلەتiن حيكايالارى مۇحتارعا ونشا تاڭسىق ەمەس ەدi. جانە وتەكەلدiلەردiڭ بەينەسi ۇمىتتىرا ما.

قيان شەتتە ءجۇرiپ، وڭتايلى وقيعالاردى قىسقا-قىسقا ەتiپ. ءوزiن قاتىستىرۋ ارقىلى شىندىققا جاقىنداتا جازىپ تاستاعان سياقتى. ءسوز، سويلەمدەرiنiڭ، تابيعات سۋرەتتەرiنiڭ سەرگەكتiگi دە جازۋشىنىڭ كوڭiل كۇيiنiڭ كوتەرiڭكi ەكەندiگiن دالەلدەيدi. «قىر اڭگiمەلەرiندەگi» جورتار مەن جوبالاي باتىردىڭ حيكايالارى رىتسارلىق رومانداردىڭ كەيiپكەرلەرiن ەسكە سالادى. ءارi سوناۋ بiر كەلمەسكە كەتكەن، ەردiڭ ەرلiگi جورتۋىلدا سىنالاتىن زامانداعى «تەنتەك كۇندەردiڭ تاڭباسى» بالا جاسىنان قيالىن بيلەپ، الديلەپ العاندىقتان دا، جۇرەگiنە ەرەكشە ىستىق كورiنۋi دە قيسىندى.

ىرىزدىعىن جورتۋدان، ولجاسىن جاۋىنان ايىرعان تەنتەكتەر ارعى-بەرگi كەزەڭدە ءۇزiلiپ بiتپەگەن. ءار اۋىلدىڭ ءوز روبين گۋدى، ارىستان جۇرەكتi ريچاردى، ايۆەنگوسى، تiپتi, وتكەلدi, قياسباي iسپەتتi دون-كيحوتى دا بولعان. شىڭعىستاۋدى ارالاعان پولياك ازاماتى ادولف يانۋشكەۆيچ 1846 جىلى 10 قىركۇيەكتەگi كۇندەلiگiندە: «وكرۋگتەگi ەڭ اتىشۋلى جولباسشىلاردىڭ بiرiن كوردiم. بۇكiل ءومiرiن بارىمتامەن وتكiزگەندەر ەڭ ءتاۋiر جولباسشى بولىپ تابىلادى. ماسەلەن، 15 جاسىنان 50 جاسقا دەيiن جىل سايىن بارىمتاعا شىعىپ كەلگەن تۇنقاتار جەر جاعدايىن جاقسى بiلەدi. بiردە كوزگە تۇرتكiسiز ءتۇن بولسا دا، بەتباق دالادا كەلە جاتىپ، ەرتكەن قولىن اپ، تۇپ-تۋرا بۇلاقتىڭ ۇستiنەن شىعارىپتى. «مەن بۇل جەردە بۇدان ون بەس جىل بۇرىن بولعان ەدiم. مىنا بۇلاقتان كوپ ۇزاماي، انە بiر دوڭەس ۇستiندە باكiمدi تاستاپ كەتكەنمiن. بارىپ تاۋىپ اكەلە قويايىن» – دەپتi. ول تاڭ قىلىڭ بەرگەندە بارىپ باكiسiن تاۋىپ الاپتى» – دەپ جازىپتى. وزگە كوك جالداردى بىلاي قويعاندا، ءوزi 1915-16 جىلى شاعان بويىندا ۇستازدىق قۇرعاندا، اتاقتى ەر تاۋكەنiڭ جانىنا ەرiپ ءجۇرiپتi. ءانشi, سال-سەرi ءماديدiڭ، ءيمانجۇسiپتiڭ ەسiمi دە تانىس. تiپتi, ءوزiنiڭ نەمەرەلەس اعاسى قارابالتانىڭ دا حيقاياسى ۇزاق جىر. كەيiن قۋعىنعا ۇشىراپ، وققا ۇشقان. سوندىقتان، جورتار مەن جوبالايدىڭ، سۇلەيمەن قارتتىڭ وبرازىن بەينەلەۋ قيىنعا سوقپاعان. ءومiردiڭ وزiنەن العان. ءوزiنiڭ بالالىق داۋرەنiنiڭ ەلەستەرiن اڭگiمەگە اينالدىرعان.

ارينە، بiر ادامنىڭ ەمەس، بiرنەشە ادامنىڭ كەيiپ-كەلبەتi كوز الدىندا تۇرعان. جەردiڭ، ەلدiڭ اتى دا سول قالپىندا پايدالانىلعان. بiراق كەيiپكەرلەردiڭ ناقتى اتى كiم، ونىڭ ءومiر تاريحى قانداي، كiم بولعان، قاي زاماندا تiرشiلiك ەتكەن؟ مiنە، وسىنى اڭىقتاپ بارىپ. تۇجىرىمىمىز تۇيiندەلەدi.

«قىر سۋرەتتەرiنiڭ» بiرiنشi حيكاياسى «سىباننىڭ مولاسىندا» دەپ اتالادى. سىبان – مۇحتاردىڭ اتا قونىسى بورiلiمەن ەتەكتەس جاتقان ەل. «ەڭلىك-كەبەكتەگi» ايگiلi بي ەسپەنبەتتiڭ قىستاۋمەن قاپتالداس. وردا، ارقاتتىڭ شىعىسىنان باستالىپ، اياكوزدەن اتتاپ، تارباعاتايعا تiرەلەدi. XVIII عاسىردا باتىردىڭ، بيدiڭ باسىنا ء«ۇي ورناتامىز»  دەپ، توبەسi جابىق كەشەندەر سالاتىن بولعان. كەڭگiرباي بيدiڭ، ماماي باتىردىڭ مازارلارى سونداي. ماماي باتىردىڭ قۇرىلىسى تiپتi ەرەكشە. مازاردىڭ ەكi جاعىندا ەكi كيiز ۇيدەي كۇمبەز تۇرعىزىلعان، ەكi ورتاسى دالiزبەن جالعاستىرىلعان. وعان ءمۇناجات ەتە كەلگەندەر قىستا، كۇن جاۋىندا وزدەرi كiرiپ، اتىن دا كiرگiزiپ، تىنىعۋعا ارنالعان. شىعىس جاعىنداعى كۇمبەزدە ماماي باتىردىڭ ءوز دەنەسi, سول جاعىنداعى كۇمبەزدە مiنگەن اتىنىڭ قاڭقاسى كومiلگەن. قابiر ۇستiندە اتتىڭ قۋ باس سۇيەگi ءالi دە جاتىر. مۇنداي كۇمبەز زيراتتاردى سىبان ەلi تۇرعىزعان. ارقاتتىڭ iشiڭ ارالاپ، جارما تەمiر جولىنا، نە اياكوزگە بەتتەسەڭ، ءالi دە توبەلەرi شوشايىپ كورiنiپ تۇرادى. سوندىقتان دا، اڭگiمەدەگi «سىباننىڭ توبەسi شوشاق مولاسىنىڭ» بiرiن ەمەس، بiرنەشەۋiن تابۋعا بولادى. نە، ەسپەنبەت بيدiن، نە سابىراي اقىننىڭ باباسى اقتايلاق بيبiڭ اۋىلىنىڭ مازارى ما، ونى دا انىقتاۋ قيىنعا تۇسپەيدi. اۆتور ءۇشiن ول وقيعانى iلiگi عانا. سوندىقتان بiز دە قازبالامايمىز. رەتiنە قاراي ايتامىز.

ناقتى وقيعانىڭ وتكەن جەرi انىق. ارقاتتىڭ شىعىس سىرتى. ۇساق توبەشiكتەردiڭ تارباعاتايعا قوسىلاتىن جوتاسى. ەندi ليريكالىق گەرويدىڭ جونiنە كوشسەك وندا «ەل كوكسەڭگiردiڭ كۇنگەيiندە» «ەڭلىك-كەبەكتەگi» – دەيدi. كوكسەڭگiر – شىڭعىستىڭ سىرتى، كورشi كەرەي ەلiمەن جامىراسا جايلايتىن، جانiبەك جازىعىنىڭ سiلەمدەلiپ بiتەتiن تۇسى. قاراجان كوپەستiڭ. يكە مەن مۇساتايدىڭ ءورiسi. ورازبايدىڭ مايقۇدىعىنان ون-ون بەس شاقىرىمداي. جازىقتىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، ۇنەمi ساعىمعا ورانىپ، كوكشiل تارتىپ، مۇنارتا بۇلدىرايدى. ۇلكەن كوكسەڭگiر، ورتا كوكسەڭگiر، بالا كوكسەڭگiر دەپ بولiنەدi. مۇحتار 1915-1916 جىلدارى وسى جايلاۋدا بالا وقىتقان. ونىڭ سەبەبi, بiرiنشi تاراۋدا ايتىلعان. كوكسەڭگiرگە قاتىستى جايدىڭ تولىق ماعلۇماتى «تەكشەنiڭ باۋرايىندا» اتتى ەكiنشi اڭگiمە تالدانعاندا تولىق بەرiلەدi. بۇل ارادا ەسكەرتەرiمiز، مۇحتاردىڭ «جورتار اقساقالمەن اڭگiمەلەسiپ، قۇدىقتىڭ جەلكە جاعىنداعى تاستاق توبەنiڭ باسىنا تامان اياڭداپ كەلە جاتتىق» – دەگەندە، تاشكەنتتە وتىرىپ، تۋعان ەلiنiڭ ناقتى كەلبەتiن كوز الدىنا ەلەستەتە جازعانىن نازارعا iلiكتiرۋ. شىڭعىستىڭ وزگە قاپتالدارىنداعى ساي-سالانىڭ بارىنەن بۇلاق اعادى. جايلاۋداعى ەل سونى جاعالاي قونىستانادى. كوكسەڭگiر – وزگە تاۋدان ۇرiككەندەي جازىقتىڭ ورتاسىندا وقشاۋ تۇرعاندىقتان دا سۋ كوزi تاپشى. قۇدىقتان سۋ تارتادى. وسى كiشكەنە دەتالدىڭ ءوزi دە ءدال ساقتالعان. ايتپەسە، كوركەمدiك شىندىققا قيانات، اڭگiمەگە نۇقسان بولار ەدi. سول بiر جاستىق شاقتاعى جادىندا قالعان جاقسى سۋرەتتەردi قاز قالپىندا پەيزاج ەتiپ مولدiرەتiپ بەرگەن.

ەندi اڭگiمەنiڭ تۆورچەستۆولىق تاريحىنا قاتىستى زاڭدى سۇراق تۋادى. «ۇزاق جولدا ىستىق كۇننەن وڭعانداي بولىپ سارعىش تارتقان وتتى كوزدەرi, ۇلكەن قۇلاق، كەسەك مۇرنى بۇل ادامدى ەسكiلiكتiڭ تiرi قالعان بەلگiسiندەي» كورسەتكەن، «ەسكiنiڭ شىن سارقىتى» جورتار باتىر كiم ومiردە بولعان ادام با؟ مۇحتار بۇل وقيعانى ءوز اۋزىنان ەستiگەن بە، الدە، ليريكالىق «مەن» – ادەبي ءتاسiل مە؟ دەرەكتەرگە قاراعاندا، جورتار – تاريفي ادام. مۇحتار وقيعانى بالا كەزiندە ەستiگەن. ءوزi كەيiپكەرمەن جۇزدەسiپ، سۇقپاتتاسقانداي بولۋى – شىعارمانىڭ شىندىعىنا سەندiرۋدەن جانە كەلەسi «تەكشەنi باۋرايىنداعى» حيكاياسىمەن ۇندەس، سارىنداس شىعۋ نيەتiنەن تۋعان. ەكi اڭگiمەنiڭ باسىن قوسىپ تۇرعان – سول ليريكالىق كەيiپكەر.

مۇحتار اۋەزوۆتiڭ كوركەم شىعارمالارىنداعى ومiرلiك دەرەكتەردiڭ انىق-قانىعىن اجىراتۋعا تىرىسقان وزگە ماقالالاردان گورi «سىباننىڭ مولاسىنىڭ» كۋاسi كوپ. جانە ونى مۇحتاردىڭ ءوزi مويىنداعان. ول «مويىنداۋدىڭ» كۋالەرi دە وسال ەمەس – ساپارعالي بەگالين، ەسماعانبەت ىسمايىلوۆ، قايىم مۇحامەتقانوۆ. «اباي» جولىنىڭ» بiرiنشi رومانى جارىق كورiپ، ەكiنشi كiتاپقا كiرiسكەندە 1943 جىلى اياكوز ارقىلى شىڭعىس بەكتەرiن ارالاپ، كوپتi كورگەن قارت ادامدارمەن سۇحباتتاسقان. سول ساپاردا جازۋشى شىڭعىستىڭ شىعىس سiلەمiندەگi الىستان بۇلدىراعان جالعىز زيراتتى كورiپ، وعان ۇزاق ۋاقىت قادالا قاراعان. ول iشتەي تولعانىپ تۇرىپ:

– «سىباننىڭ مولاسىنا» ارقاۋ بولعان مازار وسى ەدi, – دەپتi.

سالدەن كەيiن جولسەرiكتەرiنە «سىباننىڭ مولاسىندا» اتتى اڭگiمەنiڭ دۇنيەگە كەلۋiن باياندايدى. سول ساپاردا بۇل حيكايانى تىڭداعان، اباي ومiرiنەن كوپتەگەن ماتەريالدار، دەرەكتەر جيناقتاپ مۇحاڭا دوستىق كومەك رەتiندە قول ۇشىن بەرگەن بايسالدى اعا جازۋشى ساپارعالي بەگالين بىلاي ەسكە الادى:

– «اياكوزدەن شىعىپ بiز شىڭعىس پەن تارباعاتاي سiلەمدەرiنiڭ تۇيiسەر بەلەستەرiمەن ءجۇرiپ كەلەمiز. بiر كەزدە سىبان رۋلارىنىڭ مەكەنi بولعان سالالارمەن ءوتiپ كەلە جاتقانىمىزدا، جولدان ءۇش-ءتورت شاقىرىمداي جەردە بiر شوشاق بەيiت كورiندi. قولىندا ءدۇربi بار. مۇحتار سونى الىپ، ماشينانى توقتاتتىرىپ، بەيiتكە قارادى. ءسويتتi دە جۇرگiزۋشiگە: «اناۋ بەيiتكە سوعا جۇرەيiك»، – دەدi. تالاي جىلداردىڭ، جاۋىن-شاشىننىڭ ىستىق-سۋىعىن كورگەن شوشاق بەيiتتiڭ سىرتى كونەرiپ، ەسiگi توزىپ، ءسۇمپيiپ تۇر. بiز اينالاسىن شولىپ ءوتiپ iشiنە كiردiك. Iشiندە ەكi-ءۇش قابiردiڭ تومپەشiگi جاتىر. مۇحتار تiنتە، زەرتتەي قارادى. وسى بەيiتكە بايلانىستى نە وقيعا بولعانىن سۇرادىم. مۇحتار:

– مەنiڭ وندا بۇرىلعانىمنىڭ ۇلكەن سەبەبi بار. مەنiڭ العاشقى شىعارمالارىمنىڭ بiرi «سىباننىڭ مولاسىندا»، سول اڭگiمەنiڭ وزەگi دە، ءوزi دە وسى مولدا بولعان جايلاردان الىنعان ەدi. سول جايلاردى باسىنان كەشiرگەن كiسiدەن ەستiگەنiمدi تiپتi جاس بولاتىنمىن. مەنiڭ ۇلكەن اكەم اۋەز حالىقتىڭ وقشاۋ اڭگiمەلەرiن جاقسى كورiپ، اسiرەسە، بiزگە ءوزi ايتىپ، اۋىلعا اڭگiمەشiل كiسi كەلسە سولارعا اڭگiمە ايتقىزىپ، بiزدi قاسىنا الىپ ءۇنسiز تىڭداپ وتىرۋعا مويىن ۇسىندىراتىن. بiر كۇنi دەنەلi, قاباعى تۇكسيگەن ءجۇنiس دەگەن كiسi كەلدi. اتام:

– ءجۇنiس باتىر، تالاي وقيعانى باسىنان كەشiردiڭ. ەر جiگiتتiڭ باسىنان نە وتپەيدi. بالالارىما ءوز باسىڭنان كەشكەن قىزىقتى اڭگىمەلەرiندi ايتىپ بەر، – دەدi.

ءجۇنiس سوزگە ساراڭداۋ، داۋسى كوڭقىلداپ شىعاتىن يكەمسiزدەۋ كiسi ەكەن.

– سiز بۇيىرعان سوڭ ايتپاي بولمايدى. ءوزiمنiڭ ات جالىن تارتىپ مiنگەننەن بەرگi بiر شوشىنعان جايىمدى ايتىپ بەرەيiن، دەپ ءسوزiن ساباقتادى.

– وندا اتتان تۇسپەي بiردi بiرگە ساپىرىپ جۇرگەن كەزiم عوي. بiردە مىنا وزiمiزبەن iرگەلەس سىباننىڭ بiر اۋىلىنىڭ جىلقىسىن تورىدىق. جىلقىشىلارى سونداي سايلانعان ساق ەكەن. قولىما ەشتەڭە iلiكتiرە الماي قايتا ورالىپ ەدiم، قارا بۇلت تۇنەرiپ كەلiپ، جاۋىن قۇيىپ بەرگەنi. كوزگە تۇرتسە كورگiسiز تۇنەك قاراڭعى. ەندiگi ويىم – جاۋىننان پانالايتىن جەر تاۋىپ ىقتاۋ. ول دا كەزدەسپەي بiر القاپتى ورلەپ كەلە جاتىر ەدiم، الدىمنان بiر سوپايعان نارسە قاراۋىتتى. قاسىنا كەلسەم، شوشاق بەيiت ەكەن. قۋانىپ كەتتiم. اتىم بەيiتتiڭ ىعىنا قاڭتارا سالىپ، ەسiگiنەن iشكە كiرiپ، تومپيعان زيراتقا سۇيەنە، جانتايا كەلiپ وتىردىم. بiرازدان كەيiن بەلiمدi شەشiپ، سىرتقى كيiمiمدi سiلكiپ سۋىن سورعىتىپ، قايتا كيiپ وتىرا بەرگەنiمدە، بەيiتتiڭ سول جاق بۇيiرiنەن بiر نارسە تىرس ەتتi. جات دىبىسقا جالت قارادىم. بiر بولىمسىز سىزات وت جىلتىراپ، ىرسيعان اۋىزدان اقسيعان تiستەر كورiنگەندەي بولدى. الگi دىبىس شىققان جەرگە بارۋعا باتالىم بارمايدى. ۇرەيلەنە ساقتانعان بولىپ وتىرعانىمدا، الگi بولىمسىز وت تاعى جىلت ەتiپ، الگi تiس تاعى بiر ىرسيدى. مەن جامان شوشىدىم. امانىمدا كەتەيiن دەپ، ەسiكتەن شىعا بەرگەنiمدە، بiر نارسە كەلiپ، شاپ بەرiپ ارقاما جابىسا ءتۇستi اتىما مiنە ساپ شابا جونەلدiم. ونداعى ويىم ارتىما جابىسقان پالە ۇشىپ تۇسەر دەگەن ەدiم. ويىم بولمادى. قايتا قاپسىرا قۇشاقتاپ جابىسىپ ايرىلار ەمەس. بۇل بiر قاسقىر ما، الدە باسقا بiر پالە مە دەپ، بەلiمدەگi قانجارىمدى قىنىنان الىپ، ارقاما جابىسقان پالەگە سەرمەدiم. ارقامداعى پالە ءۇن قاتىپ: «وي، ءجۇنiس، قانجارلاپ ولتiرەمiسiڭ، تارت قانجارىڭدى» دەگەنى.  ادام ەكەنiن بiلiپ، ءوزi مەنiڭ اتىمدى ايتىپ كەلە جاتقان سوڭ، تiزگiندi تەجەپ اتىمنان ءتۇستiم. الگi جابىسقان پالە بiرگە ءتۇستi. تاني كەتتiم. ول ءوزiمiزدiڭ ەلدiڭ قوي ۇرلايتىن تۇبەك دەگەن بەلگiلi ۇرىسى ەكەن. انا شوشاق بەيiتتiڭ قاسىنداعى اۋىلدان قوي ۇرلاماق بولىپ كەلiپتi دە، كۇزەتشi قۋىپ، يتتەر تاقىمداپ بەيiتكە كەلiپ تىعىلىپ، كۇننiڭ اشىلۋىن كۇتiپ وتىر ەكەن. الگi جىلت ەتكiزiپ ءسوندiرiپ وتىرعانى – سiرiڭكە ەكەن. بiراق، ءۇن قاتپاي تاپ كەتەردە ارقاما جابىسقانى – ءوز اۋىلىنا جەتiپ قالۋ ەكەن. ءوزiم ءوز بولىپ ءجۇرiپ مۇنداي شوشىعان، قورىققان كەزiم بولعان ەمەس، – دەپ ءجۇنiس اڭگiمەسiن اياقتادى.

ءجۇنiستiڭ وسى اڭگiمەسi, مەنi ەرەسەن قىزىقتىرىپ، بiر ءسوزiن دە ۇمىتپاي بالالارعا ايتىپ بەرەتiن ەدiم. كەيiننەن اڭگiمەلەر جازۋعا كiرiسكەندە. العاشقى اڭگiمەنiڭ بiرi – وسى «سىباننىڭ مولاسىندا» بولدى. ارينە، مەن ءجۇنiستiڭ ءوز اتىن وزگەرتiپ. كوركەمدەۋ ءۇشiن كوپتەگەن كورiنiستەر قوسىپ جازىم ەدiم. بۇگiن جول ۇستiندە سول ءجۇنiس ايتقان مولا كوزiمە تۇسكەن سوڭ ادەيi بۇرىلۋدى ءجون كوردiم».

حرونولوگيالىق رەتپەن العاندا «قىر اڭگiمەلەرi» دەگەن اتپەن شاعىن-شاعىن ەكi نوۆەللانىڭ باسىن قوسقان بۇل شىعارما اۋەزوۆتiڭ ءتورتiنشi تۋىندىسى. 1923 جىلى «شولپان» جۋرنالىنىڭ № 6-7-8 سانىندارىندا جەكە-جەكە باسىلىپ، كەيiننەن بiرنەشە رەت قايتادان جارىق كورگەن. «سىباننىڭ مولاسىندا» اتتى اڭگىمەسiنiڭ جوعارىدا ايتىلعان جەلiسiن جازۋشىنىڭ iنiسi احمەت اۋەزوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا، بالا مۇحتار 8 جاسىندا تىڭداعان ەكەن. احمەتتiڭ ەستەلىكناماسىندا تامىز ايىندا بالالار كۇزگi ساباققا بارعالى دايىندالىپ جاتقاندا، مۇحتار العاش رەت سول حيكايانى ەستiگەن ەكەن. 

«اۋىلىمىز ءبورiلiنiڭ سىرتىندا. 1905 جىلى بوكەنشiدەگi ۇلكەن ءجۇنiستiڭ اۋىلعا كەلگەن ورايى بولدى. قاپساعاي دەنەلi كەلگەن وسى كiسi باتىر بولعان، ەر جiگiت بولعان. جالعىز ءوزi جورىققا اتتانىپ، تالاي-تالاي ەرلiك iستەگەن كiسi ەكەن دەپ ەستۋشi ەدiك»، دەپ بايان قىلادى ا.اۋەزوۆ. دەمەك 8 جاسىندا ەستiگەن ەرتەگi تەكتەس وقشاۋ وقيعانى 17 جىل بويى جادىندا ساقتاپ، جۇرەگiندە تەربەتiپ، جيىرما بەس جاسىندا قايتادان جاڭعىرتىپ قاعاز بەتiنە تۇسiرگەن. ارينە، تاريحي بەينەلەردiڭ اتتارى وزگەرتiلگەن. وقيعانىڭ كەيبiر تۇستارى، شەشۋشi كەزەڭدەرi, ءوزارا بايلانىستارى، سوڭعى ءتۇيiنi ءسال وزگەرتiلiپ الىنعان. بۇل جاس جازۋشىنىڭ ەستiگەن اڭگiمەسiن سول كۇيiندە پايدالانباي، ادەبي قوزقاراسىنا ساي ەتiپ تالعامى زور تالاپقا ورايلاستىرا جازعانىن كورسەتەدi.

كوركەم اڭگiمە مەن ايتۋشىنىڭ جۇيەلiك جەلiسi, سيۋجەت قۇرىلىمى ۇقساس. بايانداۋ ءتاسiلi دە ورايلاس، بiر ۇيلەسiمگە سايادى. «قاسىمىزدا وتىرعان قۇدايبەرگەن اقساقال «ايتىپ بەر ءبىر اڭگiمەڭدi بالالارعا، ەندi بiزگە اڭگiمە ايتقاننان باسقا نە قالدى؟» – دەپ كۇلگەن سوڭ، جورتار اقساقال بiر اڭگiمەسiن ايتپاقشى بولدى» – دەپ باستالادى وقيعانىڭ ءورiسi. قورىتا ايتساق، «سىباننىڭ مولاسىنداعى» باستى كەيiپكەر جورتار باتىر – ومiردەگi ءجۇنiستiڭ پروتوتيپi. ال زيراتتىڭ iشiنە تىعىلعان بۋرا – التىاياقتىڭ ەسiمi بەگالين مەن احمەت اۋەزوۆتiڭ ايتۋىنشا ءوزارا سايكەس كەلمەيدi. بiراق ۇقساس. تۇبەك نە توبەت. الايدا وسى بۋرا – التىاياق تا سول كەزدە ەسiمi ەل اۋزىنا بارىمتاشىلىعىمەن iلiككەن ادامنان ادەبيەتكە اۋىسقان كەيiپكەر ەكەنi انىق.

مiنە، ۇلى جازۋشىنىڭ تاعى بiر شىعارماسىنىڭ جازىلۋ تاريحى ماعلۇم بولدى. قاشاندا عۇلاما ادامداردىڭ ءاربiر ءومiر بەتiنiڭ ءوزi قۇپياسى مول جۇمباق، قىزىقتى حيكايا عوي. سەگiز جاسار مۇحتاردىڭ بورiلiدەگi قىستاۋدا ەستiگەن اڭگiمەسi كەيiننەن ارنالى شىعارمانى ارقاۋى بولدى. «قىر اڭگiمەلەرiنiڭ» بiرiنشi بولiگi «سىباننىڭ مولاسىنداعى» ومiرلiك وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعىسى، مiنە، وسىنداي.

(جالعاسى بار)

abai.kz