ەلباسىمىزدىڭ وكىلەتتىكتەرىنىڭ ءبىرازىن پارلامەنت پەن ۇكىمەتكە بەرۋىنە بايلانىستى دەموكراتيالىق باعىتتاعى كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋ  مالىمدەمەسى ەلدىڭ ۇلتتىق ساناسىن قالىڭ ۇيقىدان وياتىپ جىبەردى دەسە دە بولادى. پارتيالار، قوعامدىق ۇيىمدار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، قوعام قايراتكەرلەرى   ەل تاعدىرىنداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەگە جاپپاي ءۇن قوسۋدا.

ەلىمىزدەگى وزگەرىستەر تەك  اتالعان  وكىلەتتىكتەرمەن عانا شەكتەلىپ قالماۋى كەرەك.  نەگىزگى زاڭىمىزداعى بۇل وزگەرىستەر ەلىمىزدەگى كەلەشەك كەشەندى  وزگەرىستەردى تۋدىرادى دەپ سەنەمىز. قازىر قوعام بارلىق سالادا شىنايى وزگەرىستەردى كۇتۋدە.

سوندىقتان، كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى وتىز جىلعا جۋىق تەپەرىش كورىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىل اتا زاڭ بويىنشا ءوزىنىڭ زاڭ جۇزىندەگى  مارتەبەسىنە يە بولۋى كەرەك. سەبەبى، 25 جىلدان اسىپ بارا  جاتقان تاۋەلسىزدىگىمىزدە  كونستيتۋتسيانى دەموكراتيالىق دامۋ اياسىندا تالقىلاۋ – تەك ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ماڭدايىنا  بۇيىرىپ وتىر!

ءبىز، قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن انىقتايتىن كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنان 2-تارماعىن الىپ تاستاۋدى ۇسىنامىز. سەبەبى  تىلدەر تۋرالى العاشقى زاڭ قابىلدانعان 1989 جىلى  قازاقستان كەڭەس وداعى قۇرامىنان ءالى شىقپاعان ءارى «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋب­لي­كاسى» ەدى. زاڭنىڭ اتى دا «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ ءتىل تۋرالى» زاڭى دەلىنگەن... ءارى وسى  زاڭداعى «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى بولىپ تابىلادى»  دەگەن باپتى قابىلداۋ كەزىندە  حالىقتىڭ  پايىزدىق سالماعى قاتارلاس ەدى.  ياعني قازاقتار 1989 جىلى 39,7 پايىز، ورىستار 37,8 پايىز بولاتىن.   سوندىقتان ول كەزدە بۇل زاڭدىلىق بولىپ قابىلداندى. كەيىن 1995 جىلى كونستيتۋتسيا قابىلداردا  قازاقستان رەسپۋبليكاسى وسى «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋب­لي­كاسىنىڭ ءتىل تۋرالى» زاڭىنا سۇيەنىپ، كەڭەستىك كەزەڭدەگى تالاپتار شەڭبەرىنەن  شىعا الماي،  «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى»– دەگەن 7-باپتىڭ 2-تارماعىن  قابىلداپ، ورىس ءتىلىن ءتىپتى، شەكتەن تىس كۇشەيتىپ جىبەردى دەۋگە بولادى… كەيىن دە، 1997 جىلعى  «قر ءتىل تۋرالى زاڭىمىز» دا وسى ەسكى سۇرلەۋمەن، كەڭەس يمپەرياسى  كەزىندەگى تالاپپەن كەتتى..

 ال قازىر تاۋەلسىزدىككە شيرەك عاسىردان اسقاندا، قازاقتاردىڭ سانى كەمىندە 70 پايىزدان اسىپ كەتكەندىكتەن، بۇل ورىس ءتىلى تۋرالى تالاپ دەموگرافيالىق جانە دەموكراتيالىق زاڭدىلىقتارمەن ءوز كۇشىن جويىپ وتىر.

بۇنداي  وزگەرىس  تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 26 جىلىندا، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن  الاش قوزعالىسىنا 100 جىل تولىپ وتىرعان كەزەڭدە، جاسالىپ جاتسا، بۇل الدىمەن  دەموكراتيالىق جاڭارۋدى باستاعان ەلباسىمىزدىڭ ەڭبەگى بولىپ تابىلاتىنى انىق.

ەلباسىمىزدىڭ ءوزى دە بيىلعى جولداۋىندا «قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ساقتالادى. ونىڭ ءارى قاراي دامۋىنا زور كوڭىل بولىنەدى.»-دەپ مالىمدەدى.  قر پرەزيدەنتى جولداۋىنداعى بۇل سوزدەردى قاراپايىم، ومىرلىك قالىپقا تۇسىرسەك، «قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعى ساقتالادى،  دامۋىنا زور كوڭىل بولىنەدى»-دەگەنىمىز، ەڭ  بىرىنشىدەن، كونستيتۋتسيادان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا باستى كەدەرگى بولىپ وتىرعان ورىس ءتىلى تۋرالى 7 باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋ! ودان سوڭ ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ! 

كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىندا «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ بادىرايىپ جازىلىپ تۇرسا دا، ەكىنشى تارماعىنداعى «ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ءسوز – «رەسمي ءتىل» دەگەندى بىلدىرمەيتىنىن جانە ورىس ءتىلى ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل بولا المايتىنىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەس دالەلدەپ بەرسە دە، سول ءبىر 7-باپتىڭ ەكىنشى تارماعى جۇرتتى ءالى شاتاستىرىپ، ورىس ءتىلى زاڭسىز مەملەكەتتىك ءتىل ءرولىن اتقارىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ ەكىنشى تارماعىن الىپ تاستاۋ كەرەك.

«15 جىلدان بەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى ايۋ دا ۇيرەنىپ الاتىن ۋاقىت بولدى» – دەپ پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اششى شىندىقتى جايىپ سالعانىنان كەيىن دە ون جىل ءوتتى؟!.

ال، 2011 جىلى كونستيتۋتسيادان 7 -باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋدى كوتەرگەن «138-ءدىڭ حاتى» كەزىندە بۇل ۇندەۋدى قولداعانداردىڭ سانى قىسقا مەرزىمنىڭ وزىندە 30 مىڭعا جۋىقتاعان ەدى…

بىراق، سول كەزدە بيلىك كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋگە بولمايتىنىن ايتىپ، حالىقتىڭ تالابىمەن كەلىسپەي قويعان ەدى.

ەندى، بۇگىن ەلباسىمىزدىڭ ءوزى كونستيتۋتسياعا رەفورما جاساۋعا شاقىرىپ، دەموكراتيالىق جاڭارۋدى باستاعاندا،  زيالى قاۋىمنىڭ ءۇنسىز قالۋى – بولاشاقتىڭ الدىندا كەشىرىلمەيتىن قىلمىس دەۋگە بولادى.

مەديتسينالىق تىلمەن ايتقاندا، اۋرۋدى ەمدەۋ ءۇشىن دياگنوزدى ءدال قويۋىمىز كەرەك. ءبىز جۇرەگى اۋىراتىن ادامعا تۇماۋدىڭ دياگنوزىن قويىپ، سولاي ەمدەپ كەلەمىز.

فيزيكالىق تىلمەن ايتقاندا، ءبىز گازدى باسقانمەن، تەجەگىشتى جىبەرمەي كەلەمىز.

سول تەجەگىش – كونستيتۋتسيانىڭ  7- بابىنان ورىس ءتىلى تۋرالى 2-ءشى تارماقتى الىپ تاستاۋدى ۇسىنامىز.

سۋعا تۇسپەي ءجۇزۋدى ۇيرەنۋ  ەشقاشان مۇمكىن ەمەس بولسا – اتا زاڭنان  7 باپتىڭ 2-تارماعىن الىپ تاستاماي، ءتىلدى ۇيرەنۋ دە ءدال سولاي مۇمكىن ەمەس!

 

مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ قاجەتتىگىن   وزگە ۇلت وكىلدەرى دە تۇسىنۋدە 

 

2011 جىلى    كونستيتۋتسيادان 7 باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الىپ تاستاۋدى كوتەرگەن 138-ءدىڭ حاتىن – زاڭدى تالاپتى ء ورىستىلدى وزگە ۇلتتار دا   قولدادى. سىن ساعاتتاردا پاراساتتى كارىس قىزى كلارا حان، ۋكراين مادەنيەت ورتالىعىنىڭ توراعاسى ۆالەنتين لىمارەنكو جانە نيكولاي ششەربينين، اللا پلاتونوۆا سەكىلدى ورىس ۇلتىنىڭ وزىق ويلى وكىلدەرى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداپ شىقتى. «قازاق تىلىنە قارسىلىق – قازاق حالقىنا قارسىلىق» دەدى كلارا حان حانىم. «قازاقستاندا قازاق ءتىلى ۇستەم بولۋى ءتيىس! كەز-كەلگەن مەملەكەت مەملەكەتتىك ءتىلسىز ءومىر سۇرە المايدى. مەملەكەتتىك ءتىل – مەملەكەتتىڭ ءومىرى، مەملەكەتتىڭ بەينەسى. بىزدە ول –قازاق ءتىلى. بۇل – قازاقستان رەسپۋبليكاسى! سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبارى ءبىلۋى كەرەك!» دەپ مالىمدەدى ۆالەنتين لىمارەنكو. «20 جىل ءتىل ۇيرەنۋگە از ۋاقىت ەمەس، ورىستار رەنجىمەۋى كەرەك! مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەگەندەر، ەلدى قالاي باسقارادى؟» دەدى ورىس نيكولاي ششەربينين. ال ورىس قىزى اللا پلاتونوۆا 2011 جىلى كوكشەتاۋدا وتكەن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ V قۇرىلتايىندا: «قاي مەملەكەتتە تۇرىپ ءومىر سۇرسەڭ، سول مەملەكەتتىڭ ءتىلىن بىلۋگە، قۇرمەتتەۋگە مىندەتتىسىڭ! قازاقشا سويلەمەۋ، ۇيرەنۋگە قۇلشىنباۋ – مەملەكەتتىك ءتىلدى، ياعني مەملەكەتتى سىيلاماۋ. قازاقتىڭ نانىن جەپ، اۋاسىن جۇتىپ، بىراق ءتىلىن مەنسىنبەۋشىلەر ەلدەرىنە كەتسىن!» دەدى. بۇنى ورىستىڭ ويلى قىزى اللا پلاتونوۆا ايتتى…

ال وسكەمەندىك بەلگىلى اقىن، «زولوتوە پەرو روسسي» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، رەسەي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بوريس پەتروۆيچ انيكين: «يا چلەن سويۋزا پيساتەلەي روسسي. اۆتور نەسكولكيح پوەتيچەسكيح سبورنيكوۆ. يا ۋپورنو يزۋچايۋ كازاحسكي يازىك. سچيتايۋ، چتو كاجدىي چەلوۆەك، كوتورىي پروجيۆاەت ۆ كازاحستانە، دولجەن زنات گوسۋدارستۆەننىي يازىك، چتيت كۋلتۋرۋ ي وبىچاي ەتوي ۆەليكوي ناتسي. سام لەۆ تولستوي ي دوستوەۆسكي، پريكلونياليس پەرەد تيۋركامي. اننا احماتوۆا پوتوموك پوسلەدنەگو حانا زولوتوي وردى احماتا. كازاحي ۆەليكي ي ۆوينستۆەننىي نارود. پريزىۆايۋ ۆسەح يزۋچات كازاحسكي يازىك!!!»-دەپ جازادى. http://www.qazaquni.kz/?p=27285

 

ياعني، وزگە ۇلت وكىلدەرى دە مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ – ەل بىرلىگىن قولداۋ ەكەنىن سەزىنىپ، ىنتىماقتاستىق كورسەتىپ وتىر. مەملەكەتتىك تىلگە قاجەتتىلىكتى تۋدىرۋ قاجەتتىگىن   وزگە ۇلت وكىلدەرى دە تۇسىنۋدە. سوندىقتان، بۇل جەردە ۇلتارالىق قاتىناسقا سىزات تۇسەدى دەپ بوسقا سەزىكتەنۋ نەگىزسىز دەپ بىلەمىز.

كونستيتۋتسيادان 7-باپتىڭ 2-ءشى تارماعىن الۋ – تەك قازاق حالقى ءۇشىن عانا جاسالىپ وتىرعان ارەكەت دەۋگە بولمايدى.  بۇل ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە بولاشاقتا  جارقىن جول اشىلادى. ء«تىل بىرلىگى – ەل بىرلىگى» دەپ ايتىپ جۇرگەن ەلباسىنىڭ ۇلاعاتتى ءسوزى سوندا عانا ناقتى ىسكە اسادى.  ەگەر بۇل ورىس ءتىلى تۋرالى تارماق الىنباسا، 28 جىل ۇيرەنبەگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى ، ءوزىمىزدىڭ ءورىستىلدى قازاقتار ەندى ەشقاشاندا ۇيرەنبەيدى. بۇل - شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت انىقتاپ بەرگەن اكتسيوما!

 

مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن حالىق سانى دا قامتاماسىز ەتەدى 

 

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 1989 جىلعى حالىق ساناعىندا 16199,2 مىڭ ادام تىركەلدى. 1999 جىلعى ساناققا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستان حالقى 1246,1 مىڭ ادامعا كەمىگەن. مۇنىڭ باستى سەبەبى بۇرىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، قازاقستان جەرىنە كوشىرىلىپ، قونىستاندىرىلعان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ، اسىرەسە، ورىستاردىڭ، ۋكراينداردىڭ، نەمىستەردىڭ، كاۆكاز حالىقتارىنىڭ، ت.ب. ءوز اتا مەكەندەرىنە كوشىپ كەتۋى بولدى.

1989 جىلمەن سالىستىرعاندا 1999 جىلى   ۇلتتىق قۇرامدا دا ايتارلىقتاي وزگەرىس بولدى. مىسالى، قازاق ۇلتى 1468,1 مىڭ ادامعا (22,9%) كوبەيىپ، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنان استامىن (53,4%-ىن) قۇرادى. ونىڭ ەسەسىنە ورىس ۇلتى وكىلدەرىنىڭ سانى 1582,4 مىڭ ادامعا (26,1%-عا) كەمىدى»-دەيدى wikipedia.org اشىق ەنتسيكلوپەدياسى.

ياعني،  1989 جىلدان 1999 جىلعى دەيىن ون جىلدا حالىق ساناعىندا قازاقتار 22,9 پايىزعا كوبەيىپ، 53,4 پايىز بولسا، ورىستار 26,1 پايىزعا كەمىگەن.  ال  2009 جىلى قازاقتار رەسمي دەرەك بويىنشا 63,1 پايىزعا جەتتى.

سونىمەن قوسا، قازاقستاندىق ورىس دياسپوراسى وكىلدەرىنىڭ 25,3 پايىزى قازاق ءتىلىن تۇسىنەدى، 8,8 پايىزى وقي الادى، 6,3 پايىزى جازادى. ەلىمىزدەگى دياسپورالاردىڭ وكىلدەرى ءالى دە وزدەرىنىڭ، نە ۇرپاقتارىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قونىس اۋدارعانىن قالايدى. ماسەلەن، ء«سىز، ءوز بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىراسىز با؟» — دەگەن ساۋالعا، قازاقتاردىڭ 96,9 پايىزى، ورىستاردىڭ 53,5 پايىزى، باسقا دياسپورا وكىلدەرىنىڭ 78,5 پايىزى -ء«يا» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ەرتەڭ ەلىمىزدە قازاقتار 75-80 پايىزدى قۇراعاندا ءىس قاعازدارى رەسەي تىلىندە قالىپ جاتسا، ۇلتتىق نارازىلىق  تۋاتىنى ايقىن.

2013 جىلى وتكىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، حالىقتىڭ ەتنوقۇرامى كەلەسىدەي: قازاقتار – 65,2%،  ورىستار – 21,8.

ال 2017 جىلعى حالىق ساناعى ءالى جوق. ءار  ونجىلدىق ساناقتا ەلىمىزدەگى حالىق سانىنا شاققاندا، كەمىندە 10 پايىزعا ءوسىپ وتىرعانىمىزدى ەسكەرسەك، (1989 جىلى مەن 1999 جىلى اراسىنداعى ون جىلدا   قازاقتار 13,7 پايىزعا ءوستى)  قازاقتىڭ بۇگىنگى سانى شامامەن 75 پايىزداي دەگەن ەلدىڭ بولجامى تۋرا كەلەتىن سياقتى. سەبەبى، اتامەكەنگە كوشىپ كەلۋشى قانداستارىمىز دا مول، كەرىسىنشە تاريحي وتاندارىنا كوشىپ كەتۋشى ورىس  ۇلتى وكىلدەرى كوپ.  سوندا، قازاق حالقى 75 پايىز دەپ الاتىن بولساق،  2013 جىلعى ورىستان وزگە ۇلتتاردىڭ ساندىق پايىزى 9,7 پايىزدا  قالعان كۇننىڭ وزىندە، (تۇركىتىلدەس دياسپورالارىنىڭ ءوسىمى جوعارى، ولاردىڭ كوبىسى مەملەكەتتىك ءتىلدى جاقسى بىلەدى), باسقا حالىقتار (سانى 1 پايىزدان تومەن دياسپورالار) 2013 جىلعى ساناق بويىنشا 4,4 پايىز بولسا، وندا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى 10 پايىزعا جۋىق تومەندەيدى  دەپ ساناۋعا بولادى….

ەندەشە، 10-20 پايىز عانا، كەزىندە ءوزىمىز وتارى بولعان ۇلت دياسپوراسىنا  وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن سانسىز ارتىقشىلىق-استامشىلىق  بەرىپ، شيرەك عاسىردان استام ءالى قۇلدىق ۇرا بەرۋ – نەگىزگى ۇلت – قازاقتاردى تىلدىك كەمسىتۋشىلىك بولىپ سانالادى.

قازىر قازاقستانداعى ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن، شالا بىلەتىن تۇپكىلىكتى قازاقتارعا (كوبىنەسە اۋىل حالقى)   رەسمي سانى عانا ميلليوننان اسا قوسىلعان ورالمان اعايىندارىمىزدىڭ باسىم بولىگىن  قوسساڭىز، ورىستىلدىلەردىڭ سانىن ون وراپ الادى. سوندا كونستيتۋتسياداعى  ورىس ءتىلى تۋرالى 7-باپتىڭ 2-تارماعى  ورىستاردان ءۇش  ەسەدەي كوپ حالىقتىڭ – نەگىزگى ۇلتتىڭ نامىسىنا ءتيىپ،  شيرەك عاسىردان استام تىلدىك كەمسىتۋشىلىككە، ياعني مەملەكەتتىك تىلدىك كەمسىتۋشىلىكە  ۇرىندىرىپ كەلەدى.

 

 

مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىمىز مەملەكەتتىك تىلدە  سويلەۋى كەرەك

 

ال مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ 95 پايىزى مەملەكەتتىك تىلدە ەڭ بولماسا، دەمالىس سۇراپ، ارىز جازۋعا ساۋاتتارى جەتپەيتىنىن مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنە توراعا بولعان كەزدە ءاليحان بايمەنوۆ مالىمدەگەن بولاتىن…  بۇدان شىعاتىن قورتىندى: مەملەكەتتىك  تىلدە نان سۇراي المايتىندار مەملەكەت تاعدىرىن شەشەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەردە مەملەكەتتىك تىلگە – مەملەكەتتىك مۇددەگە قارسى قىزمەت ەتىپ  وتىر…  قورقىنىشتى ەمەس پە، بۇل بىزگە…

   مىسالى،  اكىمدىكتەگى، مينيسترلىكتەگى، پارلامەنتتەگى، ۇلتتىق كومپانياداعى، ت.ب. مەملەكەتتىك مەكەمەدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىن  ايتپاعاندا، ءوز انا ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر (پارادوكس ەمەس پە),  ءتىل باسقارماسى قىزمەتكەرلەرى قازاق تىلىندە قاعاز اپارسا، تۇسىنبەيدى دە، „ورىس تىلىنە اۋدارىپ اكەل” دەيدى. وعان „بۇل مەملەكەتتىك ءتىل” عوي دەسەڭ، „بىزدە ءبارى ەكى تىلدە عوي” دەپ، زاڭىمىزدىڭ بەيشارالىعىن الدىڭا تارتادى. „وندا ءوزىڭ اۋدارىپ ال!”-دەسەڭ، „مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيمىن؟”- دەپ، توپاستىعىنا ۇيالماي، قايتا ماقتانعانداي ءتۇر كورسەتەدى… وعان تابانىنىڭ ءبۇرى بار ساناۋلى قىزمەتكەر عانا: „ سەنىڭ ءوز انا ءتىلىڭدى، قازاق ءتىلىن – مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەۋگە، وكىنىشكە وراي، قۇقىڭ بولسا، مەنىڭ دە ايدالاداعى شەتەل ءتىلىن، رەسەيدىڭ ءتىلىن بىلمەۋگە قۇقىم بار. ال مەنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلگەنىم  ءۇشىن عانا ماعان نەگە ارتىق ازاپ، ارتىق جۇمىس – تەگىن اۋدارماشىلىق جۇمىس جۇكتەلۋى كەرەك؟ كەرەك بولسا، اقشا تولەپ، ءوزىڭ اۋدارتىپ ال” دەپ ايتا الادى… ال 99 پايىزى ءبىر كۇرسىنىپ الىپ، نەگىزگى جۇمىسىن جيىپ قويىپ، جىل بويى „اۋدارماشىلىقپەن” اينالىسادى.

 ال بارلىق مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا الدىمەن ورىس تىلىندە دايىنداپ، سودان سوڭ ونى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋ ءۇشىن قانشاما توننا قاعاز، قانشاما اۋدارماشى ءۇشىن وسىنداي داعدارىستى كەزەڭدە قانداي الاپات قارجى شىعىندالاتىنىمىز، ەڭ باستىسى قانشاما ۋاقىت كەتەتىنىن – بۇنىڭ ءبارى جۇمىس ساپاسىنا كەرى اسەرىن تيگىزەتىنىن ايتۋ تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەنىڭ جۇگى بولادى.

 پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنەن باستاپ، ۇكىمەت،  پارلامەنت توراعالارىنان باستاپ، مينيسترلەر، اكىمدەردەن، بارلىق باسشىلاردان باستاپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر تەك مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋ ءۇشىن بىزگە ەشقانداي ءتىل ءۇشىن جۇمسالىپ جاتقان ميللياردتتاردىڭ كەرەگى جوق!  تەك قانا   كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابى  2-تارماعىن الىپ تاستاۋ كەرەك!

 بىرىنشىدەن، قىرۋار قارجى  جۇمسالسا دا، ماڭدىماي جاتقان (سەبەبى قاجەتتىلىك جوق) مەملەكەتتىك ءتىل داميدى. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىن قانشاما قازاقستاندىققا جۇمىس تابىلادى. „ورىسشاعا اۋدارىپ اكەل” دەپ، ومالىپ وتىراتىندار ورىن بوساتادى…  قىسقاسى، رەسەي تىلىندە سويلەۋ، ياعني قازاق تىلىندە سويلەمەۋ دەگەن ءسوز – قازاق تىلىنە، سول ارقىلى ءوز ەلىندە قازاققا جۇمىس بەرمەۋ دەگەن ءسوز! ياعني، بۇل ۇلتقا جاۋلىق ەمەس پە؟ سوندا ۇلتقا، ياعني مەملەكەتكە ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن شەنەۋنىكتەر، مينيسترلەر، اكىمدەر، دەپۋتاتتار، ۇلتتىق كومپانيا جەتەكشىلەرى، بارلىق باسشىلار جاۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە بۇل!  كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ك.پاۋستوۆسكي : «انا ءتىلىن بىلمەۋ – ۇلتقا جاسالعان وپاسىزدىق» دەگەن بولاتىن.

 

ۇلت كوشباسشىسىنىڭ پارىزى –

ۇلت اماناتىن ورىنداۋ

 

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 26 جىلىنا قادام  باسقاندا دەموكراتيالىق وزگەرىستەردى تالاپ ەتكەن  كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋ تاريحىنا تاپ بولدىق. ەندى، وسى جولى ەلباسىمىزدىڭ ءوزى دەموكراتيالىق جاڭارۋدى باستاپ جاتقاندا، دەموكراتيالىق تالاپ بويىنشا (ازشىلىق كوپشىلىككە باعىنادى) مەملەكەتىمىز مەملەكەتتىك ءتىلىن كونستيتۋتسياعا جەكە دارا ستاتۋس بەرىپ جازىپ الماسا، بۇدان كەيىن قاي زامان، قانداي كەزەڭگە تاپ بولامىز؟!!

«تۇركى حالقى ءۇشىن ءتۇن ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم…» دەگەن  كوك تۇرىك قاعاندارىنداي كوك تۋىمىزدى كوككە ورلەتىپ، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىن بۇگىنگىدەي الەم تانىعان بيىك دەڭگەيگە جەتكىزگەن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ۇلت كوشباسشىسى الدىندا تاعى ءبىر ۇلتتىق مىندەت، ۇلت اماناتى  تۇر! ول ۇلتتىڭ ارمانىن ورىنداۋ – مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن اپەرۋ بولىپ تابىلادى! ۇلت كوشباسشىسى ۇلت اماناتىن ورىنداۋدى وزىنە پارىز دەپ ساناعاندا ەل دە ءوزىن ەلمىز دەپ سانايدى!

مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق ءتىلى تاۋەلسىزدىگىن ەندى الاتىن كەزى جەتتى! ويتكەنى، 28 جىل بويى قازاق ءتىلى –مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن اتى بولسا دا، كونستيتۋتسيانىڭ  ورىس ءتىلى تۋرالى 7-بابىنىڭ  2-تارماعىنا تاۋەلدى بولىپ كەلدى.

وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ماجبۇرلەمەگەن ەلباسىعا العىسىن ايتقان وزگە ۇلت وكىلدەرى ەندى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن جەكە دارا يەلەنۋىنە قولداۋ جاساۋى ءتيىس! بۇل جولدا قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن پارلامەنتىمىز، قوعامدىق-ساياسي كۇشتەر، زيالىلار قاۋىمى  قايرات كورسەتۋى كەرەك!

2015 جىلى ەلباسىمىز تاريحتا تۇڭعىش رەت بىرىككەن ۇلتتار  ۇيىمىندا قازاقشا سويلەپ، بۇكىل الەم پرەزيدەنتتەرى الدىندا  قازاق تىلىندە بايانداما جاساپ،  قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا كەرەمەت تارتۋ جاساعان ەدى.

«ەندى ەشكىم وزگەرتە المايتىن ءبىر اقيقات بار! انا ءتىلىمىز ماڭگىلىك ەلىمىزبەن بىرگە ماڭگىلىك ءتىل بولدى. بۇل ماسەلەنى داۋدىڭ تاقىرىبى ەمەس، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى ەتە بىلگەنىمىز ءجون. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز مەملەكەتتىڭ بارلىق جۇيەسىندە قولدانىلۋى ءۇشىن، بارلىق جەردە كەرەك بولۋى ءۇشىن ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز قامشىلاۋىمىز كەرەك جانە وسىعان ءوزىمىز اتسالىسۋىمىز قاجەت»،-دەگەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق ءتىلى ماڭگىلىك داۋعا اينالماي،  ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك ءتىلى بولۋى ءۇشىن، ۇلت الدىنداعى وسىنوۋ قاسيەتتى پارىزى مەن مىندەتىن  وزگەگە قالدىرماي، ءوزى ورىنداۋى كەرەك! ەل ەلباسىدان وسىنى كۇتىپ كەلەدى!

ويتكەنى، كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنان شىقپاعان بودان  كەزىمىزدە، قازاقتاردىڭ سانى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 39,7 پايىزىن قۇراعان  1989 جىلى قابىلدانعان تىلدەر تۋرالى زاڭ تالابىنان 28 جىلدان سوڭ، بوستان كەزىمىزدىڭ 26 جىلىندا، 70-75 پايىز كەزىمىزدە  شىعا الماساق، ەشۋاقىتتا دا شىعا المايمىز؟!!

حح عاسىردىڭ باسىنداعى الاش كوسەمدەرى «ويان، قازاق!»-دەپ جار سالعاننان بەرى  ءبىر عاسىر ءوتتى. بيىل سول الاشتىڭ 100 جىلدىعى! تاۋەلسىزدىگىمىزگە شيرەك عاسىردان استى! ەندى قاشان ويانامىز؟ ەلباسىمىزدىڭ وسى دەموكراتيالىق جاڭارۋعا باستاۋىن، قازاقتىڭ ويانا  باستاۋىنا -– ۇلتتىق جاڭعىرۋعا شاقىرۋ دەپ، ۇلت مۇددەسىن ۇلىقتاعان ۇلتتىق ۇران دەپ قابىلدايىق!

جوعارىدا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى سارالاي كەلە ءبىز، قازاقستاننىڭ قوعامدىق ۇيىمدارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى  وسى اشىق حاتىمىز ارقىلى كونستيتۋتسيالىق رەفورماعا بايلانىستى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جانىنداعى كوميسسياعا ۇسىنىسىمىزدى مالىمدەيمىز:
– قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 7- بابىنىڭ ورىس تىلىنە بايلانىستى 2-ءشى  تارماعى الىنىپ تاستالسىن!

 

قول قويۋشىلار:

ءماتىندى تولىق وقىدىم، قولدايمىن  جانە قولىمنان باس تارتپايمىن:

 

ءا.نۇرپەيىسوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

د.يسابەكوۆ، جازۋشى-دراماتۋرگ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ا. ءاشىموۆ، كسرو جانە قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ق.ءجۇمادىلوۆ،  قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى،  قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ت.ابدىكۇلى، جازۋشى، قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ا.ايتالى،  پروفەسسور، قوعام قايراتكەرى;

ت.شارمانوۆ،  ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،

ك.ورمانتاەۆ،  ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،

ءو.ايتباەۆ، حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ توراعاسى، ۇلتتىق عىلىم  اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى;

م.مىرزاحمەتوۆ،  ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى،  فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ع.قابىشۇلى، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتi جۋرناليسi;

ن.ءنۇسىپجانوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق ءارتىسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

س.دوسانوۆ،  جازۋشى، قر مەملەكەتتiك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. حالىقارالىق  م.شولوحوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى;

ۇ.ەسداۋلەت،   اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ە. راۋشانوۆ، اقىن،  قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

م.وتكەلباەۆ،  ماتەماتيك، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

س.ەلۋباي، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى;

س.سماتاي،  جازۋشى، قوعام قايراتكەرى;

 ا.وسمان،  «مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەت» بىرلەستىگى ءتورايىمى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى  مۇشەسى;

م.قويگەلدى، تاريح  عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، قازاقستان تاريحشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى;

د.كوشىم، «ۇلت تاعدىرى» بىرلەستىگى توراعاسى;

ق.يسا، اقىن،  «قازاق ءۇنى» گازەتى پرەزيدەنتى، حالىقارالىق س.ەسەنين اتىنداعى سىيلىق  يەگەرى;

ي.ساپارباي، اقىن، «تارلان-پلاتينا» سىيلىعى لاۋرەاتى،

س.تۇرعىنبەكوۆ، اقىن، كر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر;

ك.امىربەك،  اقىن، كر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى،  پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

د.ىسقاق،  فيلولوگيا عىلىمى دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق ش.ايتماتوۆ اكادەمياسىنىڭ  اكادەميگى;

م.كەمەل، ەكونوميكا عىلىمى دوقتورى، پروفەسسور;

ز.قابىلدينوۆ،  تاريح عىلىمى دوكتورى،  پروفەسسور

س.ءجۇسىپ،  «الاش»  عىلىمي-زەرتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورى

د.ماسىمحانۇلى، اقىن،  فيلولوگيا عىلىمى  دوكتورى، پروفەسسور;

د.كەنجەتاي، ءدىنتانۋشى،  فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى

ب.ساربالاۇلى،  سىنشى،  حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ءا.عالي، ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى;

س.عابباسوۆ، جازۋشى، مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى;

س.باتىرشاۇلى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ  دوكتورى،  ەۋرازيا  ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى، استانا قالالىق «مەملەكەتتiك تiل» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

ە.تورەحانوۆ،  جازۋشى، الماتى قالالىق «قازاق تiلi» قوعامىنىڭ توراعاسى;

ز.جانداربەك،  عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى;

ب.الىمجانۇلى;   اقىن، جىرشى-ماناسشى، قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر;

ك.مىرجىقباەۆ،  ءانشى، قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر

ج.ءجۇزباي،  كۇيشى، قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر

س.اقسۇڭقارۇلى،  اقىن،

ت.ابدىكاكىمۇلى، اقىن;

ع.جايلىباي،   اقىن،  كر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەرى

ر. بەيسەنبايتەگى،  «جەلتوقسان اقيقاتى» بىرلەستىگى  پاۆلودار  وبلىستىق فيليالى ءتورايىمى;

ا.سارىم، ساياساتتانۋشى;

ر.جۇمالى، ساياساتتانۋشى;

س.مامبەتالين،  ساياساتكەر;

م.توقاشباەۆ، «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى;

ە.ءباپي، «دات»  جوباسىنىڭ جەتەكشىسى;

ق.مۇقاش،  «قازاق ءۇنى»  گازەتىنىڭ باس رەداكتورى;

ە.ايعاليۇلى، «قازاقستان-زامان» گازەتiنiڭ باس رەداكتورى;

د.قۋات، «اباي.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى;

م.كەنجەباي،  اقىن، «مادەنيەت»  جۋرنالى   باس رەداكتورىنىڭ  ورىنباسارى;

ە.ءابىش، ءانشى-پروديۋسسەر، قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر;

ق.قۇرمانالى،  كومپوزيتور، ءشامشىتانۋشى;

ە.شۇكىمان، ءانشى، قر ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر

ت. كوپباەۆ، اقىن،  «قازىعۇرت»  باسپاسىنىڭ ديرەكتورى;

ك.قۇنىپياۇلى، اقىن، «ان-ارىس»  باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى;

ن.ابدىبەك، اقىن، جۋرناليست، قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعى  لاۋرەاتى;

ت.كەڭەسباەۆ، جازۋشى;

ب.قارابەك، اقىن;

ا.احمەتبەكۇلى، اقىن;

ج.سارسەك، اقىن، حالىقارالىق الاش سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ج.ءاشىمجان، اقىن، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ي.نۇراحمەتۇلى، اقىن،  فيلولوگيا عىلىمىنىڭ  كانديداتى;

ا.كارىپجان، اقىن، قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

س.ساپارعالي،   قوعام قايراتكەرى;

ءو. اقجىگىت،  تاۋەلسىز جۋرناليست;

ا.تاسقاراۇلى،    «قازاق ءۇنى.kz»   ۇلتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى;

ب.ماكىمباي، «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»  گازەتى باس رەداكتورى ;

ن.نۇرتاي،  «قامشى.كز»  پورتالى   ديرەكتورى

ت.تاڭجارىق، اقىن، «قالا مەن دالا» گازەتى باس رەداكتورى;

د.بىقاي،  «Dalanews »  سايتىنىڭ باس رەداكتورى;

ن.ابدىعانيۇلى ، «اباي.كز»  رەداكتورى

ش.تالاپ، «ۇلت.كز» پورتالى باس رەداكتورى;

ە.كوبەن، «گۋ-گۋ.كز»  پورتالى باس رەداكتورى;

ج.اشۋۇلى، رەسپۋبلياكلىق ساياسي قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى;

ب.سادۋۇلى، «جەلتوقسان اقيقاتى» قوعامدىق بiرلەستiگiنiڭ توراعاسى;

گ.ءجۇنىس،  «جەلتوقسان -86-تاۋەلسىزدىك قىراندارى»  حالىق قاھارماندارى» قوزعالىسى ء  تورايىمى;

ق.عابدوللا، «قازاق ەلى » قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى;

ع.جاكەي،   «ۇلى دالا»  قوعامدىق بىرلەستىگى توراعاسى;

م.اباعان، «كەنەسارى حان» قوعامدىق قورى توراعاسى;

م.بوتەەۆ، «اللاجار-قولداۋ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى;

ا.فازىلوۆ،  ازاماتتىق  بەلسەندى، قاراعاندى قالاسى.

م.ەرىمبەتوۆ، اقىن، ء«مىرزاشول»  جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى

ە.راقىشەۆ،  رەجيسسەر;

ج.كەنەباي، «تانىم» پiكiرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشiسi;

د. ەلدەسوۆ،  «قازاق ءۇنى» گازەتى ورىس رەداكتسياسى جەتەكشىسى;

ب.وسپان، جۋرناليست، مادەنيەتتانۋشى

گ. قىستاۋباەۆ، ۇلت پاتريوتى;

ج.ءشامشى، جۋرناليست،  تاريح عىلىمى كانديداتى;

ب.توباياقوۆ، اقىن، عالىم، ءا.بوكەيحان اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى;

ت.ەشەنۇلى، اقىن;

ب.الديار، اقىن، رەسپۋبليكالىق ءمۇشايرانىڭ باس جۇلدەگەرى،

ب.سارسەن، اقىن، رەسپۋبليكالىق ءمۇشايرانىڭ جۇلدەگەرى

ج.ماكىش، جۋرناليست;

س.ەرعالي،  جۋرناليست;

ە.توقتارباي، جۋرناليست;

ە.سەرىكبايۇلى، جازۋشى;

ب.سماعۇل، جۋرناليست

گ.يمانباەۆا، «جۇلدىزدار قۇپياسى» جۋرنالى شەف-رەداكتورى;

م.الماسبەكۇلى، جازۋشى

س.جولداسباي، جۋرناليست

ف.ابساتتارۇلى، كاسىپكەر، «ارلاندار»  فك پرەزيدەنتى

ءا.ايداروۆ،  ءانشى-تەرمەشى، حالىقارالىق  تەرمەشىلەر كونكۋرسى  بايقاۋىنىڭ لاۋرەاتى;

ز.اباجان، جۋرناليست;

گ.سادىق،  جۋرناليست;

ن. اسان، جۋرناليست;

م.قۇلمەنتەگى، تەمىر ۇستاسى;

ا.قۇلمەنتەگى، تەمىر ۇستاسى;

م. جاقاۋ،  ساياساتتانۋشى;

د.سىعاي،  تاريحشى

 

اشىق حاتقا 113  ادام قول قويدى. قول قويۋ ءالى دە جالعاسۋدا. 

 

ەسكەرتۋ:  ءبىز مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى  كونستيتۋتسياعا رەفورما جاساۋعا شاقىرعان ەلباسى باستاماسىنا ساي  زاڭ اياسىندا شەشىلۋىن قالايمىز.  سوندىقتان، ءتىل جاناشىرلارىنان ارانداتۋشىلىقتارعا جول بەرمەۋىن سۇرايمىز.