اتىراۋ وبلىسىنا جۇمىس ساپارى بارىسىندا قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى سارايشىق قالاشىعىن ساقتاۋ ماسەلەسى بويىنشا كەڭەيتىلگەن وتىرىس وتكىزدى، - دەپ حابارلايدى مينيسترلىكتىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى. 

سارايشىق قازاق دالاسىنداعى ەڭ كونە تاريحي ورىنداردىڭ ءبىرى سانالادى. تاريحشى عالىمدار ونىڭ پايدا بولۋىن XIII عاسىردا، ياعني شىڭعىس حان مەن باتۋدىڭ جاساعان شاپقىنشىلىعىمەن بايلانىستىرادى. ازىرگە بەلگىلى بولعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل ورىن تۋرالى جازبا مالىمەتتەر XIV عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنان باستالادى دا، ولاردا سارايشىق گۇلدەنگەن قولونەرى مەن ساۋدا قالاسى بولعاندىعى ايتىلادى.

سارايشىق تۋرالى العاشقى جازبا دەرەك قالدىرعان ارابتىڭ بەلگىلى گەوگراف-عالىمى، ساياحاتشىسى يبن-باتۋتا. ول ءوزىنىڭ ساياحاتتارىنىڭ بىرىندە، 1334 جىلى «ۇلكەن ساراي» قالاسىنان شىعىپ (ساراي-بەركە - التىن وردانىڭ استاناسى), ازياعا جاساعان ساپارىندا سارايشىق قالاسىندا بولعان. بۇل جونىندە ول: ء«بىز سارايشىق قالاسىنان ات جەككەن اربامەن ون كۇن جول ءجۇرىپ، سارايجۇك قالاسىنا جەتتىك. بۇل «ۇلىسۋ دەپ اتالاتىن» ۇلكەن، تەرەڭ، اعىسى قاتتى وزەننىڭ جاعاسىنداعى گۇلدەنگەن اسەم قالا ەكەن جانە دۇنيە جۇزىندەگى باعداتتان كەيىنگى ەكىنشى جۇزبەلى كوپىر وسىندا ەكەن» دەيدى.

بۇدان سارايشىقتىڭ سول زامانداعى دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ماڭىزدى قالالاردىڭ ءبىرى بولعانىن اڭعارامىز. دەمەك مينيسترلىكتىڭ بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارۋى قۋانارلىق جاعداي.

سارايشىق ماسەلەسىن تالقىلاعان كەڭەيتىلگەن وتىرىستى اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى نۇرلان نوعاەۆ اشتى. وتىرىسقا دەپۋتاتتار، تانىمال قوعام قايراتكەرلەرى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك وكىلدەرى، جەتەكشى تاريحشىلار مەن ارحەولوگتار، اتاپ ايتقاندا قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى سارسەنباي ەنسەگەنوۆ، عالىمدار زەينوللا ساماشەۆ، كارل بايپاقوۆ، بۇركىتباي اياعان، بەرەكەت كارىباەۆ، فيلوسوف عاريفوللا ەسىم، زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەسەنعالي راۋشانوۆ، مەرەكە قۇلكەنوۆ جانە ت.ب. قاتىستى.

تالقىلاۋدا اتىراۋ قالاسىنان 55 شاقىرىم جەردەگى جايىق وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىندا ورنالاسقان كونە سارايشىق قالاشىعىن قالاي ساقتاۋ ماسەلەسىنە ارنالدى. 

ەسكەرتكىشتىڭ قۇجاتىنا سايكەس، ونىڭ اۋدانى 100 گا. قۇرايدى، الايدا ەسكەرتكىشتىڭ اۋماعى جايىق (ورال) وزەنى شايۋىنىڭ اسەرىنەن جىلدان جىلعا ازايىپ كەلەدى. قازىرگى تاڭدا قالاشىقتىڭ باسىم بولىگى جايىق (ورال) وزەنىنىڭ اسەرىنەن بۇزىلعان. 

اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمدىگى 2013 جىلى قر ۇكىمەتىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس  قۇرىلعان «سارايشىق» قالاشىعىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق كوميسسيا شەشىمى بويىنشا جايىق وزەنىنىڭ جاعالاۋىن بەكىتۋ بويىنشا جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرعان.

سارايشىق قالاشىعىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسىنە قاتىستى كەڭەيتىلگەن كەڭەستە اتالمىش ماسەلەگە جۇيەلى، ءبىرىزدى قاراۋ ەسەبىمەن بىرەگەي تاريحي ەسكەركەرتكىشتى ساقتاۋدىڭ الداعى قابىلداناتىن شارالارى تالقىلاندى.

وتىرىس بارىسىندا قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى ۆەدومستۆانىڭ رەسپۋبليكا اۋماعىندا تاريحي جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاپ قالۋ بويىنشا ماقساتتى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقاندىعىن اتاپ ءوتتى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا 220 تاريح جانە مادەنيەت، ارحەولوگيا، ارحيتەكتۋرا جانە مونۋمەنتالدىق ونەر ەسكەرتكىشتەرى بار.    

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى، مينيستر:

- ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز – كونە سارايشىق قالاشىعىنىڭ تابيعي بۇزىلۋىن توقتاتۋ. ءبىز بۇل بىرەگەي مادەني ەسكەرتكىشتى ساقتاپ قالىپ، بولاشاق وسكەلەڭ ۇرپاققا تابىستاۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالۋىمىز قاجەت. بۇل جەردە اكىمدىككە جاعالاۋدى بەكىتۋ جۇمىستارى بويىنشا قابىلدانعان شارالار ءۇشىن العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. بەكىتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەننەن كەيىن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ءوز جالعاسىن تاباتىن بولادى. ارحەولوگيالىق قازبالاردان كەيىن بىردەن رەستاۆراتسيالىق جۇمىستارعا كوشەتىن بولامىز.

جوعارىدا اتالعانداي، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى كونە سارايشىق قالاشىعىندا عىلىمي-رەستاۆراتسيالىق جانە كونسەرۆاتسيالاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى جوسپارلاپ وتىر. سونداي-اق، بۇل جەردە تۋريستەردى تارتۋ ءۇشىن كونە تاراز قالاشىعى ۇلگىسىندە اشىق اسپان استىندا مۋزەي اشۋ قولعا الىناتىن بولادى. 

جالپى، العاندا سارايشىق اسپان استى مۋزەيگە اينالدىرۋعا تارتىرمايتىن ورىن. سارايشىق قالاشىعى ورنالاسقان 100 گا جەر قازاقتىڭ وتكەنىنەن سىر شەرتەدى، XIII-XVI عاسىرلارعا ءتان جادىگەردى تاريحي-مادەني ورتالىققا اينالدىرىپ، تۋريستەردى تارتۋعا ابدەن بولادى.

وسىعان دەيىنگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە سارايشىقتان شىعىس پەن باتىستىڭ ورتاعاسىرلىق وركەنيەتتى ورتالىقتارمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىسى تۋرالى اقپارات بەرەتىن جانە التىن وردا ءداۋىرىنىڭ قالالىق مادەنيەتىنىڭ باي ماتەريالدارى تابىلعان. ول ماتەريالدىڭ ارقايسىسى جادىگەر رەتىندە اسپان استى مۋزەيىنە قويىلسا، ۇرپاققا ونەگە بولارى اقيقات.

ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ بارىسىندا قالاشىقتا نۋميزماتيكالىق ماتەريالداردان باسقا قالالىقتاردىڭ كوپتەگەن كۇندەلىكتى قولدانىس زاتتارى تابىلعان: قىشتان جاسالعان زاتتار (قۇمان، قۇمشى، شىعىر، قۇمىرالار، كوزەلەر، شىراقتار، تۇبەكتەر، كەسە، پيالا ) وسىمدىكتەر مەن زوومورفتى ورنەكتەر جانە ءتۇرلى اراب شريفتىمەن، سونىمەن بىرگە، تراپەزۋندىق جانە قىرىم امفورالارىنىњ بولشەكتەرى، قىتاي فارفورىنان جاسالعان تاباقتىڭ بولىكتەرىمەن بەزەندىرىلگەن. قازبالار بارىسىندا كوپتەگەن سۇيەكتەن، تەمىر مەن قولادان جاسالعان بۇيىمدار كەزدەسەدى. ودان باسقا، ورتاعاسىرلىق مونشانىڭ قالدىعى تابىلىپ، زەرتتەلدى. سارايشىقتا سالتاناتتى ساۋلەتتى سارايلار، كەرۋەن-سارايلار، مونشالار، مەشىت-مەدرەسەلەر جانە باسقا دا عالامات عيماراتتار سالىنعان. ولاردى اتاقتى ساۋلەت ونەرى مەكتەپتەرىنەن وتكەن دارىندى شەبەرلەر تۇرعىزعان قالانىڭ وتە تاماشا جوبالانىپ سالىنعان ءتۇزۋ دە كەڭ كوشەلەرى مەن الاڭدارى بولعان. قالانىڭ كەلبەتىنەن شىعىستىڭ اسەرى ايرىقشا بايقالادى. 

قوش! سارايشىق جونىندە جازبا دەرەك قالدىرعان اعىلشىن كوپەسى انتوني دجەنكينسون (ورىس پاتشاسى 6 يۆان گروزنىيمەن دوس بولعان) ەدى. ول 1558-1559 جىلدارى كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس جاعالاۋىنا ساياحات جاساۋى كەزىندە سارايشىق قالاسىنا سوعادى. «تەڭىزدەن ءبىر كۇندىك ساپاردا ۇلكەن وزەن جاعاسىنداعى گۇلدەنگەن سارايشىق دەگەن قالاعا كەلدىك. بۇل قالا ورىس پاتشاسىمەن كوڭىلدەس يزمايل دەگەن تاتار كنيازىنىڭ قول استىندا ەكەن. شىعىس پەن باتىستى بايلانىستىراتىن كەرۋەن جولىنىڭ ۇستىندە بولعاندىقتان قولونەرى مەن ساۋداسى دامىعان قالا ەكەن» دەپ جازعان.

ورتا عاسىردا تالايدىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان ۇلتتىق قۇندىلىقتى جايىقتىڭ سۋى شايىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇر. 

ونى قورعاپ قالۋ - ءار قازاقتىڭ بورىشى!

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz