وتكەن اپتادا اقوردا جاقتا ورىن العان ساياسي وزگەرىستەر تۋرالى ءوز سايتىمىزدا جازدىق. نۇرسۇلتان نازارباەۆ شيرەك عاسىر شەگىندە قالىپتاسقان پرەزيدەنتتىك بيلىكتى ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ قۇزىرلارىنا ءبولىپ بەرىپ، ءوزى «جوعارعى اربيتر» بولاتىنىن ايتتى. پارلامەنت پارمەنسىز دەۋشى ەدىك. ەندى پارمەن بەرىلەتىن بولدى. ۇكىمەتتى تاعايىندايتىن – پارلامەنت بولماق. ال پرەزيدەنت نازارباەۆ تەك 2 ءمينيستردى عانا تىكەلەي ءوز امىرىمەن تاعايىنداي الادى-مىس. تەلەارنادان تىكەلەي ەفيردە وتكەن توعىز مينۋتتىق جولداۋدان كەيىن ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلدى.

ايتپاقشى، رەسەيدە ەلشى بولىپ قىزمەت ەتكەن يدەولوگ مارات ءتاجيننىڭ ەلگە ورالۋى مەن اقوردا جاقتاعى ءبىرسىپىرا شەنەۋنىكتڭ كىسەندەلۋى – وسى ءبىر بولاتىن ساياسي وزگەرىستى اڭعارتقان-دى. نازارباەۆتىڭ اياق-استى جولداۋ جاساۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ قازاقستاندا بيلىك ءترانزيتى باستالدى ما؟ پارلامەنتتىڭ قازىرگى فورماسى قانشالىقتى دايىن؟ مارات ءتاجيننىڭ ورنى نەگە ءالى كۇنگە بوس تۇر؟ وندا كىم بارۋى مۇمكىن؟

ءبىز قوعام قايراتكەرى ءابدىراشيت باكىرۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

- اعا، اۋەلى، وتكەن اپتاداعى پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ جەدەل جولداۋى تۋرالى ايتايىقشى. نە ءتۇيدىڭىز؟ الەۋمەتتىك جەلىلەردە ايتىلىپ جاتقانداي، بۇل دا كەزەكتى  ساياسي قويىلىم ەمەس پە؟

- وسىعان دەيىن بىزدەگى مەملەكەتتىك ىستەر تەك قانا «ەلباسىنىڭ تاپسىرۋىمەن» دەپ باستالاتىن. ياعني، شەنەۋنىكتەر ءىستى باستاماي جاتىپ، اۋەل باستان بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى پرەزيدەنتكە جۇكتەي سالۋدى داعدىعا اينالدىرىپ العان-دى. ءسويتىپ، مەملەكەت مۇددەسى جاۋاپكەرشىلىگىنەن «قۇتىلعان» شەنەۋنىكتەر  قىزمەتىن وزدەرىنىڭ كورپوراتيۆتىك مۇددەسىنە قاراي بۇرۋعا الدىن الا جول سالىپ الاتىن. بۇل، ءوز كەزەگىندە، مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسىن «كوماندالىق تاسىلگە»، ياعني، استىرتىن سىبايلاستىققا قاراي الىپ كەلۋگە جاعداي جاساپ وتىردى. ال سىبايلاسقان جۇيەنىڭ ماقساتى وزىمەن شەكتەلەتىندىكتەن – كوپتەگەن مەملەكەتتىك ماڭىزدى شارالار ورتا جولدا قالىپ، مەملەكەتكە وراسان زيان تيگىزدى.

- ولاردىڭ قاتارىندا اياقسىز قالعان ونداعان باعدارلامالاردى قوسۋعا بولادى...

- ميللياردتاعان قارجى قولدى بولۋدا. وسىنىڭ ءبارى دە «ەلباسى تاپسىرۋىمەن» دەپ جاسالىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ارينە، ەلباسى «قارجىنى يگەرىڭدەر» دەگەندە «ونى ۇرلاڭدار» دەمەگەن شىعار. بىراق كوپ جاعدايدا «وكىلەتتىلىگى جاۋاپكەرشىلىكپەن ۇشتاسپاعان» جۇيە ءوز بىلگەنىن جاساپ كەلدى. ءبىر جاعىنان وسى دا سەبەپ بولدى ما دەيمىن.

- پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ بۇل جولداۋى تۋرالى الەمدىك باق ءار ءتۇرلى بولجامدار ايتۋدا. اسىرەسە، مىنە-مىنە پارلامەنتتىك جۇيەدەن پرەزيدەنتتىككە اۋىسقالى وتىرعان تۇركيا ساياساتكەرلەرى مەن ەجەلى قوڭسى ورىس ساياساتتانۋشىلارى، ساراپشىلارى ناارباەۆ جولداۋىن بەلسەندى تالقىلاۋدا. رەسەيلىكتەر «قازاقستاندا بيلىك ءترانزيتى باستالدى ما؟» دەگەن ماسەلەنى ءسوز ەتۋدە... ءسىز شە قالاي؟ وزبەكستان سەكىلدى بيلىك تىزگىنىن ىم-جىمىن شىعارماي تاپسىرۋدىڭ ءتاسىلى ەمەس پە بۇل؟

- بۇل قازاقستاندىقتار ءۇشىن ەمەس، رەسەيلىكتەر ءۇشىن ايتىلعان ءسوز بە دەيمىن. ازىرگە ونىڭ اۋىلى الىس. كەز كەلگەن ەلدە ورىن الۋى مۇمكىن قايعىلى وقيعادان (مىسالى، كەنەتتەن قايتىس بولۋ، اپات ت.س.س)  تۋىندايتىن فورس-ماجورلىق جاعدايدى «ترانزيتكە» جاتقىزۋعا بولمايدى. «ترانزيت» دەپ مەملەكەتتەگى بۇرىنعى بيلىكتىڭ ءوز ىقپالىن ساقتاي وتىرىپ، وزىنە ءتيىمدى باعىتتاعى جاڭا بيلىكتى قۇرۋىن ايتامىز.  كوپ جاعدايدا ونى كورەگەندىكتى تالاپ ەتەتىن ساياسي شەبەرلىك ءتۇرى دەسە بولادى. بىراق، رەسەي ساياساتشىلارىنىڭ قايتا-قايتا «ترانزيت» دەپ اشىق ايتۋىن – ولار تاراپىنان ءبىزدىڭ بيلىككە تولىق ريزالىق جوق ەكەندىگىن  بىلدىرەتىنىن دە ۇمىتپايىق.

- پارلامەنت تاراتىلۋى كەرەك پە؟ الدە...

- كەشەلى بەرى تەلەەكراننان، ءارتۇرلى سايتتاردان دەپۋتاتتار جارىسا سويلەپ جاتىر. ءبارىنىڭ ايتاتىنى «دەپۋتاتتار جاڭا تالاپتى ورىنداۋعا دايىن!» دەگەن ءسوز. ولاردى تىڭداپ، بالالىق شاقتى ەسىمە الىپ، ءبىراز كۇلدىم. پيونەر كەزىمىزدە «دايىنسىڭ با؟» دەگەندە «ارقاشاندا دايىنبىز!» دەپ ءساليۋتتى سارت ەتكىزەتىنبىز...  مۇندا دا سولاي بولىپ تۇر. تىپتەن، بىرەۋى دە «زاڭ تالقىلانىپ جاتىر. وعان تۇزەتۋلەر مەن قوسىمشالار ەنگىزىلۋى مۇمكىن. زاڭ تالقىدان ءوتىپ، قابىلدانعان سوڭ عانا قازىرگى دەپۋتاتتاردىڭ دايىن-دايىن ەمەستىگى ءسوز بولادى» دەۋگە جارامادى. الدىن الا – ء«بارىمىز دايىنبىز!» دەيدى. ءبىر قىزىعى كەيبىرى قىزا-قىزا «كەز كەلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋعا ءازىرمىز» دەپ سالدى. سوندا ول «وكىلەتتىكتى الۋ» دەگەننىڭ قازىرگىدەي «تاپسىرىسپەن» ەمەس، ءوز شەشىمىمەن جۇمىس ىستەۋ ەكەندىگىن ۇقپاعانى ما؟ سوندا نەسىمەن دايىن؟ نەگىزى، ءاربىر كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەردەن كەيىن جاڭا پارلامەنتتىڭ جۇمىسقا كىرىسكەنى ابزال. بىراق، سايلاۋ تۋرالى زاڭدى تۇبەگەيلى وزگەرتپەيىنشە جاڭا سايلاۋ وتكىزۋدىڭ دە قاجەتى شامالى. سوندىقتان، مەن قازىرگى ۇندەۋ بيلىك تارماقتارى وكىلەتتىگىنە ايتۋلى جاڭالىق ەنگىزەدى دەپ ويلامايمىن. ءيا، بۇل فورماسى جاعىنان ءسوزسىز دەموكراتيالىق قادام. بىراق مازمۇنىنا ۇڭىلسەك – ءبىر اۋىزدان شەشىم قابىلدايتىن ء«بىر پارتيالى» ءماجىلىس سول قالپىندا قالا بەرەتىن سياقتى. ارينە، ۇكىمەت تە تەز ارادا دەپۋتاتتارمەن ء«تىل تابىسۋدى» ۇيرەنىپ الاتىن بولار دەپ ويلايمىن.  سوندىقتان ەشقانداي جاڭا سايلاۋ بولمايدى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

- بيلىكتىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە رەفورما جاسالار الدىندا مارات ءتاجيننىڭ ەلگە ورالۋى نەنى اڭعارتادى؟

- بۇل ترانزيتتىك كەزگە كەلە جاتقانىمىزدىڭ بەلگىسى. ەلىمىزدە قازىر مارات ءتاجين دەڭگەيىندەي ءبىر دە ءبىر ساياساتكەر جوق. ونىڭ كەلۋى وسى كەزەڭدەردە جاسالۋى ءتيىس ساياسي قادامداردى كەزەڭ-كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىگىنەن تۋىنداعان. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە وسى ماسەلەنى ايقىن سەزىنە باستادى دەسە بولادى.

- ءتاجيننىڭ ەلشىلىكتەگى ورنى بوس قالدى. ول جاققا كىم بارۋى مۇمكىن؟ نەمەسە رەسەي تارابى ءبىزدىڭ كانديداتتاردى قابىلداماي جاتقان جوق پا؟ (اسىرەسە رەسەي، اقش، قىتايعا ەڭ بىلىكتى ەلشىلەردى جىبەرۋ كەرەك قوي). 

- ءتاجيننىڭ ورنى بوس قالماسى انىق. قازىر اقش-تاعى سايلاۋدان كەيىن الەمدەگى گەوساياسي جاعداي وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار ايتىلۋدا. ماسەلەن، سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا جانە يناۋگۋراتسيا كەزىندە اقش-تىڭ 45-ءشى پرەزيدەنتى دونالد ترامپ ء«بىز وسىعان دەيىن وزگە ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن دامىتۋعا، ولاردىڭ جاعدايىن تۇزەۋگە تريلليونداعان دوللار جۇمساپ كەلدىك. سول مەزەتتە اقش-تىڭ كوممۋنيكاتسيالىق جۇيەسى قۇلدىراۋمەن بولدى. ەكونوميكامىزدى السىرەتىپ الدىق. بۇدان بىلاي ءبىز ءار دوللاردى اقش مۇددەسىنە جۇمسايمىز. ءوز ەكونوميكامىزعا جۇمسايتىن بولامىز» دەپ مالىمدەدى. ارينە، بۇل الەمدەگى ارزان جۇمىس كۇشى بار ەلدەرگە وندىرىستەرىن ورنالاستىرپ العان اقش وليگارحتارىنا ۇناي قويعان جوق. ولار قاتتى قارسىلىق تانىتۋدا. سونىمەن قاتار ترامپتىڭ «ميگرانتتاردى قابىلداماۋ، ەلدەرىنە قايتارۋ» مالىمدەمەسىنەن كەيىن وعان شەت ەلدىك ميگرانتتاردىڭ ارزان جۇمىس كۇشىن پايدالانىپ بايىپ جاتقان اقش بيزنەس وكىلدەرى دە قوسىلدى. قازىر قاتتى تەكەتىرەستىك جاعداي ورنادى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم – بۇل جاعدايدىڭ رەسەيدىڭ گەوساياسي ماقساتتارىنا ساي كەلەتىندىگىنەن. ماسەلەنىڭ قالاي شەشىلەرى بەلگىسىز، ارينە. بىراق اقش پەن رەسەي اراسى ءبىرشاما جاقسارا ما دەگەن سەنىم بار. وسىعان بايلانىستى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتا رەسەيدىڭ بەدەلى ودان ءارى ارتادى. ەندەشە، بۇل –  ونىڭ ىقپالى قازاقستان مەن باسقا وداقتاس مەملەكەتتەردە كۇشەيە تۇسەرىن بىلدىرەدى دەگەن ءسوز. ءسويتىپ، اقش پەن رەسەي اراسىنداعى شيەلەنىستى جاعدايعا «الاڭداپ» وتىرعان ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بىرقاتار تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى وزدىگىنەن «ترامپتىڭ كومەگىمەن» شەشىلگەلى تۇرعان سىڭايلى.

تىپتەن، ترامپپەن بايلانىسى بار دەپ جۇرگەن بۇرىنعى قازاقستاندىق ءۇش وليگارحتى دا اقش-قا «اتتاندىرۋدىڭ» قاجەتى بولمايتىن سياقتى...

ءتاجيننىڭ ەلگە ورالۋى ءدال وسىنداي كەزگە تاپ كەلگەندىكتەن، رەسەي تارابى مىندەتتى تۇردە ءوز تالابىن قويادى. دەگەنمەن، ءسىزدىڭ سۇراقتاعى «بىلىكتى ەلشى» دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. سەبەبى، ەلشى ءوز بەتىمەن  ساياسات جۇرگىزەتىن ساياسي تۇلعا قاتارىنا جاتپايدى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى تاجىريبەسى مول كەز كەلگەن لاۋازىمدى تۇلعا ەلشى بولۋىنا مۇمكىندىگى بار. مىسالى، «ەگەمەندى قازاقستاندى» ۇزاق جىل باسقارعان، قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى – ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ. كەزىندە التىنبەك سارسەنباەۆ، ودان كەيىن جانسەيىت تۇيمەباەۆ، مارات تاجيندەر بولدى عوي. ولاردىڭ ءبارى دە گۋمانيتارلىق ءبىلىمى بار كازگۋ-ءدىڭ تۇلەكتەرى بولاتىن. مۇمكىن سول ءداستۇر ساقتالاتىن شىعار.

- كوپ راقمەت، ءابدىراشيت اعا...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz