سونىمەن وزىمىزبەن دىندەس، تىلدەس كورشى ەلدەر ىشىندە وزگەلەرگە الابوتەن ەلگەزەكتىگىمىزدى كورسەتەتىن ادەتىمىزبەن حريستوستىڭ تۋعان كۇنىنە (روجدەستۆو حريستوۆو) وراي تويلاناتىن جاڭا جىلدى سوناۋ قاراشا ايىنان باستاپ (اسىرەە، تەلەارنالاردا) دۇبىرگە-ءدۇبىر قوسىپ، دۋمانداتىپ شىعارىپ سالدىق. شىعارىپ سالدىق دەگەنىمىز بەرجاعى عانا، ويتكەنى، قازاقستاندىق تەلەارنالاردا كۇپىنىڭ بيتىندەي قۇجىناعان «جۇلدىزدار» «جاڭا جىل، قوش كەلدىڭ»، «ايازاتا كەلىپ قالدى» دەپ ءالى دە اندەتۋدە.

اتام قازاقتا «ارسىزعا كۇندە مەيرام» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ول از بولسا، عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرى «پەندەنىڭ كوبى ارماندا، اقىماقتىڭ عانا مۇڭى جوق» دەپتى ءبىر ولەڭىندە. ءبۇتىن قازاقتى سونداي دەپ اتاپ كۇناھار بولمايىق، بىراق سوڭعى جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە قازاقتىڭ توي-دۋمانشىلدىعى شامادان تىس شىعىپ كەتكەنى راس. بۇل «تويىپ سەكىرۋ مە، توڭىپ سەكىرۋ مە؟» ونى دا ءبىر اللا بىلەدى. بىراق ەل باسقارۋ ىسىندە «حالىققا نان بەرىپ قوي دا سوسىن كۇندىز-ءتۇنى ويىن-توي وتكىزە بەر» (نارودۋ- حلەب  ي زرەليششە) دەگەن قيتۇرقى ساياسات بار ەكەنى جانە راس. بۇگىنگى قازاقتار بۇكىل توي-تومالاق، مەرەكە-مەيرامدى تۇگەل اداقتاپ، تەلەارنادان ورىسشا، اعىلشىنشا ءان سالىپ، «بيلە، قازاقستان!» دەپ بي بيلەۋدىڭ نەبىر «ناقتى قادامىنان» ءوتىپ بولىپ، ەندى شەت ەلدەردىڭ، اسىرەسە، كاتوليك دىنىندەگىلەردىڭ باسقالاردى مىلتىقسىز باسىپ الۋ ءۇشىن ويلاپ تابىلعان وتىرىك مەيرامدارىن تويلاۋعا كوشتى. سونداي مەيرامنىڭ، مەيرام ەمەس جاس ۇرپاعىمىزدى ۇلتتىق ساناسىنان،  ۇلتتىق ار-نامىسىنان جۇرداي بىرنارسەگە اينالدىرۋ ءۇشىن قازاقستانعا اكەلىنگەن  زالىمدىق دىردۋدىڭ ءبىرى – «ۆالەنتين كۇنى» دە كەلىپ قالدى. شەتەل ميسسيونەرلەرى ونسىز دا اتا-بابا داستۇرىنەن الشاقتاپ كەتكەن قازاق جاستارىنىڭ ساناسىنا ونى «ماحاببات كۇنى» دەگەن اتپەن ءسىڭىرىپ جىبەردى. بۇل زالىمدىق مەيرامعا قازاقستاننان باسقا وزبەكستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان سياقتى بىزبەن ءتىلى، ءدىنى، سالت-ءداستۇرى ءبىر رەسپۋبليكالاردىڭ بارىندە تىيىم سالىنعان. ال نە مەكتەبىندە، نە ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسى، اتا-بابا سالت-ءداستۇرى، ۇلتتىق ار-ۇياتى تۋرالى ءبىر ءپان تۇگىل ءبىر ساعات وتكىزىلمەيتىن قازاقستاندا ورىسشا، اعىلشىنشا سويلەپ، سولاردىڭ ءانىن سالىپ، قيمىلىنان ادام شوشيتىن بيلەرىن بيلەپ، سونىسىن ۇلكەن جەتىستىك دەپ بىلەتىن قازاق قىز-جىگىتتەرى وسى زىمياندىق مەيرامنىڭ ۋلى بۋىنا باسى اينالىپ شىعا كەلدى. باسى اينالماي قايتسىن، بۇل مەيرامنىڭ شارتى بويىنشا قىز بەن جىگىت بۇل كۇنى ويىنا نە كەلسە سونى ىستەۋىنە بولادى. ودان ارتىق قانداي مالعۇندىق بار؟

ءبىر ۇلتتى تىلىنەن، دىنىنەن، ۇلتتىق ار-ۇياتىنان ايىرىپ، قۇرتىپ جىبەرۋدىڭ ەڭ وڭاي ءتاسىلىنىڭ ءبىرى – وسى زىميان مەيرام! تەراكت جاساماقشى بولعان ەكەن دەپ الدەبىرەۋلەردى ۇستاپ الۋدان قولى بوسامايتىن بيلىك مۇندايلارعا كەڭ جول اشىپ قويعان. جانە ءبىر قىزىعى قازىر تەراكت جاساماقشى دەپ ۇستالعانداردىڭ ءبارى تەك قازاقتار ەكەنى دە تۇسىنىكسىز. سونىمەن بۇگىندە ايەل جىنىستىسى كۇيەۋگە تيمەيتىن، تيسە ونى كۇيەۋىم، ەرىم دەمەي «ناپارنيگىم»، «جولداسىم» دەۋدى دارەجە كورەتىن، بالا تۋدىڭ ورنىنا يت پەن مىشىق اسىرايتىن، سونىسىن «وركەنيەتتىلىك» دەپ بىلەتىن، ەركەك-ەركەككە ۇيلەنەتىن، سونىڭ ءبارىن زاڭداستىرعان ەلدەر ەندى وسى حايۋاندىق قىلىقتارىنىڭ ءبارىن قازاقستانعا ەمىن-ەركىن تاراتۋدا. قازاقستان بيلىگى ولارعا تىيىم سالۋعا جۇرەگى داۋالامايدى،  سوندىقتان قازاقتاردى وسىنىڭ بارىنە «تولەرانتتى»، ياعني، كونبىس بولۋعا شاقىرادى. بۇل كۇنى قازاق جاستارىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا، قىلىقتارىنا قاراپ تۇرىپ بۇل ء وزى قازاقتىڭ «ۇلتتىق  مەيرامىنا» اينالعان با دەرسىڭ. ولار كيەلى ناۋرىز تويىن دا بۇلاي تويلامايدى. ال «قاساپشىعا – مال  قايعى، قارا ەشكىگە جان قايعى» دەگەندەي بازاردى دا – بازار، كوشەنى دە – بازار  قىپ قولىنا تۇسكەنىن تۇگەل ساتىپ جۇرگەندەرگە ءبارىبىر، ولار سول كۇنى ساۋداسى ءجۇرىپ، ءبىر قارىق بوپ قالادى.  بازارلار مەن كوشەلەر قانقىزىل قىپ بوياعان قاعازدان جاسالعان جۇرەكتەرگە، «ماحابباتىم سەنسىڭ»، «بۇگىنگى ءتۇن بىزدىكى»، «تاڭدى بىرگە قارسى الايىق» دەگەن ەلىرتپە سوزدەرى بار اشىق حاتتارعا تولى. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن عانا «روجدەستۆو حريستوۆونى» تويلاپ ستاكان سوعىستىرىپ، «س نوۆىم گودوم!» دەپ شۋىلداپ، تالاي شولمەكتى توڭقايتىپ تاستاعان، نە ۇيدە، نە مەكتەپتە، نە ۋنيۆەرسيتەتتە ۇلتتىق تاربيە دەگەن ءسوزدى ەستىپ كورمەگەن قىز بەن جىگىت سىڭاراياق سوقپاقتاي تار تروتۋاردىڭ قاق ورتاسىندا ەرىنگە-ەرىن جابىسىپ، بۇل دۇنيەنى ۇمىتىپ بالقىپ تۇرادى. ولارعا ء«تايت» دەپ جاتقان ءبىر قازاق جوق. اشەيىندە، تەلەديداردان «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەگەن جاتتاندى دا جادىگوي ءسوزدى ءجۇز قايتالايتىن اقساقال-سىماقتار مەن دەپۋتاتتاردىڭ بىردە-ءبىرى مىنا حايۋاندىققا تىيىم سالايىق دەگەنىن ءبىر ەستىمەيمىز. ونىڭ ورنىنا بۇل كۇنى الماتىداعى «مەدەۋ» مۇز ايدىنىندا، مەترونىڭ كەيبىر بەكەتتەرىندە الۋان ءتۇرلى قوندىرعىلار ورناتىلىپ، ەندى ءبىر الاڭقايلاردا كۇمپىلدەگەن مۋزىكا  ويناپ، وتكەن-كەتكەندەرگە «ۆالەنتينكا» پىشىنىندەگى كۋپوندار تاراتىلعانىن دا كوردىك. ءتىپتى، ءارتۇرلى ويىندار مەن جارىستار وتكىزىلەدى. قۇشاقتاسىپ، ءسۇيىسىپ،  جاس ءسابيىن توبەسىنە قويىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ جاتقاندار قانشاما؟!

ال «مەگا»، «سپۋتنيك»، «ريتتس پالاس» اتاۋلى ساۋدا، ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىنداعى ءسان كورسەتىلىمدەرىن، لوتەرەيا ويىندارىن ۇلەستىرىلىپ جاتقان بايگەلەر مەن سىيلىقتاردى  كورگەندە قازاقى تىلمەن ايتقاندا «مىنالاردىڭ اكەسى ءتىرىلىپ كەلگەن شىعار» دەۋگە بولادى. قىسقاسى، تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىن تويلاعان قازاقستانداعى ناۋرىز مەيرامى مىنانىڭ قاسىندا ء«جىپ ەسۋگە جارامايدى». بىلە بىلسەك، ناۋرىز مەيرامى ۇلت ۇلىلىعىنىڭ، ۇلت زاڭعارلىعىنىڭ، دەگدارلىعىنىڭ شىرقاۋ شىڭى، ءارى عالامزەرتتەۋ (استرونوميا) عىلىمىنىڭ شامشىراعى ەمەس پە؟!

زاڭعار جازۋشى م. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتقان جاستارعا «وسى سەندەر وي، ايتتىق قوي، وي، جازدىق قوي، ونى!» دەيسىڭدەر. ايتا بەرۋ كەرەك، قايتالاپ ايتىپ وتىرۋ كەرەك. توبەدەن تامشىلاعان سۋ دا كۇندەردىڭ كۇنىندە استىنداعى تاستى تەسىپ شىعادى» دەيدى ەكەن. ءبىز دە ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىعىنا، ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىنا زور اپات اكەلەتىن، بەرجاعى رەسەي، ارجاعى باتىستان كەلىپ جاتقان رۋحاني، مادەني كەسەلدەرگە توسقاۋىل قويۋ كەرەكتىگى تۋرالى ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەمىز. شەتەل ساياساتكەرلەرى، فيلوسوفتارى مەن مادەنيەتتانۋشىلارى سۇرقيالىقپەن ويلاپ تاپقان وتارلاۋدىڭ جاڭا، زىميان ءتۇرى – گلوباليزايانىڭ ياعني، جاھاندانۋدىڭ ءبىر سالاسى «ۆالەنتين كۇنى»، «تاتيانا كۇنى»، «حەللوۋين» سياقتى رۋحاني ازعىنداتۋ مەيرامدارىنىڭ ۇرپاعىمىزعا تيگىزەر زالالى اناۋ-مىناۋ تەراكتىدەن دە اۋىر سوعارى ءسوزسىز. وسىنى جاقسى تۇسىنگەن مۇسىلمان ەلدەرى مەن تۇركىتەكتەس ەلدەر ءوز ۇلتىن مۇنداي قاسىرەتتەردەن ساقتاۋدىڭ، ۇل-قىزدارىنا ۇلتتىق نامىس پەن ۇلتتىق سانانى، ۇلتتىق تاربيەنى ءسىڭىرۋدى قاتتى قولعا الۋدا. ال ءبىز شە؟

ءبىز ياعني، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العان 25 جىل ىشىندە جاس ۇرپاعىمىزعا ونى ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا ەلىمىزگە كەلىپ جاتقان قانداي جات ءداستۇر، جات قىلىق، جات ءۇردىس اتاۋلىنىڭ بارىنە «تولەرانتتى بولىڭدار» دەپ، گەندەرلىك ساياسات، ازاماتتىق نەكە سياقتى ۇلتىمىزعا ورەسكەلدىكتەرگە  كەڭ جول اشىپ قويدىق. ءتىپتى، ءوز ۇلتىڭ تۋرالى ازىراق، وزگە ۇلتتار تۋرالى كوبىرەك ويلا، سولارعا قامقورشى بول دەگەنگە شەيىن باردىق. ءورىستىلدى  اقىندارىمىز بەن ءورىستىلدى مادەنيەتتانۋشىلارىمىز «وبششەچەلوۆەچەسكوە مىشلەنيەدە»، «پلانەتارنىي ماسشتابتا» ويلاپ، سولاي سويلە دەگەن سياقتى ەرسى سوزدەردى قۇيدى ۇل-قىزدارىمىزدىڭ قۇلاعىنا.

راس، شىعىستىڭ كەمەڭگەر شايىرلارىنىڭ ءبىرى ساعديدىڭ (ساادي), «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەنى بار. بىراق ساعدي وسى كۇنگى ساعاديەۆشىلاپ ءۇش تىلدە سويلە، اعىلشىنشا، ورىسشا ولەڭ ايتىپ، «ڭ» دىبىسى «ن» دەپ، ۇلتتىق داستۇرىڭە، باباڭنىڭ تاربيەسىنە جات بۇكىل مەيرام، مەرەكەدەن قالما دەگەن جوق. قازاق ەشقانداي «ۆالەنتين كۇنى»، «تاتيانا كۇنىسىز-اق» ءوز ۇل-قىزدارىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تانىس-ءبىلىس، سىرلاس، مۇڭداس بولۋىنا، ءبىر-بىرىنە ىنتىزار (عاشىق) بولۋىنا كەدەرگى جاساماعان. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ دالەلدەپ جاتپاي-اق ويىن-تويلاردا قاتار وتىرىپ ءان سالىپ، ءازىل-قالجىڭ ايتۋىنا، قىز بەن جىگىت ايتىسىنا رۇقسات بەرىپ، «وتىرماق»، «اقسۇيەك»، «التىباقان تەبۋ» سياقتى ءارتۇرلى  ويىن-ساۋىقتار ۇيىمداستىرىپ وتىرعان. بىراق سونىڭ ءبارى بۇگىنگى «ۆالەنتين»، «تاتيانا» كۇندەرىندەگى سياقتى قالىڭ ەلدىڭ كوزىنشە ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا جەلىمشە جابىسىپ ءسۇيىسۋ، كۇيەۋگە شىقپاي-اق بالا تۋ، وزگە دە ادەپسىز قىلىقتارسىز-اق اسقان سىپايى، بيىك مادەنيەتتىلىك جولىمەن اتقارىلعان. ەندەشە، ەگەر مىنا الماعايىپ زاماندا قازاق دەگەن ۇلتىمىىزدى امان ساقتاپ قالۋدى ويلاساق، پارلامەنتى، ۇكىمەتى بار، باسقا قوعامدىق ۇيىمدارى بار ءبارى اقىلداسىپ ۇلتتىق ءتىل، اتا-ءداستۇر، ۇلتتىق تاربيە، ۇلتتىق مادەنيەت، ۇلتتىق مەيرام اتاۋلىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىر زاڭ قابىلدايتىن كەز كەلدى.

مىرزان كەنجەباي 

Abai.kz