مۇرات ابەنوۆ جۇرگىزەتىن «قوعامدىق كەڭەس» باعدارلاماسىندا امانگەلدى ايتالى اعامىز ءبىر شىندىقتى شىجعىرىپ وتىرىپ بەتىمىزگە باستى.

-         مەنىمەن كەزدەسكەن ادامدار، حال-جاي سۇرايتىن تانىستارىم: «اقتوبەڭ قالاي؟»، «اقتوبەڭدە نە جاڭالىق؟» دەيدى. وسى دۇرىس ءسوز بە؟ شىندىعىندا اقتوبە مەنىڭ عانا اقتوبەم ەمەس، ءبارىمىزدىڭ اقتوبەمىز. ەل، جەر بارىمىزگە ورتاق. ءبىز ءالى سونى سەزىنە الماي ءجۇرمىز. ويتكەنى ازاماتتىق سانا، ازاماتتىق قوعام جوق بىزدە، - دەدى.

راسىندا سولاي. قازاق ءوزىنىڭ تۇتاستىعىن ۇعىنا الماي كەلەدى. مىسالى اقمولا وبلىسىنىڭ بايىرعى تۇرعىنى  مەيلى ماڭعىستاۋدان كەل، مەيلى تالدىقورعاننان كەل، سەنى «يۋجان» دەپ قارسى الادى. اقتاۋداعى اعايىنعا اتا-تەگىڭدى قانشا جەردەن تاراتىپ ايتساڭ دا، ءيا ارعىن، ءيا نايمان ەكەنسىڭ عوي دەيدى دە قويادى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل تۇبەكتەگى جۇرتتى وزىنەن باسقانىڭ تاريحى، تاعلىمى،  شەجىرەسى، مادەنيەتى، ەرلىگى، ەرتەگىسى، اڭىزى، اڭگىمەسى، تاۋى مەن تاسىنىڭ اتى مەن اتاۋى قىزىقتىرمايدى دەگەندى بىلدىرەدى. ارينە، بۇقارانىڭ بۇل قالپىنا زيالى قاۋىمدى، اسىرەسە، اقىن-جازۋشىلاردى كىنالاي المايمىز. «مەنىڭ ەلىم»، «مەنىڭ قازاعىم» دەپ ەگىلەتىن ەل ىشىندە ەرلەر از ەمەس. بىراق، ولاردىڭ داۋىسى بار قازاقتىڭ داۋىسىنا قوسىلىپ، ولاردىڭ وتانىم دەپ سوققان جۇرەگى بار قازاقتىڭ   جۇرەگىنەن جول تابا الماي تۇر. ءسوزدىڭ قىسقاسى، بۇگىنگى قازاقتا ۇلى بابالاردان اماناتقا قالعان بايتاق وتان بار، بىراق، وتانشىلدىق سەزىم جوق. سونىڭ مىڭنان ءبىر مىسالى ايتالى اعامىزدىڭ ايتقانى دەر ەدىك:  «اقتوبەڭ قالاي؟»، «اقتوبەڭدە نە جاڭالىق؟» سول اقتوبەدە (اقتوبە وبلىسىندا) وتكەن جىلى سويىل تىلەگەن سويقان شىقتى. اتىلعان دا، اتقان دا  - قازاق. قازا قۇشقاننىڭ ءبارى – قازاق. الايدا، الگى سۇمدىق وقيعا اقتوبەنىڭ عانا ماڭدايىنا جازىلعانداي قالعان قازاق قىڭق ەتكەن جوق.

الىستان ارىپ-اشىپ كوشىپ كەلىپ جاتقان اعايىن بار. ولارعا دا بۇگىنگى قازاق جاتسىنا قارايدى. مۇلدەم جات، بوتەن، بوگدە جۇرت كوشىپ كەلىپ جەرىن باسىپ الىپ جاتقانداي جاۋىعىپ، رەتى تابىلسا، جۋان جۇدىرىعىن بىلەپ قويادى. تاعى دا سول وتكەن جىلى قحر بەتىنەن كوشىپ كەلگەن ارىستاي ءۇش ازامات قانىشەرلەردىڭ قولىنان ءولدى. سونداي قايعىلى جايتقا قابىرعاسى قايىسۋدىڭ ورنىنا قايسىبىر قازاق: «وسى ورالماندار جالماڭداپ، قۇتىرىپ كەتىپ ەدى، دۇرىس بولدى. بۇل ءوزى وزگەلەرىنە ساباق بولدى» دەستى.

قازاقتا وتانشىلدىق سەزىمنىڭ، ۇلتتىق ۇجداننىڭ كەمدىگىنە تاعى ءبىر دالەلدى تاۋەلسىزدىك كۇنى كورەمىز. وعان مىسالدى جاقىن ءبىر دوسىمنىڭ اڭگىمەسىن كولدەنەڭ تارتا وتىرىپ ايتايىن. دوسىم كوپ سوزگە جوق، بىرتوعا، ويعا زەرەك، وقۋى كەمەل – جان.

-         بالا كەزدەن ارلاساتىن ءبىر توپ وتباسى جىل باسىندا مەرەكە كۇندەرىن ءبولىسىپ الامىز، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن دوسىم. – ول ءۇشىن مەرەكە كۇندەرى قاعازعا جازىلادى دا بۇكەتىلەدى. بەس وتباسى بولساق، قاعازعا ەل دەڭگەيىندە اتالىپ وتەتىن بەس ايتۋلى كۇن تاڭبالانادى. مىسالى، 8 ناۋرىز – حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى، 1 ماۋسىم – بالالاردى قورعاۋ كۇنى، 1 مامىر – ىنتىماق كۇنى، 9 مامىر – جەڭىس كۇنى، 7 قاراشا – بۇرىننان كەلە جاتقان مەرەكەمىز، 23 اقپان – سوۆەت ارمياسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى، 31 جەلتوقسان – جاڭا جىل.   وسى مەرەكەلەردىڭ قايسىسى قايسىسىمىزعا تيەتىنى جەرەبە بويىنشا تارتىلىپ، انىقتالىپ جاتادى. بىردە مەن مەرەكەلەردىڭ قاتارىن تولىقتىرعىم كەپ: «7 قاراشانى قايتەمىز، سوۆەت ارمياسىنىڭ دا قۇرىلعان كۇنى كەرەك ەمەس. بۇرىنعى كۇنتىزبەلەردە قىپ-قىزىل بولىپ تۇراتىن وسى ەكى كۇندى قازاق ەندى پالەندەي ەسكەرمەسە دە بولادى» دەپ ەدىم، پالەگە قالدىم. الدىمەن ءبارىمىزدى بيلەپ-توستەگىسى كەپ جانىعىپ جۇرەتىن قايماق ەرىن قارا قاتىن شاپشىدى: «سەنىڭ تاۋەلسىزدىگىڭ كىمگە كەرەك؟» دەپ. ونىڭ سوزىنە ابىسىنى بولىپ كەلەتىن سەمىز سارى ايەل قوسىلدى. وزگەلەرى دە سول ەكەۋىنىڭ ىزىمەن كەتتى. مەن جاردەم تىلەگەندەي جالتاقتاپ بالا كەزدەن بىرگە وسكەن دوستارىما قاراعام. سويتسەم ولار دا ءبىر اۋىزدان: «سول تاۋەلسىزدىك كۇنىڭدى قويشى» دەمەسى بار ما؟ ال، بۇنداي كيىزكەۋدەلىككە نە دەرسىڭ، ۇندەمەي تۇنەرىپ ۇيىمە قايتتىم.

وسىنى بايان ەتىپ ءسال ءۇنسىز قالعان دوسىم، اششى ءبىر مىسقىل ايتارداعى قالپىن تاۋىپ،  ەزۋ تارتىپ وتىردى دا: «مۇناي، گاز، ۋران، مىس، مىرىش، بيداي – بارىنە كەرەك قوي. تاۋەلسىزدىك ەشكىمگە كەرەك ەمەس پە ەكەن؟ دايىن تاۋەلسىزدىكتى ساتىپ الامىن دەيتىن ەل بولسا، ءبىزدىڭ بيلىك تاۋەلسىزدىگىمىزدى دە ساتىپ جىبەرەتىن شىعار. كوزىقاراقتى، قولى دا، قۇلاعى دا ۇزىن ادامسىڭ عوي. قاراي ءجۇرشى، سونداي ءبىر ەل بولسا، جوعارى جاققا ەسكەرتە سال. مەنىڭ دە دوستارىم ۇلەس الىپ قالار»، - دەپ ءسوزىن تۇيىندەدى.

ءتاڭىرىم ساقتاسىن، ءسوزدىڭ زاتتاناتىن قاسيەتى بار. بۇنداي ءسوزدى ويناپ تا بولسا، ايتۋعا بولمايدى. الايدا، اشىنعان، كۇيىنگەن ادام كەيدە نە دەمەيدى؟ دەمەسىڭدى دەگىزىپ تۇرعان دا سول - قازاقتىڭ قامسىزدىعى، ءوزىن ءوزى سىيلامايتىندىعى، ءوزىنىڭ ەلدىك، ۇلتتىق بولمىسىن سەزىنە دە باعالاي المايتىندىعى سەبەپ بولىپ تۇر ەمەس پە؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟ تاراتىپ ايتار ويىڭىز بولسا، ورتاعا تاستاڭىز، بەك قابىل الامىز.

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz