مەملەكەتتىك «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى جۇزەگە اساتىن بولسا، ەل ەكونوميكاسىن نىعايتۋعا، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنىڭ، تىلدىك ورتانىڭ جاقسارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. ارينە، ەلگە ەل قوسىلىپ، ەتەككە جەڭ قوسىلىپ جاتسا، ءبارىمىز ءۇشىن – قۇت-بەرەكە. سوندىقتان جۇرتشىلىق «نۇرلى كوشكە» ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىر. الايدا كوشى-قونعا بايلانىستى بۇل باعدارلامانىڭ ءمان-جايىن جۇرتشىلىققا ءتۇسىندىرىپ، جەتكىزىپ وتىرۋ اسا قاجەت. ويتكەنى شەتەلدە اتامەكەنىنە، تاريحي وتانىنا قايتۋدى اڭساپ جۇرگەن قانداستارىمىز باعدارلامامەن بايلانىستى الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق، ازاماتتىق ماسەلەلەر جونىندە كەڭىنەن بىلگىسى كەلەدى. ۇكىمەت تاراپىنان بەلگىلەنگەن كۆوتا بويىنشا ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن اتتاعان ەتنيكالىق وتانداستارىمىز ون بەس جىلدان بەرى ورالمان دەپ اتالىپ كەلەدى. ورالماندار اراسىندا «ءبىزدى باسقا جاقتان كەلگەن دەپ، ورالمان اتاندىرىپ بولەكتەپ تاستادى»، «بىزگە ورالمان دەپ ات قويدى» دەپ جاڭساق ويلاپ، تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى تۇسىنىكپەن جۇرگەن باۋىرلارىمىز دا بارشىلىق. ورالمان ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن بۇلايشا تەرىس ءتۇسىنىپ، قورىتىندى جاساۋ دۇرىس ەمەس. شىنىندا، ورالمان اتاۋىن ساياسي-الەۋمەتتىك ءمانى بار، قۇقىقتىق تەرمين دەپ ۇققانىمىز ءجون. ورالمان ءسوزىنىڭ مازمۇنى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قانداستارىمىزدىڭ ءوز وتانىنا ورالعاندا ماتەريالدىق، مورالدىق قامقورلىق كورسەتىلۋگە ءتيىس ايرىقشا الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرى دەگەندى اڭعارتادى.

مەملەكەتتىك «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى جۇزەگە اساتىن بولسا، ەل ەكونوميكاسىن نىعايتۋعا، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ دەموگرافيالىق احۋالىنىڭ، تىلدىك ورتانىڭ جاقسارۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. ارينە، ەلگە ەل قوسىلىپ، ەتەككە جەڭ قوسىلىپ جاتسا، ءبارىمىز ءۇشىن – قۇت-بەرەكە. سوندىقتان جۇرتشىلىق «نۇرلى كوشكە» ۇلكەن ءۇمىت ارتىپ وتىر. الايدا كوشى-قونعا بايلانىستى بۇل باعدارلامانىڭ ءمان-جايىن جۇرتشىلىققا ءتۇسىندىرىپ، جەتكىزىپ وتىرۋ اسا قاجەت. ويتكەنى شەتەلدە اتامەكەنىنە، تاريحي وتانىنا قايتۋدى اڭساپ جۇرگەن قانداستارىمىز باعدارلامامەن بايلانىستى الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق، ازاماتتىق ماسەلەلەر جونىندە كەڭىنەن بىلگىسى كەلەدى. ۇكىمەت تاراپىنان بەلگىلەنگەن كۆوتا بويىنشا ەلىمىزدىڭ شەكاراسىن اتتاعان ەتنيكالىق وتانداستارىمىز ون بەس جىلدان بەرى ورالمان دەپ اتالىپ كەلەدى. ورالماندار اراسىندا «ءبىزدى باسقا جاقتان كەلگەن دەپ، ورالمان اتاندىرىپ بولەكتەپ تاستادى»، «بىزگە ورالمان دەپ ات قويدى» دەپ جاڭساق ويلاپ، تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى تۇسىنىكپەن جۇرگەن باۋىرلارىمىز دا بارشىلىق. ورالمان ءسوزىنىڭ ءمان-ماعىناسىن بۇلايشا تەرىس ءتۇسىنىپ، قورىتىندى جاساۋ دۇرىس ەمەس. شىنىندا، ورالمان اتاۋىن ساياسي-الەۋمەتتىك ءمانى بار، قۇقىقتىق تەرمين دەپ ۇققانىمىز ءجون. ورالمان ءسوزىنىڭ مازمۇنى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قانداستارىمىزدىڭ ءوز وتانىنا ورالعاندا ماتەريالدىق، مورالدىق قامقورلىق كورسەتىلۋگە ءتيىس ايرىقشا الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرى دەگەندى اڭعارتادى. سوندىقتان جۇرتتىڭ قۇلاعى ۇيرەنىپ، تىلگە ءسىڭىستى بولعان ورالمان اتاۋىن “ماعان ۇنامايدى” دەگەن جەلەۋمەن وزگەرتۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس-پىكىرلەردى قولداۋدىڭ قيسىنى جوق.
ورالمان ءسوزىن جۇرتشىلىق نەگىزىنەن رەپاتريانت تەرمينىنىڭ قازاقشا بالاماسى دەپ تۇسىنەدى. اتالمىش ءسوزدىڭ ماعىناسىن بۇلاي ۇعىنۋ، ءبىر جاعىنان دۇرىس تا بولار، بىراق ورالمان اتاۋىنىڭ مازمۇنىندا ۇلتىمىزدىڭ تاريحىنا قاتىستى ساياسي ءمان بار. ادەتتە رەپاتريانت دەپ “سوعىس تۇتقىندارىن; كەزىندە ساياسي، ءدىني ت. ب. ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن بوتەن ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان، كەيىننەن ءوز وتانىنا قايتا ورالعان ەميگرانتتاردى، سونداي-اق بوسقىنداردى» اتايدى. ال قازاق تىلىندە ورالمان دەپ قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا «جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە (رەپرەسسياعا) ۇشىراعان ەتنيكالىق تازالاۋدان (گەنوتسيدتەن) قاشىپ، ساياسي ساۋعا سۇراپ، جات ەلگە جاپپاي قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزدىڭ، ولاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ تانى اتقاننان كەيىن ءوز وتانىنا قايتا ورالعاندارىن ايتادى جانە ازاماتتىق العانعا دەيىن عانا ورالمان دەپ اتالادى. ازاماتتىق العاننان كەيىن ولار زاڭ جۇزىندە ورالمان دەلىنبەيدى. بايىپتاي بىلسەك، بۇل اتاۋدا قازاق ۇلتىنىڭ ءبىر كەزدەردەگى تاريحي تاعدىرىمەن بايلانىستى وسىنداي ساياسي ءمان بار: 1920-30 جىلدار ارالىعىندا ورتالىقتىڭ نۇسقاۋىمەن ادەيى، قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتان حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى قازا بولدى. 65 مىڭ ادام رەپرەسسياعا ۇشىراپ، 25 مىڭ ادام اتىلدى. حالىقتىڭ ءبىراز بولىگى ساياسي ساۋعا سۇراپ، جات ەلگە ەرىكسىز قونىس اۋداردى، حالقىمىزدىڭ دەموگرافيالىق احۋالى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. ەندىگى جەردە وتانىنا ورالعانداردى ءتولتۋما سوزىمىزبەن تەرميندىك ماعىنا بەرىپ ەرەكشە اتاۋ قاجەت بولدى. ورالمان اتاۋى وسىنداي ماندىلىكتەرمەن بايلانىستى قاجەتتىكتەن تۋعان. قايسىبىر ۇلتتاردىڭ تاريحىندا باسقىنشىلىق، ساياسي، ءدىني قۋدالاۋ ت.ب. سەبەپتەرمەن بايلانىستى بوتەن ەلدى، وزگە جەردى پانالاپ، جاپپاي قونىس اۋدارۋ ۋاقيعاسى ەلدىڭ تاريحي تاعدىرى دەپ تانىلىپ، ءوز تىلىندەگى اتاۋمەن ارنايى اتالادى. مىسالى، ءبىر كەزدەردە مەككەدەن مەدينەگە قونىس اۋدارۋشىلاردى ارابتار ءدىني، ساياسي ءارى تاريحي ءمان بەرىپ، ءوز تىلىندە مۇقاجىرلار دەپ اتاعان.
ورالمان اتاۋى – قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىنداعى قايتالاماسى جوق جايتتى، تاريحي-ساياسي ۋاقيعامەن بايلانىستى ماندىلىكتى ارنايى تىلدىك تاڭبامەن بەرۋدى قاجەتسىنۋدىڭ كورىنىسى. وسىعان ءمان بەرگەندىكتەن، كەزىندە مەمتەرمينكوم مۇشەلەرى بۇل ۇعىمدى رەپاتريانت دەپ الماي، ورالمان دەپ اتاۋدى ۇيعاردى. ءورىستىلدى باق-تىڭ دا وسى ءسوزدى رەپاتريانت دەمەي، ۇلتتىق سيپاتپەن ورىس تىلىندە دە ورالمان دەپ قولدانىپ جۇرگەنى ورىندى.
ورالمان اتاۋىنىڭ كەيبىر قارسىلاستارى اتالمىش ءسوزدىڭ تىلدىك (گرامماتيكالىق) نەگىزىنىڭ دۇرىستىعىنا ءشۇبا كەلتىرىپ، مۇنداي سوزجاسامدىق ۇلگى جوق; بۇل ءسوز “ورالمايمىن” دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى” دەگەندەي ءۋاج ايتادى. الايدا ەشكىم زاتتىق ماعىناداعى ورالمان مەن قيمىلدىق ماعىناداعى ورالمان (ورالمايمىن) سوزدەرىن شاتاستىرىپ جاتقان جوق، بۇلاردىڭ كەز كەلگەن جازبا كونتەكستەگى ماعىنالارى اپ-ايقىن اڭعارىلىپ تۇرادى. ال اۋىزشا سوزدە ولاردىڭ ايتىلۋ سازىنىڭ ارباسقا ەكەنى بايقالادى: زاتتىق ماعىنادا قالىپتى ەكپىنمەن ورالمان تۇرىندە، ال قيمىلدىق ماعىنادا ەرەكشە ەكپىنمەن ورالمان دەلىنىپ دىبىستالادى. سونداي-اق ونوماستيكا ماماندارى اراسىندا -مان دەگەن قوسىمشا اۋەلدە “كىسى” دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن دەگەن دە پىكىر بار (قارامان، سارمان ت.ب.).
ال ورالمان اتاۋىنىڭ كەيبىر “وپپونەنتتەرى” تاراپىنان ۇسىنىلعان ەتنيكالىق وتانداس دەگەن تەرمين ءتيىستى ۇعىمدى ءدال بەرمەيدى. ماسەلەن، شەتەلدەردەن ەلىمىزگە كوشپەي وتىرعان قانداستارىمىز دا ەتنيكالىق وتانداس بولىپ تابىلادى، ياعني ۇلتىمىزدىڭ كەز كەلگەن وكىلى ەتنيكالىق وتانداس دەپ اتالادى. سونداي-اق ەتنيكالىق وتانداس دەگەن تىركەس گرامماتيكالىق قاتىناستا تۇرعان ەكى سوزدەن قۇرالعاندىقتان جيناقى، ىقشام كورىنبەيدى.
ەتنيكالىق وتانداستاردىڭ تاريحي وتانىنا قايتۋعا بەل بايلاپ، شەكارا اتتاعاندارى عانا ەرەكشە الەۋمەتتىك مارتەبە الىپ، ورالمان اتاۋىنا يە بولادى. ولاي بولسا، ءبىر كەزدە جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ەتنيكالىق تازالاۋدان (گەنوتسيدتەن) باس ساۋعالاپ جات جەرگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان، وتانىنا قايتا ورالعان باۋىرلاستارىمىزدى قۇقىقتىق مارتەبەگە يە، الەۋمەتتىك توپ رەتىندە تانۋ ءۇشىن وزگەلەردەن ەرەكشەلەپ اتاۋ قاجەت بولدى. ولارعا مەملەكەت تاراپىنان ارنايى قولداۋ مەن قامقورلىقتىڭ كورسەتىلۋىن نەگىزدەۋ ماقساتىمەن جانە ولارعا بەرىلەتىن جەڭىلدىكتەر مەن قۇقىقتارىنىڭ تولىقتاي جۇزەگە اسىرىلۋى ءۇشىن ولار ورالمان دەگەن ارنايى تەرمينمەن اتالدى. ال ەتنيكالىق وتانداس اتاۋى بۇل اقيقات ۇعىمعا سايكەس كەلمەيدى. ءبىر كەزدە جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قانداستارىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان، ەگەمەن ەلدىككە قول جەتكىزگەن وتانىنا قايتا ورالعاندارىنا وزىندىك ات بەرىپ، سول ارقىلى وسى الەۋمەتتىك توپقا ءتان ەرەكشە قۇقىقتاردى نەگىزدەۋدىڭ ءمانى زور. سوندىقتان ورالمان دەگەن اتاۋ قالىڭ حالىق اراسىنا بىردەن ءسىڭىسىپ، قولدانىس تاۋىپ كەتتى. بۇل اتاۋعا تەك جەكەلەگەن ادامدار قارسى ەكەن دەپ، تىلدىك ۇجىمنىڭ ساناسىندا قالىپتاسقان كونتسەپتىنىڭ تىلدىك جۇيەدەگى اتالىمىن كۇشپەن وزگەرتۋ تەرىس ارەكەت دەپ باعالانادى.
ورالمان ءسوزىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرۋشىلەر كوتەرگەن داۋدى توقتاتىپ، جوعارىدا ايتىلعاندارمەن بايلانىستى بۇل اتاۋدىڭ ساياسي-قوعامدىق، قۇقىقتىق-الەۋمەتتىك، تاريحي-ۇلتتىق، تىلدىك-تەرمينولوگيالىق ماندىلىكتەرگە يە ەكەنىن ەسكەرىپ، اتالمىش ءسوزدىڭ ءوز مانىندە قولدانىلۋىنا جول بەرۋدى دۇرىس دەپ سانايمىز.

نۇرگەلدى ءۋاليۇلى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى
«انا ءتىلى» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل