سىزدەرگە ۇسىنىلىپ وتىرعان شىعارما بارون پەتر كارلوۆيچ ۋسلاردىڭ  "وتەچەستۆەننىە زاپيسكي" باسىلىمىنىڭ 1848 جىلعى № 10 سانىندا "چەتىرە مەسياتسا ۆ كيرگيزسكوي ستەپي" دەگەن ەڭبەگى.  19 عاسىردا قازاق دالاسىنا ساياحاتتاپ كەلگەن ورىس بارونىنىڭ ەڭبەگىن وقي وتىرىپ ءارتۇرلى سەزىمدى باستان كەشەسىڭ. ءبىر جاعىنان 19 عاسىردىڭ ورتاسىنداعى قازاق ومىرىنە ساياحات كەشكەندەي بولاسىڭ، ەكىنشى جاعىنان ورىس بارونىنىڭ قازاقتاردى كەمسىتىپ، بۇراتانا جابايى حالىق دەپ شوۆينيستىك تۇرعىدان قورلاپ جازعاندارىنا، جاڭساق ءارى قاتە پىكىرلەرىنە قانىڭ قاينايدى. ارينە، بارون ۋسلاردىڭ  ءبىلىمدى، ادەبي ءتىلدى جاقسى مەڭگەرگەن، كوركەم سوزدەردى جاقسى پايدالاناتىن ادام ەكەنى بايقالادى. بىراق، ءوز تاريحىمىزدى تام-تۇمداپ ەندى تۇگەندەپ جاتقان جاعدايىمىزدا بىزدەرگە مۇراعاتتاردان تابىلعان  تاريحىمىزعا قاتىسى بار ءاربىر دەرەكتى  پاراق، ءاربىر جازبا قىمبات. ءبىز ءۇشىن ولاردىڭ تاريحيلىعى مەن شىنايىلىعى قىمبات بولعاندىقتان قازاقشالاپ وتىرمىن.

ساعات ءجۇسىپ

ەسكەرتۋ:  اۆتوردىڭ  كەنەسارىنى قولداۋشىلاردى  «حيششنيكي، مياتەجنيكي» دەگەنى سوزدەرى «سودىرلار» دەپ اۋدارىلدى.

.

ۋسلار  پەتر كارلوۆيچ (1816–1875), رەسەيلىك ءتىلتانۋشى، كاۆكاز حالىقتارىنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن زەرتتەگەن. 1816 جىلى تۆەر گۋبەرنياسىندا بارون فون ۋسلاردىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتاسى مايور كارل فون ۋسلار 1765 جىلى گەرمانيادان كەلىپ ورىستىڭ ارمياسىنا قىزمەتكە تۇسكەن نەمىستىڭ بارونى، اكەسى كاپيتان كارل كارلوۆيچ ۋسلار 1812 جىلعى سوعىسقا قاتىسقان.

پەتر كارلوۆيچ ۋسلار ورىس ارمياسىنىڭ گەنەرالى، رەسەي باس شتابىنىڭ اكادەمياسىن بىتىرگەن، لينگۆيستيكالىق ارنايى ءبىلىمى بولماعان. 1858 جىلى كاۆكازدىڭ تاريحىن جازۋ جۇكتەلگەن، وسى قىزمەتى كاۆكازدىق تىلدەردى زەرتتەۋگە اكەلگەن.  1868 جىلدان باستاپ رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى.

پ. ك. ۋسلار  1816-1875

184.. جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ اياعىندا توبىل گۋبەرنياسى مەن قىرعىز-قايساق دالاسىنىڭ شەكاراسىندا ورنالاسقان پەتروپاۆلعا كەلدىم. قاجەتى بولماي قالعان قامال بيىك قىراتتى تىك جارعا ورنالاسقان بولسا،  قالا   ەشقانداي ويپات جەرى جوق جازىق دالاعا ورنالاسقان. قامالدان قالاعا  كوز سالساڭ ونىڭ ءتىپ-تىك كوشەلەرى مەن تىك بۇرىشتى قيىلىستارىن كورىپ دويبى تاقتاسىنان اينىمايتىنىن بايقاۋعا بولادى. ۇيلەرى تۇگەلدەي اعاشتان سوعىلعان، اراسىندا ءبىر-ەكى تاستان سالىنعان جەكە مەنشىك ۇيلەر، بىرنەشە قازىنالىق عيماراتتار بار. پەتروپاۆل قالاسى توبىل گۋبەرنياسىنىڭ ۋەزدىك قالالارىنىڭ ىشىندەگى تومەننەن كەيىنگى ەڭ سۇلۋ قالا بولعانىنا قاراماستان، ونىڭ ماعان اسىرەسە ۇنايتىن جەرى – كوشەلەرىنىڭ  تارلىعى جانە ولاردىڭ كوشەدەگى قۇرىلىستارعا سايما-ساي كەلەتىندىگى. كوشەلەرىنىڭ كەڭدىگى نەۆا داڭعىلىنداي، بويىنداعى لاشىقتاردىڭ بيىكتىگى ءبىر جارىم ساجىن بولاتىن قالا كورىنىسىنەن جامان نارسە بار ما ەكەن. ءتاپ-ءتاۋىر سوعىلعان دەپ سانالاتىن ءبىزدىڭ قالاشىقتارىمىزدىڭ بارىنە ورتاق كەمشىلىك وسى.

پەتروپاۆل مەن سەميپالاتينسك – ورتا ازيا مەن باتىس ءسىبىردى ساۋدامەن بايلانىستىراتىن باستى نۇكتەلەر بولىپ سانالادى.  بىراق بۇل ساۋدا قاتىناسى ازىرشە بيشارالىق جاعدايدا، مۇنداي جاعدايدان شىعۋ ءۇشىن قازاق دالاسى ابدەن تىنىشتالۋى ءتيىس، بىراق اڭساپ جۇرگەن مۇنداي زاماننىڭ تۋاتىن ۋاقىتى ءالى جاقىن ەمەس.   رەسەيدىڭ قاراماعىنداعى ەكى وردانىڭ ەكەۋىندە دە قالىپتى ءتارتىپ ورناتۋ جولىندا ۇكىمەت كوپتەگەن جۇمىستار اتقارعانىنا قاراماستان اتالعان ايماقتاردا  تىنىشتىق ورناماي وتىر. پەتروپاۆلدان شىعاتىن كەرۋەندەر تۇران نەمەسە ماۆەراننەگر دەپ اتالاتىن ايماقتاعى حاندىقتارعا – حيۋاعا، بۇحاراعا، قوقان مەن تاشكەنتكە بارادى.  بۇلارعا قوسىمشا، سەميپالاتينسكىدەن شىعاتىن كەرۋەندەر جاقىن ۋاقىتتان بەرى اسپان استىنداعى يمپەريانىڭ باتىس شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان شۇگىشەك قالاسىنا جانە قىتاي تۇركىستانىنداعى  قالالارعا، ۇلكەن جانە كىشى قۇلجاعا قاتىنايدى. وسىلاي دەسەك تە، بۇل جاسالىپ جاتقان ساۋدا اينالىمدارى اندا-ساندا ءبىر رەت قايتالاناتىن تاجريبەدەن اسپايتىندىقتان، ولاردى اۋىز تولتىرىپ ساۋدا قاتىناستارى دەۋگە تۇرمايدى. ءالى كۇنگە دەيىن ءسىبىردىڭ تۇران مەن قىتايعا كورشى ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ەش بەلگى جوق، بىرنەشە شاپان مەن ايەلدەرگە ارنالعان قىمبات جاعالى تون اكەلىنەتىنىن بىلەمىز. ولاردىڭ قانداي ماتەريالدان تىگىلگەنىن ءبىر عانا ادام – ياكينف اكەي عانا بىلەدى.  سونىمەن بىرگە، اسپان استى يمپەرياسىنىڭ تۇرعىندارىن ادەپسىز تۇردە بەينەلەگەن بىرنەشە كارتينا اكەلىنىپتى.

قارىم-قاتىناستارى سونشاما از بولعانىنا قاراماستان پەتروپاۆل قالاسىنىڭ كەلبەتى شەكارالىق قالادان اينىمايدى. تۇرىك ماعىناسىنداعى سوزدەردى كوشەلەردىڭ ءار بۇرىشىنان ەستيسىڭ، ولاردىڭ داۋىسى پارسى ءتىلىن بۇزىپ سويلەيتىن بۇحارلىقتاردىڭ عانا ەمەس، ءتىپتى ءبىزدىڭ ورىس ءتىلىمىزدى دە باسىپ كەتەدى.  كيگەن كيىمدەرىنىڭ الا شۇبارلىعى بىردەن كوزگە تۇسەدى.  مەن تۇسىنبەيتىن ءبىر نارسە بار، وسى ءبىر ۇستەرىنە جالتىراعان شاپاندارى مەن الا شالمالارىن كيىپ الىپ كوشەلەردە  اسىقپاي ماڭعازدانىپ قىدىرىپ جۇرگەن قىمباتتى قوناقتاردىڭ بىزگە نەگە كەلگەندەرى تۇسىنىكسىز. ءبىزدىڭ جەرگە ارنايى كوزدەپ كەلگەن شارۋالارى جوق سياقتى، جوق ەكەنى انىق، ايتپەسە ورتاازيالىق ايماقپەن جاسالىپ جاتقان ساۋدا قاتىناسىنىڭ تسيفرلارى  سونشاما از بولماس ەدى. ايتسە دە ءبىر بايقاعانىم، وسى ءبىر  ونشا اۋقاتتى ەمەس ازيالىقتاردىڭ الىس جەرلەرگە ساپار جاساۋعا دەگەن قۇمارلىعى; بۇل جاعىنان ولار اعىلشىندارعا ۇقسايدى، تەك ايىرماشىلىعى – اعىلشىندار قايدا بارسا دا ءبىر جۇمىسىمەن بارادى، ال ازيالىقتارعا كەلسەك، ولار ەشقانداي ماقساتسىز ساپارلاپ جۇرە بەرەدى. كۇن كورىس ءۇشىن، اشتان ولمەس ءۇشىن بۇل ءدىندارلار اشتان ءولىپ بارا جاتسا دا جۇمىس ىستەمەيدى. ولار ءارتۇرلى جەلەۋدى تاۋىپ كەرۋەنباسىعا جالدانادى نەمەسە كەرۋەننىڭ، اسكەري وتريادتىڭ ماڭىندا ءجۇرىپ، ايتەۋىر اشتان ولمەۋدىڭ رەتىن تابادى. سوندىقتان دا ازيالىق جاۋلاپ الۋشىعا نەمەسە قاراقشىعا قاسىنا ۇلكەن شايكانى جيناپ الۋ تىپتەن قيىن ەمەس. بىرنەشە اي بويى تۇيەنىڭ قومىندا وتىرۋ نەمەسە اتتىڭ ۇستىندە قامشى ءۇيىرىپ ەشتەڭەنى ويلاماي، ەرتەڭگى كۇنىم قانداي بولادى دەپ باس اۋىرتپاي جۇرە بەرەدى. ەرتەڭگى كۇنىنىڭ كەشەگى كۇندەي بولارىنا ابدەن سەنگەن. ارينە مۇنداي ساپارلاردىڭ قاۋىپتەرى دە از ەمەس، كەيبىرەۋلەردى، جۇرەكتىلەرىن دە ويلانتۋى مۇمكىن، بىراق «جازىمىشتان وزمىش جوق» دەگەن قاعيداعا بەرىك سەنگەندەر، ۇيىڭدە  وتىرىپ تا ءولۋىڭ مۇمكىن دەپ وزدەرىن جۇباتادى. سونىمەن بىرگە ورىس قالالارىنىڭ حيۋا، تاشكەنت نەمەسە بۇحارادان كەلگەندەر ءۇشىن جاقسى جاقتارى دا بار. مۇندا كەلگەن ەرلەر حاننىڭ قولاستىندا جۇرگەن كەزدەرىندە دەنەسىنە  دۇرە ءتيىپ سودان العان جارالارىن ەمدەيدى، يسلام ءدىنى جۇكتەيتىن كوپتەگەن مىندەتتەردەن از ۋاقىتقا بولسا دا قۇتىلادى. پەتروپاۆلدا رومعا سۇرانىس بارشىلىق، ءدىندارلار ونى ىشەتىنى سونشالىق، ولاردىڭ بۇل ەرلىگىنە بۋرتسوۆتىڭ ءوزى تاڭقالعان بولار ەدى.

جاعدايدىڭ سولاي بولۋىنا بايلانىستى بۇل قالاشىقتا بىرنەشە كۇن ايالداۋىما تۋرا كەلدى، وعان ەش وكىنىشىم جوق، مەنى قىزىقتىرعان نارسەلەر كوپ بولىپ ۋاقىتىم ەش بايقالماي تەز ءوتىپ كەتتى. سىرتتان كەلگەن بىرنەشە كوپەستەرمەن جاقىن تانىسىپ كەشقۇرىم جاتقان جەرىمدە ءبىر توپ قاۋىم ادام جينالاتىن بولدىق. بۇل جاقتىڭ ادەت-عۇرپىن بىلمەگەندىكتەن ءبىر-بىرىمىزگە العاشقى يكەمسىز ماقتاۋ سوزدەر ايتىپ، تاماعىمىزدان ءبىر-ەكى ستاكان پۋنشتى وتكىزىپ العان سوڭ قوناقتارمەن ارامىزداعى مۇز قابىرشاق تەز ءجىبىپ، اڭگىمەمىز جاراسىپ كەتتى. پەتروپاۆلدا ساياسات ءاربىر اڭگىمەنىڭ باستى وزەگى، بىراق مۇنداعىلار ەۆروپالىقتار جايلى ەش حابارى جوق، ءتىپتى بىلگىسى دە جوق. ەشكىم تانىمايتىن ەل باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ءمينيسترىنىڭ اتىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەسە، گيزو دەگەننىڭ دە كىم ەكەنىنەن حابارى جوق،  شىلدە ايىندا ورىن العان كۇركىرەگەن وقيعانىڭ داۋىسى پەتروپاۆلدىق ساياساتكەرلەردىڭ قۇلاعىنا ءالى جەتپەپتى. سول سەبەپتەن دە بىزدە جۇرتتىڭ بارلىعى ايتىپ جۇرگەن اڭگىمەلەردى قايتالاپ تىڭدامايسىز، ەلەڭ ەتكىزەر جاڭالىق پەن پايدالى ءىس جايلى دا سيرەك ەستيسىڭ. بۇل جەردىڭ ساياسي الەمى باسقاشا. بۇل جاقتا اتى جۇرتقا تانىس ەمەس ەلدەردى ەستيسىڭ، ولاردى بۇل جەردىڭ تابيعاتى باسقا الەمنەن ۇلكەن سۋسىز شولدەرمەن ءبولىپ تاستاعان، ولار ءوز ومىرلەرىنىڭ تاعدىرىن وزدەرى شەشىپ كەلەدى، بۇكىل الەمدى  قاناتىنىڭ استىندا ۇستاپ وتىرعان ەۆروپالىقتارعا باعىنبايدى. جەردىڭ ورتاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەردىڭ ساياسي تۇرمىسى قانشالىقتى قيال عاجايىپتارعا تولى دەسەڭشى!  ىسكەندىر رۋمي مەن شىڭعىسحان، سامانيدتەر مەن تيمۋريدتەر – مىنە، وسى اتاۋلاردى تۇراندىق عالىمدار ماقتانىشپەن ءجيى قايتالايدى. بۇل ولكەنى جاۋلاپ العان وزبەكتەردىڭ زامانىنان ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزعا دەيىنگى تاۋسىلمايتىن قانعا تولى تاريحىن ايتساڭشى! سول قانتوگىستەر بۇرىنعى كەزدەن دە جامان قاھارلى بولىپ جالعاسۋدا. قۇدىرەتتى بولعان الپاۋىت مەملەكەتتىڭ تەز قۇرىلىپ، تەز قۇلاۋى ءجيى كەزدەسەدى، ولاردىڭ قۇلاعانىنان كەيىنگى قاندى  تاسقىنى ءار قۇلاعان سايىن قاھارلانا تۇسۋدە! سول اپاتتاردى باسىنان كەشكەندەردى تىڭداي وتىرىپ ازيالىقتاردىڭ شىنايى مىنەزىن تانيسىڭ، ولاردىڭ اراسىندا ادال ياگونى، ەرجۇرەك فالستافتى اتتاعان سايىن كەزدەستىرەسىڭ. دانا شەكسپير ماكبەتتىڭ بەينەسىن جاساۋ ارقىلى بىزگە  تەز ءوسىپ تەز سونەتىن ازيالىق جاۋلاپ الۋشى پاتشالاردىڭ مىنەزىن كورسەتىپ ءتۇسىندىردى. بۇل پاتشالاردى سول كەزدەگى جاعداي مەن ورتا ءبىر قىلمىستى جاساتىپ، ەكىنشى قىلمىسقا يتەرمەلەپ وتىرادى. ولاردىڭ تەز جەڭىسكە جەتۋى مەن تەز ءولۋى دە ءبىرىن ءبىرى جاقسى تۇسىندىرەدى.

پەتروپاۆلعا جول-جونەكەي بارعان ەدىم، قىزمەت بابىمەن قىرعىز-قايساق دالاسىنا بارۋ نيەتىم  بولاتىن، سوندىقتان دا مەنى قىزىقتىراتىن ماسەلەلەر سول ولكەدە بولعاندىقتان، بار اڭسارىم سول جاقتا ەكەنى بەلگىلى. بۇل ولكەدە بۇعان دەيىن ەشقاشان بولماعانمىن. بىلگەندەرىم جايلى وقۋشىلارىممەن ءبولىسىپ قويايىن،  بۇل دالا جايلى حابارى بار وقۋشىلارىما ايتارىم، مەنىڭ ماقالالارىمدا ايتا قويارلىقتاي جالپىلاما دەرەكتەردەن باسقا ەشتەڭە جوق. بىراق مەنىڭ وقۋشىلارىمنىڭ كوپشىلىگى «قىرعىز-قايساق دالاسى» دەگەن كەزدە كوز الدارىنا گەوگرافيا وقۋلىقتارىنداعى اپپاق تەڭىز سيقتى بولىپ كورىنەتىن بوس جاتقان وراسان زور كەڭىستىكتى ەلەستەتەدى. وسى وقۋشىلارىما شامالى شىدامدىق جاساپ كەلەسى بەتتەردى وقىڭىزدار دەمەكپىن.

II.

قازاقتىڭ بارلىق تاريحى تولىپ جاتقان بايلاۋى جوق اڭىز بەن ءافسانالاردان تۇرادى: ەشقانداي جىلناما قالماعان، ءتىپتى تاريحي ەپوستىق مۋزىكالىق شىعارمالار دا جوق. يا، دالادا ءاربىر تاريحي قورعان مەن مازاردىڭ، ءتىپتى شاتقالدار مەن قويناۋدىڭ ءوز اتتارى مەن ءتيىستى اڭىزدارى بار. ولار اۋىزدان اۋىزعا جەتكىزىلىپ ازيالىقتاردىڭ سوزگە شەبەر قاراقتىلىعىنىڭ ارقاسىندا از ۋاقىتتىڭ وزىندە ەش ماعىناسى جوق دالباساعا اينالادى. بۇل اڭىزدار وزدەرىنىڭ حوداكوۆسكيىن كۇتىپ وتىرسا كەرەك، ءاي قايدام، ول كۇتكەندەرى ورىندالا قويماس. تەك قانا ەرتەگىلەردى جاقسى كورەتىندىكتەن قازاقتار اتا-بابالارىنا سونشالىقتى بەيجاي قارايدى، ارعى اتالارىنىڭ اتتارىن دۇرىس اتاي الاتىندارى كوپ ەمەس. بۇل كەمشىلىك بۇگىنگى ەلىنىڭ تاعدىرىنا ەرەكشە ىقپالى بار فاميليانىڭ يەلەرىنە دە قاتىستى. (بۇل جەردە اۆتور قازاق جايلى نە ەشتەڭە بىلمەيدى نەمەسە قازاقتى كەمسىتۋ ءۇشىن ادەيى وسىلاي جازىپ وتىر. اۋد. س.ج.)  ارينە، الدىمىزدا باسقا دا تولىپ جاتقان باسقا دا ىستەر بولعاندىقتان قازاقتاردىڭ بۇعان دەيىنگى بىرنەشە عاسىردا نە ىستەگەنى جايلى قازبالاماي-اق قويالىق. ادامدى شارشاتاتىن بۇل زەرتتەۋلەر ءوزىمىزدى تانىستىراتىن بىرنەشە تانىس اتاۋلاردى تانۋعا اكەلەرى انىق، بىراق ولاردىڭ بىزگە ەش قاجەتى جوق.  وسىدان 250 جىلداي بۇرىن قازاقتار ءسىبىر ايماعىندا مينۋسينسك وكرۋگىنىڭ  كۋزنەتسك ايماعىندا، ەنيسەي وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا ءومىر سۇرگەن دەگەن دەرەكتى شىنايى دەپ قابىلداۋعا بولار. ولار سول جاقتان بىرتىندەپ باتىسقا جىلجىپ ەرتىستەن ءوتىپ سودان كەيىن ورالعا دەيىنگى جەردى جايلاي باستاعان. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا عانا قازاقتاردىڭ قالماقتارمەن، قاراقالپاقتارمەن جانتالاسقان سوعىسى بىتكەن بولاتىن. قالماقتار مەن قاراقالپاقتار كوشىپ جۇرگەن كەلىمسەكتەرگە ءوز جەرىن ەرىكتى تۇردە بەرگىسى كەلمەدى. ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز، ولار وزدەرىن قازاقتارمىز دەپ اتايدى، شىن مانىندە ولارعا بۇل اتاۋدى ورىستار بەرگەن، ورىستار ولاردى جابايى قىرعىزدار نەمەسە بۋرۋتتارمەن  ارالاستىرىپ جىبەرگەن. جارايدى، نە بولعانى جايلى وسى دا جەتەر، قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگى جايلى نە ايتىپ جۇرگەنى جايلى اڭگىمەلەيىن.

ولاردىڭ ايتۋلارىنشا، بۇل ولكە التى رەت ءوز تۇرعىندارىن اۋىستىرعان، ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى سونشا رەت ەل تۇرعىندارى  قىرىلىپ، سونشا رەت ەش ادام قالماي قىرىلعان دەپ ويلايدى. دالا بىرنەشە عاسىرلار بويى جان تۇرمايتىن ءشول دالاعا اينالىپ بۇل جەردە ەشقاشان ادام تۇرماعانداي بولىپ،  ادامداردىڭ قۋراعان سۇيەكتەرى عانا قالعان دەيدى. قازاقتار وزدەرىن بۇل ولكەگە كەلگەن جەتىنشى كەلىمسەكتەرمىز، وزدەرىنە دەيىن قىرىلىپ قالعانداردىڭ جازمىشتىق تاعدىرىن ءبىز دە كەشەمىز دەپ سانايدى. بۇل يدەيانىڭ وتە تاماشا، شەرلى اقىن جىرىنا ساي كەلەتىن جاعى بار، بىراق ونى وزدەرى شىعىستا كەڭ تاراعان  مۇحاممەدتىك يدەياسىنا، قازاقتىڭ مىنەزىنە ساي كەلتىرىپ وزگەرتىپ العان بولسا كەرەك. ءدىندارلاردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ جەرى وتە ەجەلگى، بىراق ادامزات بالاسى بۇل جەرگە جاقىندا كەلىپ ادام بالاسىنىڭ  ادام اتا جايلاعانعا دەيىنگى التى تۇقىمىن اۋىستىرعان دەپ سانايدى. بۇل پىكىردىڭ راستىعى  سامۇرىق قۇسىنىڭ  ء(فيردوۋسيدىڭ «شاحناماسىنا») ابىرويىنا نەگىزدەلگەن. سامۇرىق قۇسى ادامداردىڭ باسقا جەرلەردەن كەلىپ قونىستانعانىنىڭ كۋاسى بولعان. جارايدى، ءوزىمىزدىڭ اڭگىمەمىزگە كوشەلىك.

سوڭعى رەت دالا بوس جاتقان كەزدە، سىر وزەنىنىڭ ار جاعىنان قاپتاعان نوعايلىقتاردىڭ ورداسى دالاعا كەلىپ وزدەرىنە الىستاعى قىرىمنان، كۋباننان جەر ىزدەگەن.  ەسىل وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنا جەتىپ تۇنەگەن كەزىندە حالىق بيلەرى ۇيىردەن بىرنەشە ءتاۋىر اتتاردىڭ جوعالعانىن بايقايدى. ارالارىنان اتى شىققان ءۇش اعايىندى مىقتى  جىگىتتى اتتاردى ىزدەۋگە ورمانعا جىبەرەدى. ول كەزدە ەسىلدىڭ جاعاسى تولعان ورمان ەكەن. اعايىندى ءۇش جىگىت ورماندا ءۇش كۇن اداسىپ  اتتاردى ىزدەپ تابا المايدى،  وزدەرى تۇنەگەن جەرگە قايتىپ ورالادى. اعايىندىلار جالعىز باستارى ايدالادا قالىپ ءبىراز مۇڭايىپ ۋايىمداپ، اقىلداسىپ جار ىزدەۋگە بەل بايلايدى.   وسى ماقساتپەن ەسىلدىڭ سولتۇستىگىنە ءوتىپ ءبىر تانىس ەمەس حالىقتىڭ ءۇش سۇلۋ قىزىن الىپ قايتادان ەسىلگە ورالادى. قۇدايدىڭ اعايىندىلارعا راقىمى ءتۇسىپ ەرلى-زايىپتىلارعا كوپ ۇرپاق بەرىپتى. بىرنەشە ونداعان جىلداردان سوڭ اعايىندىلاردىڭ قاپتاعان ۇرپاعىنا جەر تار بولىپ ءۇش اعايىندى جىگىتتىڭ ۇرپاقتارى ءۇش جاققا تاراپتى. ۇلكەن اعانىڭ بالالارى شىعىسقا، جەتى سۋ وزەندەرى مەن جوعارعى ەرتىسكە، كىشى ءىنىنىڭ ۇرپاعى باتىسقا ورال وڭىرىنە بەت الىپ، ورتاڭعى بالانىڭ ۇرپاعى سول جەردە، ەسىل ماڭىندا قالىپتى. وسىلاي ارقايسىسى ءبىر بولىك – جۇزدەر قۇرىلىپتى: ۇلى ءجۇز – اعا جۇزدىك، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇز. ءبىز ولاردى ۇلى، ورتا جانە كىشى وردا دەپ دۇرىس اتاماي ءجۇرمىز، سەبەبى قازاق تىلىندە وردا  دەگەن سوزبەن حالىقتى ەمەس، حاننىڭ رەزيدەنتسياسىن نەمەسە ورنالاسقان جەردى  اتايدى. ءۇش ءجۇزدىڭ ىشىندە ورتا ءجۇز ەڭ حالقىنىڭ سانى كوپ بولىگى، سودان كەيىن كىشى ءجۇز، سوسىن ۇلى ءجۇز. بىراق، بۇل دەرەكتى ناقتى دەۋگە بولمايدى، سەبەبى قازاقتاردىڭ ۇلى ءجۇزدىڭ حالقىنىڭ سانىن ەشكىم بىلمەيدى، ولار ءبىزدىڭ ۇكىمەتكە باعىنبايدى جانە كوشىپ قوناتىن جەرلەرى الىس.

ەندى ورتا ءجۇزدىڭ جاڭا تاريحىنان بىرنەشە دەرەكتەردى كەلتىرەيىن. ورتا ءجۇز قازىر باتىس ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى باسقارۋ ايماعىندا ورنالاسقان، پەتروپاۆلدان ولاردىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ايماعىنا ساپار شەگەيىن دەپ وتىرعان ولكە. مەنىڭ اڭگىمەم تۇگەلىمەن قازاقتاردىڭ وزدەرىنەن ەستىگەندەرىمنىڭ نەگىزىندە، سەنىمدى كىسىلەردىڭ اۋزىنان جازىلىپ الىنعان جانە دە بۇل وقيعالاردىڭ بولعان ۋاقىتى وتە الىس تا ەمەس.

وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا تۇركىستان، ياعني سىرداريا وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان كىشىگىرىم حاندىقتار ءدال قازىرگى كەزدەگىدەي، نەشەتۇرلى قان توگىلگەن سوعىستاردىڭ تەاترى بولدى، دالىرەك ايتار بولساق، سول كەزدەگى باسقارۋشى قوجايىنداردىڭ اراسىنداعى ءوزارا كەسكىلەسۋ ايماعى بولدى.  وزدەرىنىڭ وتباسىلىق ەسەپ-قيساپتارى بويىنشا، سونداي كىشىگىرىم قوجايىنداردىڭ ءبىرى ءبورى حان سول كەزدەگى جاس سابالاققا (ابىلاي حاننىڭ  جاس كەزىندەگى اتى) دەگەن ەرەكشە وشپەندىلىگى بولادى، ونىڭ قانىشەر دەگەن اتى سول كەزدەگى ازيالىقتاردىڭ ۇلى ادامدارعا بەرەتىن ەڭ جوعارعى تەڭەۋى. ءبورى حان دا وسى جوعارى اتاققا ۇمتىلعان بولسا كەرەك، سوندىقتان دا ءوزىنىڭ ءدارپىن اسىرۋ ماقساتىندا قاسقىرعا ۇقساپ ادام قانىن ىشۋگە دە بارىپتى. جاس سابالاقتىڭ باقىتىنا وراي وراز اتتى ۇلكەن اعاسى بولدى، كىشكەنتاي ءىنىسىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وراز تۇركىستاننان قازاق دالاسىنا قاشىپ بارادى. قاشقىنداردىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىنىڭ ەگجەي-تەگجەيى جايلى اڭگىمەلەر وتە كوپ. تۇركىستان مەن ورتا ءجۇز كوشپەندىلەرىنىڭ اراسىنداعى ۇلانعايىر كەڭ دالانى الىپ جاتقان، ەشتەڭە وسپەيتىن، سۋسىز، ۇلكەن جەردى قازاقتار «بەتپاق دالا» دەپ، بىزدەر «گولودنايا ستەپ» دەپ اتايمىز.  مۇنداي قاتەرلى ايماقتى باسىپ وتكەن ادامنىڭ جاعدايىن بىلە بەرىڭىزدەر! ول جەردى جاراتۋشىنىڭ لاعناتى جايلاعان، ادامنىڭ ومىرىنە كومەك بەرەتىن ەشتەڭە جوق، اندا-ساندا جىلقى مەن تۇيەگە ازىن-اۋلاق قورەك بولاتىن تىكەندى وسىمدىكتەر عانا كەزدەسەدى.  جۇرۋدەن تيتىققان جولاۋشى ءبىر شەلەك ءارى اششى، ءارى تۇزدى  سۋ تابۋ ءۇشىن قۇدىق قازۋى ءتيىس. وعان قوسا، بۇل ارالىقتىڭ ەڭ از دەگەن جولى 350 شاقىرىم ەكەنىن ەسكەرسەك، وراز بەن سابالاق بۇل ارالىقتى ترامپليەرلەر سياقتى  تۇركىستاننان ءمىنىپ قاشقان كارى جۇدەۋ اتقا ەكەۋى مىنگەسىپ ءوتۋى كەرەك ەدى. تاعدىر ەكەۋىنە قاراسىپ وسى ءبىر قاۋىپتى ساپاردان امان-ەسەن ەلىنە جەتەدى. تاعدىردىڭ جارىلقاۋى مۇنىمەن عانا تىنباي قاشقىنداردى جولدا كەزدەسكەن قازاق اۋىلدارى جاقسى قارسى الادى، سەبەبى اتاقتى قانىشەر دەگەن ات ۇزاققا تاراعان بولاتىن. بۇل كەزدەردە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ دالانىڭ شىعىس جاعىنداعى قالماقتارمەن سوعىسىنىڭ قىزىپ جاتقان ۋاقىتى ەدى. سابالاق بۇل ۇرىستارعا قاتىسىپ ونىڭ  باتىرلىعى  قازاق دالاسى مەن ورتا ءجۇزدىڭ حالقىنا  تەز تاراي باستادى، كوپ ۇزاماي بۇكىل ورتا ءجۇزدىڭ حانى بولىپ سايلانادى. ورتا ءجۇزدىڭ حاندارى مەن باسقا كوپتەگەن سۇلتاندارى وزدەرىن سابالاققا قاراعاندا تەگىن مىقتى ساناعاندارىنا قاراماستان سابالاق «ابىلاي حان» دەگەن اتپەن ەلدى باسقاردى. ابىلاي حان باسقارعان كەزەڭ  قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ تاريحىندا ەرەكشە قالدى. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن بولعان باسقارۋ كەزەڭى ونىڭ اتىن داڭققا بولەدى. ەندى قازاقتار تۇتقيىلدان، اتقان وقتاي سوققىلارىن جاساعان كەزدە «ابىلاي» دەپ ۇراندايدى. باتىردىڭ اتى وزدەرىن ەرلىككە جەتەلەيتىنىنە سەنەدى.

ابىلاي حاننىڭ، قازاق داستۇرىنە سايكەس بىرنەشە ايەلى بولعان، ولاردان تۋعان بىرنەشە ۇلدارىنىڭ بارلىعى سۇلتان اتاعىن يەمدەنىپ وتباسىلىق باسقارۋىندا تۇگەل ورتا ءجۇزدى ۇستاپ وتىردى. ابىلاي حان قارتايعان شاعىندا تاعى ءبىر جاس ايەلدى الادى، ونىڭ بۇل ۇيلەنۋىنىڭ ناتيجەسى قازاق دالاسىنىڭ ماسەلەسىندە ۇلكەن ماڭىزعا يە بولدى. بۇل وقيعا 1771 جىلى قالماقتاردىڭ ۆولگادان قىتايعا قازاق دالاسىنىڭ ۇستىمەن كوشكەن كەزىندە ورىن الدى. قازاقتار كورشىلەرىنىڭ بارلىعىنا  ەرەكشە وشپەندىلىكپەن قاراپ ولاردى  اتا جاۋىنداي كورەدى. سونىڭ ىشىندە قالماقتارعا دا ەرەكشە ءوش. قالماقتاردىڭ رەسەيدەن كوشىپ جاتقانى جايلى حابار بۇكىل دالانى دۇرلىكتىردى. قازاوتار قولدارىنا ىلىككەن قارۋ-جاراقتارىن اسىنىپ قالماقتاردىڭ جولىن كەسۋگە اتتانادى. ال، قالماقتاردا  قايتسەك تەزىرەك قىتايعا جەتەمىز دەگەننەن باسقا وي جوق بولاتىن.  تورعاۋىتتاردىڭ   (ۆولگادان قاشقان قالماقتاردى وسىلاي اتاعان) باستارىنا بارلىق پالە توڭكەرىلدى، كوپشىلىگى شابىلدى، ايەلدەرى مەن بالالارى تۇتقىنعا الىندى، مالى مەن مۇلكى تالاۋعا ءتۇستى.  شابىلۋ مەن تۇتقىننان امان قالعانداردىڭ وزدەرى اشتىق پەن اۋرۋدان قىرىلدى. قازىر جان تۇرمايتىن بالحاش كولىنىڭ ءشولدى جاعالاۋى ادامنىڭ سۇيەكتەرىنە تولىپ جاتتى – مىڭداعان قالماقتار شولگە شىداماي ىشۋگە جارامسىز كولدىڭ سۋىن ءىشىپ قىرىلىپ قالدى. قالماقتىڭ سۇلۋ قىزدارىن قازاق دالاسىندا ەرەكشە قۇرمەتتەيتىن ەدى، قازاقتار ءساتى ءتۇسىپ تۇرعان كەزدى پايدالانىپ ولاردى ايەلدىككە الدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سۇلۋى ابىلاي حاننىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ سۇلۋدى زاڭدى تۇردە  نەكەلەپ ايەلدىككە الدى. ءبىر جىلدان سوڭ قالماق حانشايىم قاسىم اتتى ۇل تۋىپ ونىڭ اتى ۇزاق ۋاقىت دالا تاريحىندا قالدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz