«سىعاناق» مەيرامى
ماڭگىلىك ەلدىڭ قالىپتاسىپ، مەملەكەتىك مارتەبەسىن ساقتاپ تۇرۋىن ايقىندايتىن كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى – ونىڭ نەگىزى قالانعاننان باستالعان تاريحىمەن سيپاتتالادى.
قازاق ەلىنىڭ تاريحى سوناۋ XV عاسىردىڭ 60 جىلدارىنىڭ ورتاسىندا كەرەي حان مەن جانىبەك حان قول استىنداعى رۋ-تايپالارمەن وزبەك مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ، شۋ وڭىرىنە كوشىپ كەلىپ، جەكە حاندىق كوتەرۋدەن باستالادى. 1965 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءبولىنىپ شىققان قازاق جۇرتى كەرەيدى حان ەتىپ سايلايدى.
مىنە، وسى وقيعادان باستالعان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا بيىل 550 جىل تولدى، وسىنداي مەرەيتويدى وتكىزۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكالىق كوميسسيا قۇرىپ، تويلاتا باستادىق. بۇل مەرەكەنى الداعى ۋاقىتتاردا دا وسىنداي مەلەكەتتىك دەڭگەيدە، ۇلتتىق سيپاتتا جانە جالپى حالىق بولىپ تويلاۋدى داستۇرگە اينالدىرساق، بۇل مەيرام جالپى ەلدىڭ سيمۆولىنا اينالار ەدى. ول ءۇشىن ەڭ بىرىنشە كەزەكتە جىل سايىن وسى مەيرامدى وتكىزەتىن ناقتى ءبىر كۇن بەلگىلەۋ كەرەك.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان مەرزىمىن نەگىزگە الاتىن بولساق، بۇل وقيعا مولشەرمەن 1465 جىلدىڭ كوكتەم-جاز ايلارىنا تۇسپا-تۇس كەلەدى، ياعني وسى مەرزىمدى جانە تومەندە كەلتىرىلەتىن دەرەكتەرمەن تۇجىرىمداردى ەسكەرە وتىرىپ، بۇل كۇندى 4 شىلدەگە قويۋعا بولادى.
مەملەكەتتىڭ كورىنىسىن ايقىندايتىن، ەلدىڭ وركەنيەتىنەن باستاۋ الىپ، تامىرى تەرەڭدە جاتقان ەل مادەنيەتىنىڭ وكىلى ەكەندىگىن بايان ەتەتىن كورسەتكىش – حالىقتىڭ بولمىسىن ايقىندايتىن ۇلتتىق مەرەكەلەر. مۇنداي مەرەكەلەرگە اۆستريانىڭ «پفلاستەرسپەكتاكەل»، قىتايدىڭ جانە جالپى شىعىس ەلدەرىنىڭ «اق اي مەيرامى»، يرلانديانىڭ «اۋليە پاتريك كۇنى»، برازيليانىڭ «ريو دە جانەيرو كارناۆالى»، ۆەنەتسياداعا كارناۆال، نيدەرلانديا پاتشا كۇنى، پەرۋدەگى كۇن فەستيۆالى، وڭتۇستىك كورەيانىڭ ەجەلگى چوسون كۇنى (مەملەكەتتىڭ قۇرىلعان كۇنى), مونعولياداعى ناادام ت.س.س. الەمگە ايگىلى، سول ەلدى، ۇلتتى تانىتاتىن مەرەكەلەردى مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى.
تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا كوپ ۋاقىت بولماسا دا، ءبىزدىڭ ەلدە وتكىزىلەتىن رەسمي مەرەيتويلاردىڭ تويلانۋى جىلدىن-جىلعا كەڭەيىپ جاتىر. دەگەنمەن دە قازىرگى كەزدە ەلىمىزدە وتكىزىلەتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى رەسمي 12 مەرەكەنى تويلانۋ دەڭگەيىنە بايلانىستى الىپ قاراساق كەلەسىدەي پىكىرلەر تۋادى.
|
1, 2 قاڭتار – جاڭا جىل |
9 مامىر – جەڭىس كۇنى |
|
7 قاڭتار – روجدەستۆو حريستوۆو |
6 شىلدە – استانا كۇنى |
|
8 ناۋرىز – حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى |
30 تامىز – كونستيتۋتسيا كۇنى |
|
21, 22, 23 ناۋرىز – ناۋرىز مەيرامى |
24 قىركۇيەك – قۇربان ايت |
|
1 مامىر – قازاقستان حالىقتار بىرلىگى كۇنى |
1 جەلتوقسان – ءبىرىنشى پرەزيدەنت كۇنى |
|
7 مامىر – وتان قورعاۋشىلار كۇنى |
16, 17 جەلتوقسان – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى |
جاڭا جىل، روجدەستۆو حريستوۆو، حالقارالىق ايەلدەر كۇنى، وتان قورعاۋشىلار كۇنى، قۇربان ايت مەيرامدارى حالىقارالىق سيپاتتاعى مەرەكەلەر بولىپ تابىلادى جانە بۇل مەيرامدار بىزدە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءوتىپ، ءداستۇرلى تۇردە تويلانادى. ناۋرىز مەيرامى اۋا-رايىنىڭ قولايسىز كەزەڭدەرىندە، كوكتەمنىڭ قارى ەرىپ، جەر ەزىلگەن، مال تولدەتۋ، ەگىن ەگۋ قارساڭىندا قاربالاس ساتكە جانە اتا–بابامىز ايتقانداي «جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن» ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى. وسى سەبەپتەردەن شاشىراڭقى تۇردە بىرەۋ ەرتە-بىرەۋ كەش، بىرەۋ ءتىپتى ءساۋىر ايىنا قالدىرىپ تويلاتىپ جاتادى. سودان دا ما، ناۋرىز مەيرامىنا حالىقتىڭ قۇلشىنىسى باسەڭ.
6 شىلدە - استانا كۇنىن الىپ قاراساق، ول ءبىر كۇن عانا اتاپ وتىلەتىن دەمالىس جانە تەك استانا كۇنى بولعاندىقتان استانادان باسقا وزگە وڭىرلەردە نەمقۇرايلىلىق بايقالادى. كونستيتۋتسيا كۇنى مەن ءبىرىنشى پرەزيدەنت كۇنى دە ءبىر كۇن عانا تويلانادى جانە بۇل مەيرامدار رەسمي سيپاتقا باسىم. ال قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى جاڭا جىل مەيرامىنىڭ اسەرىنەن ەسكەرىلمەي قالىپ قوياتىنى بارشاعا ءمالىم.
ال ەلىمىزگە قاتىستى، ۇلتقا ءتان مەيرامدار، ياعني حالىق جىل بويى كۇتىپ، جانۇياسىمەن، ۇلكەن-كىشى بارلىعى قاتىسا وتىرىپ، شىنايى نيەتپەن، پاتريوتتىق سەزىممەن، رۋحاني، كوڭىلدى دەمالىس الاتىن، جىل مەزگىلدەردىڭ ەڭ ءبىر قولايلى كەزەڭىنە سايكەس كەلەتىن، اپتالاپ تويلاناتىن ۇلتتىق مەرەيتوي جوق پا سوندا دەگەن سۇراق تۋادى. وسى سۇراققا تەرەڭ ءمان بەرىپ، دەن قوياتىن بولساق جوعارىدا اتالعانداي ۇلتتىق ءبىر مەيرام جاساۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋادى. بارلىق جاعدايدى جان-جاقتى زەردەلەي كەلە، مۇنداي مەيرامدى وتكىزۋگە ەڭ قولايلى مەرزىم دەپ شىلدە ايىنىڭ باسىن ايتۋعا بولادى.
1990 جىلدىڭ 24 ساۋىرىندە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى العاش رەت پرەزيدەنت لاۋازىمىن بەكىتىپ، وعان نۋرسۋلتان نازارباەۆتى تاعايىنداعان. ودان كەيىن، 1991 جىلى 1 جەلتوقسانداوتكەن العاشقى جالپى حالىقتىق سايلاۋدا، 1999 جىلدىڭ 10 قاڭتارىندا وتكەن ەكىنشى رەتتىك كەزەكتەن تىس سايلاۋدا، 2005 جىلدىڭ 4 جەلتوقسانىندا وتكەن ءۇشىنشى رەتتىك سايلاۋدا، 2011 جىلدىڭ 3 ءساۋىر كۇنى وتكەن كەزەكتەن تىس سايلاۋدا جانە جاقىندا 2015 جىلى 26 ساۋىردە مەرزىمنەن بۇرىن وتكەن سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ ەلباسى نۋرسۋلتان نازارباەۆ پرەزيدەنتتىككە قايتا سايلانىپ وتىردى. 2010 جىلى 15 ماۋسىمدا پرەزيدەنتكە ەلباسى (ۇلت كوشباسشىسى) اتاعى بەرىلدى.
وسى اتالعان ۋاقىتتاردىڭ بارلىعىنىڭ دا ماڭىزى بار، بارلىعى دا ەلباسىنا قاتىستى ايرىقشا كۇندەر بولعاندىقتان، ءبىرىنشى پرەزيدەنت ەلباسى (ۇلت كوشباسشىسى) كۇنىن 1 جەلتوقساننان 5 شىلدەگە اۋىستىرۋدى ۇسىنامىز.
سوندا، 4 شىلدە – قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان كۇنى، 5 شىلدە - ءبىرىنشى پرەزيدەنت كۇنى، ال 6 شىلدە – استانا كۇنى, ياعني 3 مەرەيتوي قاتارىنان كەلەدى. ارينە، 3 مەرەيتويدىڭ ءبىر مەزگىلدە ءوتۋى ىڭعايسىز، كەزەكپەن ءبولىپ-ءبولىپ، ءۇش كۇندە بىرىنەن سوڭ ءبىرىن وتكىزۋدىڭ قيسىنى كەلمەس. سوندىقتان ۇلكەن مەرەيتويدىڭ ءمان-ماعىناسىن، قۇرىلىمىن ساقتاي وتىرىپ، بىرىڭعاي اتاۋمەن وتكىزۋ قاي جاعىنان الىپ قاراساقتا ىڭعايلى. مىسالى، سوناۋ قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ قازىرگە دەيىنگى قازاق ەلىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەك، مۇنداي ەلدىك، ۇلتتىق سيپاتتاعى مەيرامعا «سىعاناق مەيرامى» اتاۋى لايىق.
«سىعاناق» اتاۋى ەجەلگى تۇرىكشە «قامال، قورعان» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. تاريحتا «ول – ەجەلدەن بەرى قىپشاق (قازاق) حاندارىنىڭ استاناسى» دەپ جازىلادى. قازاق حاندىعى سىعاناقتا قۇرىلعان. سىعاناق قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى – اق وردانىڭ استاناسى بولعان. سىعاناق جۇرتى تاريحي ادەبيەتتە «الاش ەلى» اتاندى. قازاق تۇسىنىگىندە «الاش» ۇعىمى «قازاق» اتاۋىنىڭ بالاماسى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، الاشتىڭ استاناسى سىعاناقتى قازاقتىڭ ەجەلگى استاناسى دەپ تانۋعا تولىق نەگىز بار.
دەمەك، «سىعاناق مەيرامى» قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنان باستاپ، تاۋەلسىزدىگىن العان كەزگە دەيىنگى تاريحىن، قازاقستان ەل بولىپ تانىلعاننان كەيىن جەتكەن جەتىستىكتەرىن، باعىندىرعان بيىك بەلەستەرىن، ونىڭ دامۋىندا ۇلكەن ءرول اتقارعان تۇلعالاردى قامتيتىن، تاريح قويناۋىنىڭ تەرەڭ قاتپارىندا الەمدىك دەڭگەيدەگى وزىندىك ورىنى بار ۇلكەن مەرەيتويعا اينالۋى عاجاپ ەمەس.
باسقاشا ايتقاندا، «سىعاناق مەيرامى» مەملەكەتتىك رامىزدەر سياقتى، مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن بىلدىرەتىن، ناقتى تاريحي وقيعانى باياندايتىن، ءوزارا ۇيلەسىمدە ورنالاستىرىلعان قۇرىلىمدارى بار، بالاما ءرامىز تارىزدەس بولىپ قالىپتاسادى.
ميزامبەك ۋاتحان
Abai.kz
