|
ءوندiرiستiڭ جانە شيكiزات رەسۋرستارى ەكسپورتىنىڭ قارقىندى دامۋى ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعىپ، سوڭعى ءۇش جىلدا ەكونوميكالىق ءوسۋدiڭ جوعارى قارقىنىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكiندiك بەردi. ەلدەگى ءومiر ءسۇرۋ دەڭگەيi جوعارىلاپ، يندۋستريالىق سەرۆيستiك-تەحنولوگيالىق دامۋ ساتىسىنا وتۋگە مۇمكiندiك بەرەتiن قارجى رەسۋرستارى جيناقتالدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندى الەمدiك قوعامداستىق نارىقتىق ەكونوميكاداعى مەملەكەت رەتiندە مويىندادى. تاۋەلسiزدiك جىلدارى قازاقستان ەكونوميكاسىنا 21 ملرد. استام اقش دولل. تارتىلدى. ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا قابىلدانعان ۇلگiگە سايكەس قازاقستان باسەكەلەستiككە جانە الەمنiڭ بارلىق ەلدەرiمەن ءوزارا تيiمدi ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا نەگىزدەلگەن تاۋارلاردى، قىزمەتتەردi, كاپيتالدى جانە جۇمىس كۇشiن ەكسپورتتاۋعا باعدارلانعان اشىق ەكونوميكالى ەل رەتiندە قالىپتاستى. 2001-2002 جىلدارى-اق ءجIو-نiڭ ورتاشا جىلدىق ءوسۋ قارقىنى 11,5 پايىزدى قۇراسا، وتكەن جىلى ءجIو ەكi ەسە ۇلعايدى. ەكونوميكانىڭ شيكiزات سەكتورىنان الىناتىن iرi كiرiستەردەن شەكتەن تىس تولىعۋ قاۋپiن ەسكەرىپ ەلىمىزدە ۇلتتىق قور قۇرىلدى. ول مۇناي مەن ءتۇستi مەتالدارعا الەمدiك باعا دەڭگەيiنiڭ بەلگiلەنگەن قالىپتى شەكتەن اسىپ كەتۋiنەن تۇسەتiن كiرiستەردى جيناقتاۋعا كۇش سالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستاندىق قارجى جۇيەسiنە تۇسەتiن ۆاليۋتا قىسىمىن جويۋعا جانە ەكسپورتتى ىنتالاندىراتىن جانە دايىن ءونiمنiڭ يمپورتىن تەجەيتiن تەڭگەنiڭ ايىرباس باعامىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكiندiك بەردi. سونىمەن قاتار، قۇرىلىمدىق-ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمالار سالاسى، قارجى سەكتورى جانە ەلدiڭ ەكسپورتتىق الەۋەتi جەدەل قارقىنمەن ءوستى. ايتسە دە، ونەركاسiپتiڭ وڭدەۋشi سالالارى، سونداي-اق وندiرiستiك سيپاتتاعى قىزمەتتەر كورسەتەتiن سالالار تيiسiنشە دامىماي وتىر. تەك وڭدەۋشi ونەركاسiپتە مەتاللۋرگيا ونەركاسiبi عانا سىرتقى رىنوكتا باسەكەگە تۇسە الادى. ال تاماق ونەركاسiبiنiڭ كەيبiر ونiمدەرi وسىعان ۇقساس شەتەلدiك ونiمدەرمەن iشكi رىنوكتا عانا باسەكەگە تۇسە الادى. بۇگiنگi تاڭدا وڭدەۋشi ونەركاسiپتiڭ قالعان ونiمدەرi تiكەلەي جانە جاناما سۋبسيديالاردىڭ ەسەبiنەن عانا ۇستالۋدا. ول ەلەكتر ەنەرگياسىنا، ججم، ءونiمدi تاسىمالداۋعا ءتو مەن جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان نەگiزدەلمەگەن تاريفتiڭ بەلگiلەنۋiنەن، كەدەندiك قورعاۋ باجدارىن بەلگiلەۋدەن كورiنiس تاۋىپ جاتىر.
قازiرگi تاڭدا ەل ەكونوميكاسىندا بىرقاتار پروبلەمالار بار. ولار: ەكونو-ميكانىڭ شيكiزات باعىتتىلىعى، الەمدiك ەكونوميكاعا ىقپالداسۋدىڭ السiزدiگi, ەل iشiندەگi سالاارالىق جانە وڭiرارالىق ەكو-نوميكالىق ىقپالداسۋدىڭ بوساڭدىعى، وڭدەۋشi ونەركاسiپ ونiمدiلiگiنiڭ تومەندiگi. ەكىنشىدەن، iشكi رىنوكتا تاۋارلار مەن قىزمەتتەرگە دەگەن تۇتىنۋ سۇرانىسىنىڭ ماردىمسىزدىعى، وندiرiستiك جانە الەۋمەتتiك ينفراقۇرىلىمنىڭ جەتكiلiكتi دارەجەدە دامىماۋى، مۇناي-گاز جانە كەن-مەتاللۋرگيالىق كەشەنگە جاتپايتىن ەكونوميكا سالالارىندا نەگiزگi قورلاردىڭ تەز توزۋى، كاسiپورىنداردىڭ جالپى تەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق تۇرعىدان ارتتا قالۋى، عىلىم مەن ءوندiرiس اراسىندا ۇتىمدى بايلانىستىڭ بولماۋى، زتكج قارجىنىڭ از ءبولiنۋi, وتاندىق عىلىمنىڭ نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايلارىنا ناشار بەيiمدەلۋi. ۇشىنشىدەن، عىلىمي-تەحنيكالىق ءونiمدi تاۋار دەڭگەيiنە دەيiن جەتكiزۋدiڭ ىقپالدى تەتiكتەرiنiڭ بولماۋى، مەنەدجمەنتتiڭ ەكونوميكانى عالامدانۋ ۇردiستەرiنە جانە سەرۆيستiك-تەحنولوگيالىق ەكونوميكاعا وتۋگە بەيiمدەۋ مiندەتتەرiنە سايكەس كەلمەۋi. وسىنداي كەمشىلىكتەردىڭ سالدارىنان ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكا سالالارىنداعى ەڭبەك ونiمدiلiگi بويىنشا كەيبiر يندۋستريالىق دامىعان ەلدەردەن 7-10 ەسە ارتتا قالىپ وتىرعان جايىمىز بار. ەلدىڭ يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋىنىڭ 2003-2015 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتiك ستراتەگياسى قازاقستاننىڭ 2015 جىلعا دەيiنگi كەزەڭگە ارنالعان مەملەكەتتiك ەكونوميكالىق ساياساتىن قالىپتاستىرۋعا جانە ەكونوميكا سالالارىن ءارتاراپتاندىرۋ ارقىلى دامۋدىڭ شيكiزاتتىق باعىتىنان قول ءۇزۋ ارقىلى ەلدiڭ تۇراقتى دامۋىنا قول جەتكiزۋگە باعىتتالعان. ال مەملەكەتتiك يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق ساياساتتىڭ باستى نىسانى — وڭدەۋشi ونەركاسiپتە جانە قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا باسەكەگە تۇسۋگە قابiلەتتi جانە ەكسپورتقا باعدارلانعان تاۋارلار، جۇمىستار جانە قىزمەتتەر ءوندiرiسiن جەتىلدىرۋ بولىپ وتىر. ستراتەگيانىڭ ماقساتى قانداي بولسا، العا قويىپ وتىرعان مىندەتتەرى دە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى قاجەت ەتتى. ياعني وڭدەۋشi ونەركاسiپتە ورتاشا جىلدىق ءوسۋ قارقىنىن 8,8-9,2 % مولشەرiندە قامتاماسىز ەتۋ كوزدەلدى. ال 2000 جىلمەن سالىستىرعاندا 2015 جىلى ەڭبەك ونiمدiلiگiن كەمiندە 3,8 ەسە ارتتىرۋ جانە ءجIو ەنەرگيا سىيىمدىلىعىن 2 ەسە تومەندەتۋ مىندەتى قويىلدى. سونداي-اق ۇكىمەتتىڭ الدىندا وڭدەۋشi ونەركاسiپتiڭ نەگiزگi قورلارىنىڭ ونiمدiلiگiن ارتتىرۋ، كاسiپكەرلiك احۋالدى، قۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋ جانە جەكە سەكتوردى ىنتالاندىراتىن ءارi باسەكەلەستiك ارتىقشىلىقتى جەتiلدiرەتiن قوعامدىق ينستيتۋتتاردى قامتۋ، قوسىلعان قۇنعا بارىنشا قول جەتكiزە وتىرىپ، ناقتى وندiرiستەردە قوسىلعان قۇندار تiزبەگiندەگi ەلەمەنتتەردi يگەرۋ، عىلىمدى كوپ قاجەت ەتەتiن جانە جوعارى تەحنولوگيالىق ەكسپورتقا نەگiزدەلگەن وندiرiستەر قۇرۋ، ەلدiڭ ەكسپورتتىق الەۋەتiن قوسىلعان قۇنى جوعارى تاۋارلار مەن قىزمەتتەردiڭ پايداسىنا قاراي ءارتاراپتاندىرۋ، ساپانىڭ الەمدiك ستاندارتتارىنا كوشۋ، دۇنيەجۇزىلiك عىلىمي-تەحنيكالىق جانە يننوۆاتسيالىق پروتسەستەرگە قوسىلا وتىرىپ، وڭiرلiك جانە دۇنيەجۇزiلiك ەكونوميكامەن ىقپالداسۋدى كۇشەيتۋ سەكىلدى بىرنەشە باسىم باعىتتاردى انىقتاپ الۋ مىندەتى تۇردى. ال وسى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى جۇمىستى ارى قاراي ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءۇش كەزەڭ تاڭداپ الىندى. ءبىرىنشى كەزەڭ — 2003-2005 جىلدار، 2 — كەزەڭ - 2006-2010 جىلدار، 3-كەزەڭ — 2011-2015 جىلدار.
اعىمداعى جىلى ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن دۇنيەگە كەلگەن ۇدەمەلى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى اياسىندا يندۋستريالاندىرۋ كارتاسىنىڭ بارلىق جوبالارى بويىنشا 1,5 ترلن. تەڭگە ينۆەستيتسيا يگەرۋدى ماقسات ەتكەن بولاتىن. ال يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن مالىمەتىنە سەنسەك، كەلەر جىلى يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى جاڭارتىلىپ، وعان ت8,3 ترلن. سومانىڭ 469 جوباسى كىرەدى. بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ت114 ملرد. سومانىڭ 75 ينۆەستيتسيالىق جوباسى ىسكە قوسىلسا، ەكىنشى جارتى جىلدىقتا ت600 ملرد. سومانىڭ 130 جوباسىن ىسكە قوسۋ جوسپارلاندى. ال وتكەن جىلى 152 ينۆەستيتسيالىق جوبا جۇزەگە اسىرىلسا، بيىل 20 مىڭ تۇراقتى جۇمىس ورنىن قۇراتىن ت731 ملرد. سومانىڭ 204 جوباسى ىسكە اسىرىلۋدا. بىلتىرتىڭ وزىندە ەلىمىزدە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا 144 جاڭا كاسىپورىن پايدالانۋعا بەرىلىپ، ولاردىڭ 72-ءى ءبىرىنشى جارتىجىلدىقتا ىسكە قوسىلعان. قازاقستانداعى ەكونوميكانى تولىعىمەن الىپ قاراساق، ءبىر جۇمىسشى جىلىنا 17 مىڭ دوللاردىڭ عانا تاۋارىن وندىرەدى. ال دامىعان ەلدەردەگى بۇل كورسەتكىش 90 مىڭ دوللاردان اسىپ تۇسەدى. بۇل جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن ەڭبەك ونىمدىلىگىن كوتەرىپ، يننوۆاتسيانى ەندىرۋ قاجەت. وسى كريتەري بويىنشا باعالاۋ، قارجىلاي قولداۋ كورسەتۋ سياقتى بارلىق باسقارۋ جۇمىستارىنا باقىلاۋ جۇرگىزۋ ۇكىمەتتىڭ باستى مىندەتى بولماق. 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى ۇلتتىق ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ مەن جاڭعىرتۋعا، يننوۆاتسيا مەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا باعىتتالعان. ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى الداعى 5 جىلدا دا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكا سالاسىنداعى نەگىزگى قۇجاتى بولىپ قالا بەرمەك. مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ شەڭبەرىندە 2015 جىلعا قاراي ەلدىڭ ءىجو 50 پايىزىنا قول جەتكىزۋ مىندەتىنە قول جەتكىزۋ كوزدەلگەن. ول ءۇشىن باستى ءۇش باعىتتى اتاپ وتكەن ءجون. ەڭ الدىمەن – يندۋستريالداندىرۋ. ول جاڭا وندىرىستىك قۋاتتىلىقتاردى، ونەركاسىپ پەن اگروونەركاسىپتە قوسىلعان قۇنى جوعارى ونىمدەردى جاساۋعا باعىتتالعان. ەكىنشىسى – ۇدەمەلى يندۋستريالداندىرۋ. بۇل داعدارىستان كەيىنگى دامۋ جانە كەدەن وداعىنا مۇشەلىكپەن بايلانىستى جاڭا پەرسپەكتيۆالار جاعدايىندا ءوزىمىزدىڭ باسەكەلىك ارتىقشىلىقتارىمىزدى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋ. ءۇشىنشى مىندەت – يننوۆاتسيالىق يندۋستريالداندىرۋ دەپ اتالادى. ول العاشقى ەكى باعىتتىڭ قورىتىندىسى – ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ جوعارىلۋى، وزىق تەحنولوگيالاردى بارىنشا پايدالانۋ، ۇلتتىق يننوۆاتسيالىق جۇيەنى دامىتۋ بولۋى ءتيىس. سوڭعى جىلدارى ونەركاسىپتەگى ءوسۋ قارقىنى 11,5 پايىزدى قۇرادى. ماسەلەن، وڭدەۋشى كاسىپورىندار 742,1 ملرد. تەڭگەنىڭ ءونىمىن ءوندىردى. فيزيكالىق كولەم يندەكسىندە بۇل وتكەن كەزەڭدەگى وسىنداي كورسەتكىشتەن 18,7 پايىزعا كوپ. توقىما ونەركاسىبىندە ماقتا-ماتادان يىرىلگەن ءجىپ ءوندىرىسى 4,2 مىڭ تونناعا دەيىن ءوسىپ، ول 284,3% قۇرادى. 974,1 مىڭ داناعا، كيىمنەن باسقا ياعني 260,3%-عا توقىما بۇيىمدارىن شىعارۋ ۇلعايعان. حيميا ونەركاسىبىندە حروم توتىعىن شىعارۋدىڭ 6,9 مىڭ تونناعا، ياعني ءۇش ەسە دەرلىك ءوستى. ناتري بيحروماتى ءوندىرىسى 6 ەسەدەن اسىپ، 15,9 مىڭ تونناعا جەتتى. 136%-دان استامعا فوسفورلىق، مينەرالدىق جانە حيميالىق تىڭايتقىشتاردى شىعارۋ ۇلعايدى. مەتاللۋرگتەر فەرروقورىتپالاردى شىعارۋدى 426,9 مىڭ تونناعا دەيىن ءارتۇرلى ديامەتردەگى قۇبىرلاردى، پروكات بۇيىمدارىن ءوندىرۋدى – 37,9 مىڭ تونناعا دەيىن ءوسىرىپ قۋانتىپ وتىر. سونداي-اق، وتاندىق فارماتسيادا دا ەكونوميكالىق ورلەۋ بار. ءدارى-دارمەكتەر ءوندىرىسى 3,6 ملرد. تەڭگەگە وسسە، وزگە فارماتسەۆتيكالىق پرەپاراتتار 548,5 ملن. تەڭگەگە ۇلعايدى. رەسپۋبليكامىزدا جۇمىسسىزداردىڭ سانى ازايدى. جالدامالى جۇمىسشىلاردىڭ سانى 1,7 ميلليونعا جەتتى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستاندىقتاردىڭ ناقتى تابىسى 2,6 ەسەگە ارتتى. وقۋشىلار سانى ءبىر جارىم ەسەگە ارتىپ، كەرىسىنشە جۇمىسسىزدار سانى ءبىر جارىم ەسەگە قىسقاردى. بيىلعى جىلدىڭ باسىندا 106,5 مىڭ جۇمىسشىلارعا دەگەن قاجەتتىلىك تۋىندادى. مەحانيك، تەمىر ۇستاسى، دانەكەرلەۋشى، جۇك كولىكتەرى مەن مامانداندىرىلعان كولىكتەردىڭ جۇرگىزۋشىلەرى، جابدىقتاۋشى وپەراتورلار، ەلەكترومونتاجشى ت.ب. ماماندارعا سۇرانىس ارتىپ وتىر. سول سەبەپتەن 1 شىلدەدەن باستاپ اتالمىش باعدارلاما پيلوتتىق رەجيمدە ىسكە اسا باستادى.
«جۇمىسپەن قامتۋ — 2020» باعدارلاماسى بويىنشا، ء«وز بەتىنشە جۇمىسپەن اينالىسۋشىلاردى، جۇمىسسىزداردى جانە تابىسى از ادامداردى وقىتۋ جانە ولاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنا جاردەمدەسۋ» شەڭبەرىندە كادرلاردى دايارلاۋدى، قايتا دايارلاۋدى جانە بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن وبلىستاردىڭ، استانا جانە الماتى قالالارىنىڭ بيۋدجەتتەرىنە 13,3 ملن.تەڭگە كولەمىندە نىسانالى ترانسفەرتتەر ءبولىنىپ وتىر. اعىمداعى جىلى وقۋعا 48 مىڭ ادامدى، ونىڭ ىشىندە كاسىپتىك-تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا كاسىپتىك دايارلاۋعا 18 مىڭنان استام ادامدى جىبەرۋ جوسپارلانعان. باعدارلامانىڭ ءۇشىنشى باعىتى «ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ۇتقىرلىعىن ارتتىرۋ» شەڭبەرىندە تۇرعىلىقتى جەرى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاسۋ جانە بيزنەستى دامىتۋعا مۇمكىندىگى جوق ازاماتتارعا قولداۋ شارالارى كوزدەلدى. وعان ەكونوميكالىق الەۋەتى تومەن ەلدى مەكەندەردە تۇراتىن ءوز بەتىنشە جۇمىسپەن اينالىساتىن، جۇمىسسىز جانە تابىسى از ادامدار قاتارىنداعى ازاماتتارعا بەرىلۋ كوزدەلگەن. بۇل ەلدەگى ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ ىشكى كوشى-قونىنىڭ پروتسەسىن جانە ەكونوميكالىق ءوسۋ ورتالىقتارى مەن ەكونوميكالىق الەۋەتى جوعارى ەلدى مەكەندەرگە ەڭبەك رەسۋرستارىن تارتۋدى تارتىپكە كەلتىرۋگە سەپتىگىن تيگىزبەك.
|
