استانادا ساراپشىلاردىڭ قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بەس ينس­تيتۋتتىق رەفورماسىنا ارنالعان حالىقارالىق دوڭگەلەك ۇستەلى بولىپ ءوتتى. «100 قادام» – ۇلت جوسپارى «بارشاعا ارنالعان قازىرگى زامانعى مەملەكەت» حالىقارالىق قوعامداستىق تاراپىنان كەڭ كولەمدى رەزونانس تۋعىزدى. ساراپشىلار ۇلت جوسپارى قازاقستاننىڭ الەمدەگى اسا دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە سەنىمدى. ال «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسى تاۋەلسىزدىكتىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىنىڭ ساباقتاستىعى مەن قازاقستاندىقتاردىڭ بولاشاققا ۇمتىلىسىن بەركىتەتىن تۇعىرناما قىزمەتىن اتقاراتىن بولادى. دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ سپيكەرى قازاقستان پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى باعلان مايلىباەۆ بولدى. وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن اۆستريا ۇلتتىق قورعانىس اكادەمياسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى مارتين مالەك، دج.نەرۋ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەسەي مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ توراعاسى ء(ۇندىستان) موحانتي ارۋن، ساياساتتانۋشى، ۇلتتىق ستراتەگيا ينستيتۋتىنىڭ حالىقارالىق جوبالار بويىنشا ديرەكتورى (رەسەي فەدەراتسياسى) يۋري سولوزوبوۆ، جوعارى گەوساياسي زەرتتەۋلەر مەن ارالاس عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى (يتاليا) تيبەريو گراتسياني، سونداي-اق، اقپارات جانە ساياسي تالداۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى (اقش) حۋمان سادري سەكىلدى بەلگىلى عالىمدار ورتاعا سالدى. ************* باعلان مايلىباەۆ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى «100 ناقتى قادام» – قازاقستان دامۋىنىڭ اسا ءىرى الەۋەتىن اشىپ كورسەتەتىن ماڭدايالدى مىندەتتەردى ناقپا-ناق جۇزەگە اسىرۋ. بۇل قالىپتان تىس جوسپار، وندا مەملەكەتتىڭ، ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاڭعىر­تىلۋىنىڭ ودان ارعى باعىتىنىڭ نەگىزىن قالايتىن 100 ەگجەي-تەگجەيلى جانە پراكتيكالىق شەشىمدەر بار. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاھاندىق دەڭگەيدەگى ناقتىلى ارتىقشىلىقتارىن جاساۋ مەن قايتا جاڭعىرتۋ ءۇشىن قازاقستانعا بەس ينستيتۋتتىق رەفورما اۋاداي قاجەت. ۇلت جوسپارى – ناقتىلى، دايەكتى جانە ايقىن جوسپار. ول ميلليونداعان قازاقستاندىقتار ءۇشىن بولاشاققا باراتىن داڭعىل جولدى بەلگىلەپ بەردى. پرەزيدەنتتىڭ ۇلت جوسپارىنىڭ ءاربىر جولىنان ء«بىزدىڭ ەل، ءبىزدىڭ ۇلت، ءبىزدىڭ بولاشاق» دەگەن جاسامپاز تاريحي مەسسەدج ونشا كوزگە ۇرماي، بىراق اجەپتاۋىر اپ-ايقىن كورىنىپ تۇرادى. ۇلت جوسپارىنىڭ ءاربىر تارماعى اقتاۋداعى ناۋبايحاناشىعا دا، كوكشەتاۋداعى فەرمەرگە دە، شىمكەنتتەگى ستۋدەنتكە دە نەمەسە الماتىداعى ستارتاپ جوبا بيزنەسمەنىنە دە، تارازداعى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورىنا دا، اتىراۋداعى مۇنايشىعا دا نەمەسە قاراعاندىداعى شاحتەرگە دە تۇسىنىكتى. «100 قادام» – ەلباسىنىڭ 100 ناقتى تاپسىرماسى، ولار مەملەكەتتىك دامۋ مەن قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق قىرلارىن رەفورمالاۋدى قامتيدى. 15 قادام مەملەكەتتىك اپپارات كاسىبيلىگىن تۇبەگەيلى ارتتىرۋعا ارنالعان. 19 قادام – سوت جۇيەسى مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جۇمىسىن جاڭعىرتۋ جونىندەگى ءتيىمدى ءىس-قيمىل. 50 قادام – جاڭا جوعارى تەحنولوگيالى ەكونوميكالىق ءوسۋ مەن ادام كاپيتالىن دامىتۋعا ىنتالاندىراتىن، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋعا ايقىن باعدارلانعان ناقتى دا ءدال شەشىمدەر. 6 قادام – قوعام بىرلىگىنىڭ جالپىقازاقستاندىق بىرتەكتىلىگىن نىعايتۋدى، «ماڭگىلىك ەل» قۇندىلىقتارى جۇيەسىن دامىتۋدى كوزدەيتىن تولىققاندى شارالار. 10 قادام «اشىق ۇكىمەتتىڭ» جۇمىس تەتىكتەرىن، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ  اشىقتىعى مەن ەسەپتىلىگىن جەتىلدىرۋدى، قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋ مەن ىسكە ازاماتتىق تۇرعىدان ارالاسۋدى قامتاماسىز ەتەدى. وسىناۋ ناقتى 100 قادام حالىقتىڭ ارمان-اڭسارىن تانىتادى. ول قادامدار حالىقتىڭ جانە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەدى. ءبىزدىڭ، قازاقستاندىقتاردىڭ ارقايسىسى ءوزىنىڭ ماماندىعىندا، ءوزىنىڭ جۇمىس ورنىندا، ءوزىنىڭ قوعامدىق ومىرىندە بۇكىل ەلمەن بىرگە وسى ماڭىزدى 100 قادامدى جاساۋعا ءتيىس. ۇلت جوسپارى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جاڭا جۇگىن ارتادى. ەندىگى جەردە مەملەكەتتىك اپپاراتتا جۇمىس ىستەيتىن ءاربىر ادام پرەزيدەنتتىڭ «100 قادامىن» ورىنداۋىنىڭ وزىندىك ناقتى سەگمەنتىنە جەكە  جاۋاپ بەرەدى. ءاربىر مەملەكەتتىك قىز­مەت­كەر ءوزىنىڭ ناقتى جۇمىس ۋچاسكەسىندە جەكە باسى نە ىستەدى دەگەن سۇ­راققا كەز كەلگەن ۋاقىتتا ناقپا-ناق جاۋاپ بەرۋگە دايىن تۇرۋعا ءتيىس. حالىق پەن ەلگە تالماي قىزمەت ەتۋ، ءوزىنىڭ ەڭبەگى مەن قام­قورلىعىنىڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ جانە قازاقستان­دىقتاردىڭ مۇددەسىنە پايدا كەلتىرۋ ارقىلى مۇنداي جوعارى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ۇلگىسىن بىزگە ەلباسى كورسەتۋدە. وسى ورايدا ۇيرەنشىكتى جايعا اينالعان، بىراق تەرەڭ ماعىناسى ءالى دە تولىق پايىمدالماعان مىنا مىسالدى كەلتىرەيىن. استانانىڭ قۇرىلىسى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن پراكتيكاسىنىڭ تاريحي تاجىريبەسىن قايتادان تاڭبالاپ بەردى. ول تۇتاس بۋىنداردىڭ ومىردەگى بەيعامدىعىنىڭ عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان تەمىر بۇعاۋىن كۇيرەتىپ، قازاقستاننىڭ ەگەمەن حال­قىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن جاسامپازدىعىنىڭ اۋقىمدى الەۋەتىن اشتى. استانا تۇرعىزۋ جاڭا ۇلتتىڭ ينجەنەرلىك ويلاۋ جۇيەسىنىڭ عاجايىپ مىسالى دەگەنگە كىم تالاسا الادى؟ استانا بۇكىل قازاقستانداعى ادامي كاپيتالدى دامىتۋعا وراسان ىقپال جاساۋدا. ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى ءۇشىن مەنتاليتەتتىك-پسي­حو­لوگيالىق سالانىڭ تۇرلەنىمى ءجۇرىپ جاتقانى، بۇكىل حالىقتىڭ وزىنە جانە ءوزىنىڭ كۇشىنە سەنىمى تازارىپ، نىعايا تۇسكەنى وتە ماڭىزدى. قازاقستان كەڭىستىگىندە حالقىنىڭ سانى ميلليونعا جۋىق مەگاپوليستىڭ جاڭادان پايدا بولۋى ەڭ الدىمەن ەكوسالانىڭ، ونىڭ بايلانىستارى مەن ءومىر سالتىنىڭ وزگەرۋى. استانانىڭ وركەندەۋى – ەلباسىنىڭ يدەيالارى مەن ءىس-قيمىل­دارىنىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىدان تۇزۋلىگى مەن كەشەندىگىنىڭ جارقىن مىسالى. ەلوردانىڭ وركەندەۋى تەك قانا الدىڭعى قاتارلى ارحيتەك­تۋ­رالىق شەشىمدەردىڭ عانا ەمەس، استانا ماڭىنداعى تابيعي لاندشافتتىڭ جوسپارلى تۇردە وزگەرۋىنىڭ ارقاسى، ونىمەن بىرگە قازاقستاندىقتاردىڭ ەكولوگيالىق ويلاۋ جۇيەسى دە وزگەرىپ كەلەدى. استانانىڭ «جاسىل بەلدەۋى» جاسالۋدا. جاڭا ورمان بار جەردە تازا اۋا بولادى، وندا توپىراق ەروزياسى توقتايدى، جەل سوعۋى باسەڭدەيدى. ول جەردە دەمالۋ ورىندارى كوبەيىپ، تۋريزم وركەن جايۋى مۇمكىن. ول جەردە ەكولوگيالىق ساناسى جەتىلگەن، ساپالىق تۇرعىدان جاڭا ۇلت قالىپتاسادى. ۇلت جوسپارىن ۇسىنا وتىرىپ، مەملەكەت باسشىسى قازاقستانداعى جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىنىڭ جاڭا پاراديگماسىن ورنىقتىرۋدا. بىرىنشىدەن، بۇل – ماسەلەنىڭ تۇعىرنامالىق تۇرعىدان تىڭعىلىقتالۋى جانە انىق ماقسات بەلگىلەنۋى. ستراتەگيالىق ساتىلاستىقتىڭ ۇشار شىڭىنا ەلدىڭ بولاشاق بەينەسىن ايقىندايتىن باستى ەكى ماقسات شىعارىلعان. بۇل ماقساتتار – 2050 جىلعا قاراي الەمنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋ جانە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە  دامۋ ۇيىمىنىڭ ستاندارتتارىنا ساي كەلۋىن جۇزەگە اسىرۋ. «100 قادامدى» تەرەڭ سارالاۋ جانە ءدال ەسەپتەۋ ەل ءۇشىن، مەملەكەت ءۇشىن، ءاربىر قازاقستاندىق ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر كەلەشەگىن اشادى. ەكىنشىدەن، بۇل – ۇزدىكسىزدىك جانە ينكليۋزيۆتىلىك. دامۋشى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى قۋىپ جەتۋشى جاڭعىرتۋ تۇجىرىمداماسىن ۇستانعانى بەلگىلى. ۇلت جوسپارىنىڭ جانە تۇتاستاي العاندا، قازاقستان جولىنىڭ نەگىزىنە جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىنىڭ ينكليۋزيۆتى سيپاتى الىنعان، ول بۇل ىسكە بارلىق الەۋمەتتىك توپتاردىڭ بەلسەندى ارالاسۋىن قاجەت ەتەدى. وعان قوسا، ينكليۋزيۆتىلىك مەملەكەت پەن قوعام «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋ ورايىندا قابىلداپ جاتقان شارالاردى ۇيلەستىرۋ مەن ءوزارا كەلىسىلگەندىكتى بىلدىرەدى. «100 قادام» – ءبىزدىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋ ستراتەگيامىزدىڭ تابيعي تۇردەگى قۇرامداس بولىگى جانە قازاقستاندى الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسۋ جونىندەگى ناقتى باعدارلاما. وسى ارقىلى قازاقستاننىڭ ءححى عاسىرداعى تابىستى دامۋىنىڭ ساباقتاستىعى مەن ۇزدىكسىزدىگى كوپتەگەن ونجىلدىقتار بويىندا قامتاماسىز ەتىلەدى. ۇشىنشىدەن، بۇل – ەڭ تاڭداۋلى حالىقارالىق تاجىريبەگە ارقا سۇيەۋ. ءبىز قاي كەزدە دە بارىنشا دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگىزۋدەگى، مەملەكەت قۇرىلىسى مەن الەۋمەتتىك دامۋداعى وزىق پراكتيكاسىن شۇقشيا زەرتتەپ، قابىلداپ وتىرعانبىز. الايدا، ءبىزدىڭ تاجىريبەمىز وزگەلەردى سول كۇيىندە كوشىرە سالۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. ءبىز باسقا ەلدەردىڭ دامۋىنداعى تابىستى پراكتيكانىڭ ءتيىمدى بەلگىلەرىن ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق جاعدايلارىمىزدى، قۇندىلىقتارىمىزدى جانە ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، تابيعي تۇردە قولدانامىز. پرەزيدەنتتىڭ «100 قادام» ۇلت جوسپارى دا وسىنداي، ول ءوز بويىنا الەمدىك پراكتيكاداعى ەڭ تاڭداۋلىنىڭ ءبارىن دە جيناعان. تورتىنشىدەن، بۇل – زياتكەرلىك پەن جاڭاشىلدىق. 5 رەفورمانىڭ ءبارى جانە 100 قادامنىڭ ارقايسىسى ءبىلىم مەن وزىق تەحنولوگياعا ارقا سۇيەيدى، ولار جاڭعىرتىلعان قازاقستاندىق قوعامنىڭ ىرگەتاسىنا، ونىڭ زياتكەرلىك قۇرامداس بولىگىنە اينالادى. ينكليۋزيۆتى جوعارى تەحنولوگيالى ەكونوميكانى جاڭا كاسىبي كادرلاردى پايدالانا وتىرىپ دامىتۋ كوزدەلۋدە. مەملەكەت باسشىسى قازاقستاندىقتاردى الەمدەگى ينتەللەكت، ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك باسەكەسىنە بەيىمدەپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ءححى عاسىرداعى بارلىق تابىستى قوعامداردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنىڭ ءتۇبىرلى فاكتورى. سونىمەن بىرگە، «100 قادامدى» جۇزەگە اسىرۋ قازاقستان ءۇشىن كەم قويعاندا 100 جاڭا داعدى الىپ كەلەدى، ولار تىڭ جوبالار مەن باستامالار تىزبەگىنىڭ ءىزاشارىنا اينالادى. ۇلت جوسپارى – بۇل تازا زياتكەرلىك باعدارلاما، ول مەم­لەكەتتىڭ، ازاماتتىق سەكتور  مەن عىلىمي-ساراپ­تا­مالىق قوعامداستىقتىڭ سىندارلى ءوزارا ءىس-قيمىلى مەن ىنتىماقتاستىعىن قاجەت ەتەدى. جاڭعىرتۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا مەن حالىقارالىق كونسۋلتاتسيالىق كەڭەس ءدال وسىنداي ماقساتپەن قۇرىلعان. مىنە، سوندىقتان دا «100 قادامدى» جۇزەگە اسىرۋدىڭ بارىسىن ساپالى زەرتتەۋشىلىك پەن ساراپ­تا­مالىق-تالدامالىق تۇرعىدان قولداۋ كوزدەلۋدە، ول جاڭا يدەيا­لاردى شىعارۋ مەن قازاقستاندىق جاڭعىر­تۋدىڭ سىن-قاتەرلەرىنە ناقتى جاۋاپ تابۋدىڭ باستاۋ كوزىنە اينالاتىن بولادى. ىسكە بۇلاي قاراۋ بارىنشا ناتيجەلىلىكتى جانە ۇلت جوس­پارىنان ۇزاق ۋاقىت بويى تيىمدىلىك كورۋدى قامتاماسىز ەتەدى. بەسىنشىدەن، بۇل – سانقىرلىلىق. «100 قادام» – تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋدىڭ مەم­لە­كەت­تىك باعىتى­نىڭ ىسكە اسىرىلۋى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇسىنعان دايەكتى ينكليۋزيۆتى جاڭعىرتۋ جوسپارى ءبىزدىڭ سوتسيۋم ءومىرىنىڭ بارلىق قىرىن – ەكونوميكانى، ءبى­لىمدى، عىلىمدى، دەنساۋلىق ساقتاۋدى، مادەنيەتتى، قوعامدىق جانە ساياسي قارىم-قاتىناستاردى، مەملەكەتتىك باسقارۋدى، ۇلتتىق قاۋىپ­سىزدىكتى جانە باسقالاردى قامتيدى. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ جانە ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ ءومىرىنىڭ بىردە-ءبىر جاعى اتام زامانعى نەمەسە توقىراۋ كۇيىندە قالمايدى. ءاربىر قادام – مەملەكەت باسشىسىنىڭ ناقتى پراكتيكالىق تاپسىرماسى. جاڭارۋ ۇدەرىسى دەگەنىمىز دامۋدىڭ بايقالىپ وتىرعان «بوس ارالىقتارىن» جۇيەلى تۇردە جويۋ عانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار، ەلدى جاڭ­عىرتۋدىڭ ءاربىر باعىتىنىڭ جاڭا كوپفۋنكتسيالىلىعىن قۇرى­لىمداۋدى دا بىلدىرەدى. بىرىنشىدەن، تالاپتى قاتايتۋ جانە سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندە كاسىبي مەملەكەت قالىپتاستىرۋ جولىنداعى احۋالدى جاقسارتۋ كاسىبي مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان. ەكىنشىدەن، زاڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى جاڭا كوزقا­راستار سوت جۇيەسى مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ تيىمدىلىگى مەن اشىقتىعىن قامتاماسىز ەتەدى. سوت تورەلىگى ينستيتۋتىنا  قوعامدىق سەنىم ارتا تۇسەدى. ەلىمىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعى بىرنەشە ەسە كوبەيەدى. ۇشىنشىدەن، ۇلتتىق ەكونوميكانى تەرەڭ رەفورمالاۋ سترا­تەگيالىق ينۆەستورلاردى ءدال تارتۋ مەن عىلىم جۇمسالاتىن ءوندىرىستى كوتەرۋ ارقىلى جوعارى تەحنولوگيالى وڭدەۋشى سەكتوردى باسىم دامىتۋدى كوزدەيدى. تورتىنشىدەن، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى مەن بارشاعا ورتاق ەڭبەك قوعامى يدەيالارىن ودان ءارى ىلگەرىلەتۋ ازاماتتىق بىرتەكتىلىكتى كۇشەي­تەدى جانە بولاشاعى ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ بويىنداعى جاسامپازدىق الەۋەتتى تۇبەگەيلى اشۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. «ماڭگىلىك ەل» – قوعامداعى بىرلىك پەن كەلىسىمنىڭ اتىمەن وزگەشە مودەلى، ول جاھاندىق اۋقىمدا تانىلعان تابىستى قازاقستاندىق تاجىريبەنىڭ مارتەبەسىنە يە. بەسىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ اشىقتىعى مەن ەسەپ بەرۋشىلىگىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن دامىتۋ، قوعامدىق باقىلاۋدىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ، ازاماتتىق قاتىسۋدى كەڭەيتۋ، مونيتورينگ پەن باعالاۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋ تۇتاستاي العاندا مەملەكەت باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى. الايدا، ەڭ باستىسى، بارلىق بەس رەفورما قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ساپاسىن جاقسارتۋعا، قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ىنتى­ماق­تاستىق پەن دامۋ ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردە قول جەتكىزىلگەن جوعارى الەۋ­مەتتىك ستاندارتتارعا ۇمتىلۋعا باعىتتالعان. پرەزيدەنتتىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مەم­لەكەتتىك قۇرىلىستىڭ جاڭا تاريحي دەڭگەيىنە الىپ شىعادى. بەس رەفورما – 5 كۇش ۆەكتورى، ولار قوسىلا كەلگەندە قازاق­ستان­نىڭ تاباندى تۇردە تەك قانا العا باسۋىن ايقىندايدى. قازىرگى تاڭدا الەم كۇردەلى دە قاراما-قايشىلىقتى كەزەڭدى باس­تان كەشۋدە. جاھاندىق ەكونوميكادا مۇنىڭ الدىنداعى جاھاندىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سالدارلارى ءالى دە تۇگەل ەڭسەرىلگەن جوق. اناعۇرلىم اۋقىمدى سىلكىنىستەردىڭ بولۋ قاۋپى ءالى دە الەمنىڭ كوپ­تەگەن ەلدەرى مەن وڭىرلەرىنە ءتونىپ تۇر. جاڭا ەكونوميكالىق ءتسۋناميدىڭ كىندىگى قايدا، قانداي جاع­داي­دا جانە قاشان شىعا كەلۋى مۇمكىن دەگەندى ءىس جۇزىندە بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. نەگىزگى الەمدىك نارىقتاردىڭ – كومىرسۋتەكتەردىڭ، التىن جانە باسقا مەتالداردىڭ، ازىق-تۇلىكتىڭ، تەحنولوگيالاردىڭ جانە باسقالاردىڭ قۇنىنىڭ قۇبىلۋى كۇشەيە ءتۇستى. وسىنداي جاعدايدا بارلىق جەردە دەرلىك توقىراۋدى كۇتۋ بوي كورسەتۋدە. مۇندايدا الدىڭعى قاتارعا سىرتقى ەكونوميكالىق قيىن­دىق­تارعا قارسى تۇرۋدىڭ ۇلتتىق ستراتەگيالارىن جاساۋ جانە جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسى شىعادى. بۇگىندە الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءىرى ويىنشىلارى وزدەرىنىڭ ىشكى رەسۋرستارىن كەڭىنەن پايدالانۋدا. كوپتەگەن ەلدەردە گۋمانيتارلىق جانە فيسكالدىق سيپاتتاعى شارالار قابىلدانۋدا. تاريحي تاجىريبە سونىمەن قاتار، داعدارىستى جانە داعدارىستان كەيىنگى كەزەڭدەگى ەكونوميكالىق دامۋدىڭ ءتيىمدى قوزعاۋشى كۇشى ين­فرا­قۇرىلىمعا سالىنعان ينۆەستيتسيالار بولا الاتىنىن كورسە­تەدى. يندۋستريالىق الەم تاريحىندا مۇنداي تاجىريبە بولعان. مىسالى، اقش ەكونوميكاسىنىڭ «ۇلى كۇيزەلىستەن» شىعۋى اۋقىمدى ينفراقۇرىلىمدىق قۇرىلىسپەن بايلانىستى. حح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا امەريكالىقتار 1 ميل­ليون كيلومەترگە جۋىق جاڭا جولدار، 77 مىڭ جاڭا كوپىر سالعان. مەكتەپتەردىڭ 70 پايىزى مەن اۋرۋحانالاردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى 1933 جىل مەن 1939 جىلدىڭ ارالىعىندا تۇرعىزىلعان. بۇل 4 ميلليوننان استام جۇمىس ورىندارىن قۇرۋعا كومەكتەسكەن. 60-شى جىلداردا وڭتۇستىك كورەيا ۇلتتىق بيۋدجەتتىڭ شيرەك بولىگىن جىلدام جۇرەتىن گۋەنگبۋ اۆتوموبيل جولىن سالۋعا جۇم­ساعان ەدى. 1982 جىلى ماگيسترال حالىقتىڭ 66 پايىزىنا قىزمەت كورسەتىپ، بارلىق جۇكتىڭ 70 پايىزىن تاسىمالداعان. سول جول­دىڭ بويىندا سالىنعان ونەركاسىپ ورىندارى قازىرگى كورەيا رەسپۋب­ليكاسىنىڭ ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن شىعارادى. تاريح فرەنسيس بەكوننىڭ اتاقتى ۇشتاعانىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋمەن كەلەدى. ول ۇلتتى ۇلى جانە بەرەكەلى ەتەتىن ءۇش نارسە بار دەگەن ەدى: قۇنارلى توپىراق، ىسكەر ونەركاسىپ جانە ادامدار مەن تاۋارلاردىڭ جەڭىل قوزعالۋى. ءۇشىنشى قۇرامداستىڭ كوكەيكەستىلىگىن بۇگىنگى ەكونوميستەر دالەلدەپ وتىر. ولاردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ينفراقۇرىلىمعا سا­لىنعان 1 دوللار ينۆەستيتسيا ەكونوميكادا 2 دوللارعا دەيىنگە قوزعاۋ سالا الادى. سوندىقتان، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدىڭ ماڭىزىن ەسكەرە كەلىپ، پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا كەڭ اۋقىمدى مەم­لەكەتتىك «نۇرلى جول» باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل باعدارلاما قازاقستاننىڭ الەمدەگى ينفراقۇرىلىم ساپاسى بويىنشا الدا كەلە جاتقان ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋىنا قول جەتكىزۋگە ءتيىس. ەكىنشى بەسجىلدىقتىڭ مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ەلدىڭ الدىڭعى قاتارلى ينفراقۇرىلىمدىق قاڭقاسى تۇر­عىزىلاتىن بولادى. قازاقستان – تەرريتورياسى بويىنشا الەمدەگى توعىزىنشى ەل. ينفراقۇرىلىم قۇرىلىسى كوپ ينۆەستيتسيانى تالاپ ەتەدى، بىراق ونىڭ ماڭىزى كەلەر ۇرپاقتارعا قالاتىن مۇرا رەتىندە عاسىرلارعا كەتەدى. الداعى 3 جىلدا جاڭا جولداردىڭ قۇرىلىسىنا، ەلەكتر جەلى­لەرىن، كوممۋنيكاتسيا سالۋعا 14 ميلليارد دوللار باعىتتالادى. بۇل قارجىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىنەن استامىن حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارى بولەدى. استانادان وڭىرلەرگە قاراي شاپاق تۇرىندە تارايتىن اۆتوجولدار جەلىسى تارتىلادى. بۇل ەلدىڭ بارلىق وڭىرلەرىنىڭ تەڭگەرىمدى دا­مۋىنا قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەكونوميكالىق دامۋداعى، سون­داي-اق، الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق تۇرعىداعى سايكەسسىزدىكتەر ازاي­تىلادى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس ءوندىرىس شىعىندارىن ازايتا الادى، مۇنىڭ ءوزىن شەكتى دەڭگەيدەن وڭىرلىك دەڭگەيگە كوتەرىلۋگە جاعداي جاسايدى. «100 قادامدى» جۇزەگە اسىرۋ سورەدەن اتتاندى. وسىناۋ يگىلىكتى ىسكە قوسىلا وتىرىپ، ءاربىر قازاقستاندىق جاڭارعان مەملەكەتتى جاساۋشىلاردىڭ، ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋشىلاردىڭ، ءوزىنىڭ وتباسى مەن بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگىن قامداۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالادى. قازاقستاندىقتاردى جاسامپازدىقتىڭ تابىستى قازاقستاندىق جولىمەن، ەرتەڭگە نىق سەنىممەن  قادام باسىپ بارا جاتقان ءبىرتۇتاس بولاشاقتىڭ ۇلتى دەپ سيپاتتاعان پرەزيدەنت يدەياسىنىڭ ءمانى دە وسىندا.  ******************* حۋمان سادري، اقپارات جانە ساياسي تالداۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى (اقش) بەس حا­لىق­تىق رە­فور­مانى جۇ­زە­گە اسى­رۋعا باعىت­تالعان «100 تو­لىق سالماقتى قا­دام» – ول جان-جاقتى دامۋ ما­گيس­­ترالى بويىن­شا تۇ­راق­تى قوز­عالا وتى­رىپ وتەتىن قازاق­ستاننىڭ ناق­تى مارشرۋتىنىڭ ارا­قا­شىقتىعى. «100 قادام» الەمنىڭ ەڭ وركەندەگەن جانە دامىعان وتىزدىعىنا ەنۋ ءۇشىن قۋاتتى تۇعىر قالىپتاستىرادى. بۇكىل الەم قازاقستاندى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كوشباسشىلىعىمەن ايقىن باعىتپەن ءجۇرىپ بارا جاتقان قۋاتتى جانە سەنىمدى مەم­لەكەت رەتىندە كورىپ داع­دىلاندى. تاياۋداعى جىلداردا الەم­دىك جۇيەنىڭ «قارايىپ قويۋ­لانا تۇسكەن اسپانىندا» قازاق­ستاندىق جولدىڭ «جول كور­سەتۋشى شامشىراعى» ءدال وسى ۇلت جوسپارى بولماق. اعىمداعى تاريحي ساتىدا قازاقستان ءۇشىن بۇل باع­دار­لاما ايرىقشا جانە جوعارى ستراتەگيالىق قۇندىلىققا يە. بىرىنشىدەن، ۇلت جوس­پارى نۇرسۇلتان نازار­باەۆ­تىڭ جاڭعىرتۋ ۇدەرى­سى­نىڭ ۇز­دىك­سىزدىگى مەن بولىن­بەس­تىگىن، مەملەكەت پەن قوعام دامۋى­نىڭ شىنايى ساباق­تاس­تىعىن ايقىندايتىن باسقارۋ­شىلىق ءستيلىن، كونتينۋمىن بارىنشا ۇزدىك تۇردە بەي­نەلەيدى. قازاقستان كوشباسشىسى مەملەكەتتىڭ يممۋندىق جۇيەسىن تۇراقتى تۇردە نى­عايتىپ وتىرۋ كەرەكتىگىن ايقىن تۇسىنەدى. وسى تۇرعىدا «100 قادام» – «قازاقستان-2050» سترا­تە­­گياسىندا جانە «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق يدەياسىن­دا قا­لانعان شەشۋشى باسىم­دىق­­تاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناق­تى جول نۇسقاۋشى كارتاسى. بۇل جاعدايدا ءدال وسى «ماڭ­گىلىك ەل» دامۋدىڭ بەرىك نەگىزى جانە وزەكتى كاتاليزاتورى مىندەتىن اتقارادى. قو­عام بىر­لىگىنىڭ وسىناۋ قازاق­ستان­دىق مودەلى الەمنىڭ كوپ­تەگەن مەم­لەكەتتەرى ءۇشىن ۇلگى بولا الادى. ەكىنشىدەن، ماڭىزدى ىشكى مەملەكەتتىك مىندەتتەردىڭ كەڭ اۋقىمدى بلوگىن بەينەلەۋگە دەگەن كوشباسشىلىق شى­نايى كوزقاراس پەن مازمۇن­دىق بولىگىنىڭ تەرەڭ ويلاستى­رىلۋى ونى جۇزەگە اسىرۋ­دىڭ بەرىك، تاباندى جانە العا باسۋشىلىق سيپاتىن اي­قىندايدى. ۇشىنشىدەن، بۇل مەم­لە­كەتتى وپەراتسيالىق باسقا­رۋداعى جاڭا ءسوز.        مەملەكەتتىك مەنەد­ج­مەنتتى جەتىلدىرۋ تۇرعى­سى­نان العاندا بۇل قاراپاي­ىم­داندىرا قويىلعان مىندەتتەر مەن ناقتى ينديكاتورلىق جيىن­تىقتاردىڭ جۇرەك سوعى­سىنىڭ ۇيلەسىمى. ءىس جۇزىندەگى ءىس-قيمىل­داردى جوسپارلاۋدىڭ مۇنداي سحەماسى جۇزەگە اسىرىلعان شارالار مەن ناتيجەلەر اۋ­قىمىن ولشەۋگە جاعداي جاسايتىن وزىنە ءتان شكالانى قالىپتاستىرادى. سونىمەن بىرگە بەس حا­لىق­تىق رەفورما ستراتە­گيا­سىنىڭ نەگىزىندە دالمە-ءدال بىرىزدىلىك جاتىر. كوپ­تەگەن جاعدايدا بۇكىل ۇلت جوس­­پارى­نىڭ تيىمدىلىگى قازاق­­ستان كوش­باسشىسى العا قوي­عان با­سىمدىقتاردى جۇزە­گە اسى­رۋدىڭ كەزەكتىلىگىن ساق­تاۋعا بايلانىستى. تورتىنشىدەن، ۇلت جوس­پارى – ول جالپىعا بىردەي ينكليۋزيۆتى قاراستىراتىن اسا زور فۋنكتسيالىق باع­دارلاما. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ينكليۋزيۆتى جاڭعىرتۋى – ول الەمدىك رەفورماتورلىق تاجىريبەدەگى جاڭالىق. رەفورمانى تابىستى ورىن­داۋ ءۇشىن جاپپاي بار­شاعا: مەملەكەتكە، قوعامعا، ءار­بىر قازاقستاندىققا جۇمى­لۋعا تۋرا كەلەدى. وعان دەگەن بارىنشا قاتىس­تىلىق ۇلتتىڭ جاۋاپتى دامۋىنىڭ ىشكى ساناسىنا بويلاعان كوشباسشىنىڭ «100 قادامىنىڭ» قۋاتتى جا­سام­پاز پايىمدارىمەن قامتا­ماسىز ەتىلەدى. تاياۋدا وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ ناتي­جە­لەرى وعان ايقىن دالەل بولدى. بەسىنشىدەن، بەس حالىقتىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ قازاقستاننىڭ حالىقارالىق رەي­­تينگتەردىڭ «شەندەر تا­بە­لىن­دە» العا جىلجۋىنا جاع­داي جاسايدى. ارينە، ءاربىر قادامدى ورىن­داۋ، قالاي بولعاندا دا، توپ-30-دا تۇرعان مەم­لە­­كەتتىڭ «وركەنيەتتىلىك پاس­­پورتىن» قۇرايتىن جاڭا ەكونوميكالىق جانە الەۋ­­مەتتىك بيىكتەردى الۋىن قاراس­تىرادى. بۇل ورايدا ۇلت جوس­پا­رى­­نىڭ وزىن­دىك ماق­ساتى – ول تەك قازاقستان­دىق­تاردىڭ كو­كەي­­كەستى ومىرلىك ماسە­­لەلەرىن جۇيە­لى تۇر­دە شە­شۋ. بەس رە­فور­مانىڭ ءبا­رى دە ەڭ الدىمەن الەۋ­مەتتىك سي­پات­قا يە. دەگەنمەن، ەڭ باس­تىسى، نۇر­سۇلتان نازارباەۆ ۇلت جوس­پارىن العا تارتا وتىرىپ XXI عاسىرداعى قازاق­ستاننىڭ بولاشاق بەينەسىن كوز الدىنا ايقىن ەلەستەتە الدى. ەلدىڭ تاياۋ جىلداردا نە نارسەگە ۇمتىلۋى كەرەكتىگىن ايقىن ءتۇسىندىردى. ءىس جۇزىندە پرەزيدەنتتىك رەفورمالاردىڭ بولجانعان ناتيجەلەرى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى ەلدەرىنە ءتان نەگىز قالاۋشى سيپاتتامالارمەن تىكەلەي استاسادى. بۇل عىلىمدى قاجەت ەتە­تىن يندۋستريالىق دامۋ جا­نە productive economy, بولا­شاقتىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتى، بەرىك ورتا تاپ، «اشىق ۇكىمەت»، زاڭ مەن ادىلدىكتىڭ ۇستەمدىگى. مەن 15 جىلدان سوڭ، 2030 جىلى-اق گارۆارد ۋني­ۆەر­سيتەتىندەگى XXI عاسىرداعى مەملەكەتتى جاڭعىرتۋدىڭ تابىس­تى تاجىريبەسىن تال­قى­لاۋ جونىندەگى وكىلەتتى حالىق­ارالىق كونفەرەنتسيادا قا­زاقستاننان كەلگەن تىسقاققان ساياساتتانۋشىنىڭ قالاي ءسوز سويلەپ تۇرعانىن تولىعىنان كوزگە ەلەستەتە الامىن. ول ۇلت جوسپارىنىڭ باس­تاۋ الۋىنىڭ كۋاگەرى، قازاق­ستان­دىق رەفورمانىڭ بىرىزدى­لىكپەن ەگجەي-تەگجەيلى جۇزەگە اسىرىلۋىن ءىس جۇزىندە كورگەن ادام. ولقىلىقتار مەن كەم­شى­لىكتەردى انىقتاۋعا، ۇدەرىس­كە تۇزەتۋ ەنگىزۋگە اتسالىس­قان، نۇسقاۋلىقتار قالىپ­تاس­تىرعان جانە قازاقستان ۇكى­مەتىنە كەڭەستەر بەرگەن بە­دەلدى ساراپشى. ءوز ءسوزىن تۇيىندەي وتىرىپ، قازاقستاندىق ساراپشى 2030 جىلى بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قورىتىندىلايدى. «قازاقستان كوپتەگەن كور­سەتكىشتەر بويىنشا ەىدۇ ستاندارتتارىن جۇ­زە­گە اسىردى. ول تەك تابىس دەڭگەيى­نە عانا ەمەس، سونىمەن بىر­گە ازاماتتار ءومىرىنىڭ جوعارى ساپا­سىنا دا قاتىستى. بەس رە­فور­مانى جۇزەگە اسىرۋ بە­رىك ينستيتۋتتىق نەگىزدى نىعاي­­تۋعا جاعداي جاسادى. مەري­­تو­­كراتيانىڭ قاتاڭ قاعيدات­­تارىندا قۇرىلعان مەملە­­كەتتىك اپپارات ەلدىڭ كاسىبي فرونت-وفيسىنە اينالدى. بارىنشا اشىق سوت جۇيەسى ءوزىن ادىلەتتى، ءمولدىر ءادىل سوت سۋبەكتىسى رەتىندە كور­­سەتتى. سىبايلاستىق كورى­نىس­تەرى مەيلىنشە تومەندەدى. ەكونو­ميكاداعى وڭدەۋ سەكتورىنىڭ ۇلەسى 75%-دى قۇرايدى. بۇگىندە قازاقستان اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى، جوعارى تەح­نو­لوگيالى حيميا جانە بيو­لوگيا ونەركاسىپتەرىنىڭ ونىم­دەرىن، مەديتسينالىق جاب­دىقتاردى، روبوتتالعان اۋىل­شا­رۋاشىلىق تەحنيكاسىن ەكسپورتتايدى. ينۆەستورلار جەر شارىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن ءبىزدىڭ ەلىمىزگە ءوز اكتيۆتەرىن جاپپاي اۋدارۋدا. قازاقستان – ەنەرگيانىڭ بالامالى كوزدەرىن دامىتۋ بويىنشا الەمدىك كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى. ورتا تاپ ۇلەسى ەلدىڭ بۇ­كىل حالقىنىڭ 70%-نان اسا­دى. ەلدىڭ ءار تۇرعىنى ءدىني جانە ەتنوستىق بەلگىلەرى­نە قاراماستان، ءوزىن ءبىرتۇ­تاس ۇلتتىڭ پاتريوتى رەتىن­دە ايقىن تاني وتىرىپ ينفرا­قۇرىلىمدار مەن الەۋمەت­تىك قىزمەتتەرگە تەڭ قول­جە­تىمدىلىككە يە. ازاماتتاردىڭ جۇيەلى قوعامدىق باقىلاۋ مەن  مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ەسەپ­تىلىگىن قامتاماسىز ەتە­تىن مەملەكەتتىك دامۋ باع­دار­لامالارىن جۇزەگە اسى­رۋعا كەڭىنەن قاتىسۋىنا قولداۋ جاسايتىن ءتيىمدى ينس­تيتۋتتار قۇرىلعان. ۇلت جوس­پارىن جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ءبىز الەمنىڭ ەڭ دامىعان وتىزدىعىنا ەنۋ جولىندا وراسان زور سەرپىلىس جاسادىق. قازىر ەكىنشى ساتىنىڭ جوسپارى ازىرلەندى». ال ماعان، قازاقستان تابىستارىن قولدايتىن ساراپشى رەتىندە 2015 جىلى مەن بەرگەن قازاقستاندىق ۇلت جوسپارىنىڭ جيىنتىق كۇشىنىڭ ساياسي بولجامى مەن باعالاۋلاردىڭ جۇزەگە اسقانىن ەستۋ وتە ماقتانارلىق بولماق. بۇل مەنىڭ كاسىبيلىگىم مەن ساراپشىلىق تۇيسىگىمە بەرىلگەن ۇزدىك باعا. قازاقستاندا مەنىڭ دوس­تارىم كوپ. مەن وسىنداي ۇلى ەلدىڭ ۇلى جوسپارلار ارقىلى ۇلى بولاشاقتى قۇرىپ جاتقانى ءۇشىن باقىتتىمىن.  **************** موحانتي ارۋن، دج.نەرۋ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ  رەسەي مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ توراعاسى ء(ۇندىستان). «100 قادام» – بۇل پروگ­رەسكە، العا قاراي سەر­پىندى قوزعالىسقا باعدار­لانعان 100 ناقتى شەشىم. نۇرسۇلتان نا­زار­باەۆ ءوزىنىڭ باتىل رەفورمالارى مەن ءدال پىشىلگەن شە­شىمدەرى دامۋ قارقىنىن تۇبى­رىنەن وزگەرتىپ، قا­زاق­ستاندى كۇشتى دە قازىرگى زامانعى مەملەكەتكە اي­نالدىراتىنىن ءىس جۇزىندە دالەل­دەپ وتىر. سوندىقتان قازاقستان­دىقتاردىڭ ۇلت جوسپارىن ۇلكەن ەنتۋزيازممەن جانە پاتريوتيزممەن قابىلداعانى تاڭعالارلىق ەمەس. مۇنداي رەفورمالاردىڭ وسىن­شالىقتى جوعارى ماقساتتارعا ۇم­تىلعان كەز كەلگەن ەل ءۇشىن قاجەت ەكەنى ءسوزسىز. جانە باستىسى، بۇل شارالار قازاقستاندىق قوعام تاراپىنان سۇرانىسقا يە. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ پرەزي­دەنتتىك سايلاۋداعى تاماشا جەڭى­سى مەن حالىقتىڭ ءبىراۋىزدان جو­عارى دەڭگەيدە قولداۋىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ءار قازاقستاندىق ۇلت جوسپارىنىڭ جەكە ءوزى جانە ەلى ءۇشىن توتەنشە ماڭىزدى ەكەنىنە سەنىمدى دەپ ەش كۇمانسىز ايتۋعا بولادى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ين­كليۋزيۆتى رەفورمالارى – بۇل جاڭ­عىر­تۋ پراكتيكاسىنداعى يننوۆا­تسيالار. بۇگىندە قازاقستان قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا مىقتى شەپتەرگە يە. الايدا، «100 قادام» ءبىر عانا نارسەنى – تابىستى مەملەكەت كۇ­شەي­گەن ۇستىنە كۇشەيە بەر­گەندى، قۋات­تىراق بولا تۇسكەندى قالاي­تىنىن بىلدىرەدى. پرەزيدەنتتىڭ بەس رەفورماسى – بۇل قازاقستاندى الەمدەگى اسا دامىعان 30 ەلگە اپاراتىن جاڭا «مۇمكىندىكتەر ءدالىزىنىڭ» بەس «ەسىگى». ءبىرىنشى «ەسىك»  – باسەكەگە قابى­لەتتى ورنىقتى ەكونوميكاعا اپا­رادى. قازاقستاننىڭ جەكە سەكتوردىڭ ۇلەسىن كەڭەيتە وتىرىپ، ەركىن نا­رىق قاعيداتتارىن نىعايتۋدى جال­عاس­تىرىپ كەلە جاتقانى انىق. ەگەر ەكونوميكالىق رەفورمالار ەۆوليۋتسياسىن مۇقيات تالدايتىن بولساق، وندا كوپتەگەن سەكتورلارداعى مەملەكەت مەنشىگىنەن الۋ ۇدەرىستەرى بىرتە-بىرتە جۇزەگە اسىرىلىپ كەلە جات­قانىن كورۋگە بولادى. بۇل – ولاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋداعى دۇرىس جول. ويتكەنى، باسەكەگە قابى­لەتتى ورتا ينۆەستيتسيالىق تارتىم­دى­لىقتى كوپتەگەن ەسە جوعارىلاتادى. شەتەل كاپيتالىن تارتپاي ەكس­پورتتىق ينفراقۇرىلىمدى قالىپ­تاس­تىرۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنى تۇسىنىك­تى. سون­دىقتان وڭدەۋ سەكتورىندا ترانس­ۇلتتىق كومپانيالارمەن ىنتى­ماق­تاستىقتى تەرەڭدەتۋدىڭ الار ورنى ەرەكشە. قازاقستان قۋاتتى كلاستەرلەر قۇرا جانە ەڭ وزىق ينۆەستورلار­دى ىس­كە قوسا وتىرىپ، سەرپىندى نۇكتە­لەردى ىزدەۋ ۇستىندە. بۇعان مۇمكىندىكتەر جەتكىلىكتى. وڭتايلى ىسكەرلىك بەلسەندىلىك پەن بيز­نەس-احۋالدىڭ جۇمساقتىعى نا­تي­جەسىندە قازاقستان حالىقارالىق رەي­تينگتەردە كوشباسشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇدان بولەك، كاسىپ­كەرلىك ورتانىڭ قۇقىقتارىن قور­عاۋ جۇيەسىن نىعايتۋ جاعى جولعا قويىلعان. مۇنداي قادام ناقتى جەمىسىن بەرىپ وتىر. بۇگىندە 400 مۇلدەم جاڭا ءونىم تۇرلەرى يگەرىلسە، 250 تۇردەن استامى الەمنىڭ 111 ەلىنە ەكسپورتتالادى. وسى تابىس فاكتورلارىنىڭ ءبىرى ءوز سالاسىنداعى حالىقارالىق كوش­باسشىلارمەن بىرلەسكەن كاسىپ­ورىندار قۇرۋ بولعانىن ايتقان ءجون. عىلىمي قامتىمدى وندىرىسكە ناقتى باعدار ۇستانۋ بۇدان دا ماڭىزدى. ەكونوميكانىڭ يننوۆا­تسيالىق ءپىشىمى عىلىم مەن بيز­نەستىڭ ۇيلەسىمدىلىگى، تەحنوپاركتەر قۇرۋ جانە جاڭا شەتەلدىك تەحنولوگيالار تارتۋ ارقىلى داميدى. ەكسپو-2017-ءنى وتكىزۋ ايتار­لىقتاي سەرپىن قوسادى عوي دەپ ويلايمىن. تۇتاستاي العاندا، قازاقستان قۇرىپ جاتقان ەكونوميكانى مىناداي سىزبامەن سيپاتتاۋعا بولادى: «ينۆەستيتسيالار – جاڭا تەحنولوگيالار – تولىق تسيكلدى ءوندىرىس – جوعارى قوسىمشا قۇن». ەكىنشى «ەسىك» – ءومىردىڭ جاڭا ساپاسى كەڭىستىگىنە اشىلاتىن «ەسىك». مەملەكەتتىڭ باسەكەگە قابى­لەتتىلىگى ءبىرىنشى كەزەكتە دەن­ساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىمەن جانە ازاماتتاردىڭ تۇتاستاي العانداعى يگىلىكتەرىمەن ايقىندالادى. ناق ادام كاپيتالى دامۋ ءبازيسى رەتىندە كورىنەدى. وسى ماندە العاندا، بارلىق بەس حالىقتىق رەفورمانىڭ تازا الەۋ­مەتتىك سيپاتقا يە ەكەنى وتە ماڭىزدى. بارلىعى الەۋمەتتىك سالالاردى: ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق سەكتور جانە ت.ب. جۇيە­لەردى الەمدىك ستاندارتتارعا ين­تەن­­سيۆتى جاقىنداتا وتىرىپ ساپا­لىق تۇرعىدان جاقسارتۋعا باعىت­تالعان. بۇل جەردەگى باستى ماسەلە، ءاربىر قازاقستاندىق ءۇشىن ءوزىنىڭ الەۋەتىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىكتەر اشىلادى. ءۇشىنشى «ەسىك» – جاۋاپكەرشىلىكتى جانە ءتيىمدى مەملەكەتتىك باسقارۋعا قادام. ەكونوميكالىق باعدارلامالاردى تابىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جوعارى كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قاجەت ەكەنى ءسوزسىز. نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەس رەفورماسىندا مەملەكەت تيىمدىلىگى مەن تابىستىلىعى ءار قىزمەتكەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە تاۋەلدى ءبىرتۇتاس كورپوراتسيا بولۋى ءتيىس ەكەنىن ناقتى بەلگىلەپ بەر­دى. بۇل تەتىكتىڭ اۆان­گار­دى مەملەكەتتىك قىز­مەت­شىلەر بولىپ تابىلادى. ولار اعىمداعى كۇندە­لىك­تى مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن دە جۇمىس ىستەۋ­لەرى كەرەك. ناق سوندىقتان ولاردى ىرىكتەۋگە تالاپتى جو­عارىلاتىپ، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە جۇمىس ىستەۋلەرى ءۇشىن تولىققاندى جانە لايىقتى جاعدايلار جاساۋ وتە ماڭىزدى. قازاقستان اسا وزىق سينگاپۋرلىك داستۇرلەر نەگىزىندە مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ينتەللەكتۋالدى «ارمياسىن» قالىپتاستىرۋعا باعىت ۇستانىپ وتىر. ءتورتىنشى «ەسىك»  – اسا جوعارى تار­تىپتەگى اشىق جانە قۇقىقتىق قو­عامعا ۇمتىلىس. مۇنداي جول قالىپتاسقان قۇن­دى­لىقتار جۇيەسى ارقاۋىندا ءوسىپ-ونەدى. قازاقستان حالقى بۇعان تاۋەل­سىزدىك جىلدارىنداعى تاجىريبەسى ارقى­لى قول جەتكىزە الدى. ەل ترانس­پارەنتتى ازاماتتىق قوعامعا، زاڭنىڭ مىزعىماستاي ۇستەمدىگى مەن اشىق ۇكىمەتكە قاراي نىق قادام باسىپ كەلەدى. قازاقستان پرەزيدەنتى بەلگىلەپ بەرگەن قادامدار تەحنولوگيالىق كەزەڭدىلىك پەن دەر كەزىندىلىك ءوزىن ءوزى اقتايتىنىن ايعاقتايتىنى تۋرالى ايتادى. ۇلت جوسپارى تۇرعىسىنان كەلگەندە، وسى باعىتتاعى ءارى قارايعى وزگەرىستەر ناقتى قالىپتاستىرىلعان. دامۋدىڭ كوكەيكەستى مەملە­كەتىشىلىك مىندەتتەرىن شەشۋ بويىن­شا كەڭ كولەمدى قوعامدىق ۇنقا­تىسۋعا باستاماشىلىقتا ۇلكەن ءمان بار. ازاماتتاردىڭ قاتىسۋى ارتىپ كەلەدى. بيلىكتى قوعامدىق باقى­لاۋدىڭ ءرولى جوعارىلاۋدا. قوعامنىڭ مەملەكەتتىك اپپارات جۇمىسى تۋرالى كەڭ كولەم­دى قۇلاعدارلىعى دامۋ باعدارلا­ما­لارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن الدەنەشە ەسە ارتتىرادى. بۇل – كەرى بايلانىس تەتىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ تۋرا جولى. ياعني، ادامدار ناقتى ناتي­جەلەردى كورە ءارى ءىس بارىسى تۋرالى بارلىق اقپاراتقا يەلىك ەتە وتى­رىپ، رەفورمالاردىڭ تابىستى­لىعىنا مونيتورينگ پەن باعالاۋدى وزدەرى جۇزەگە اسىرا الادى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستا­ما­شىلىق تانىتقان «اشىق ۇكىمەت­تى» دامىتۋ بيلىك پەن قوعام اراسىن­داعى ءتيىمدى ءوزارا ءىس-قيمىلدى ايتار­لىقتاي ارتتىراتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. قازاقستان ورنىقتى دامۋدىڭ اجىراماس شارتى رەتىندە كۇشتى قۇقىقتىق ورتا قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى قادام جاساۋدا. سوت جۇيەسىن جاڭعىرتۋ نارىقتىق ينستيتۋتتاردى دامىتۋ مەن ەلدىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىن جوعارىلاتۋعا وڭ  ىقپال ەتەتىن بولادى. ءىس جۇزىندە سۋديالار كورپۋسى بارىنشا  اشىق بولادى، ساپالىق ىرىكتەۋ جۇيەسى جاقسارادى. بەسىنشى «ەسىك» – تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ جولىندا. نازارباەۆ مودەلىندە ەكى جاع­داي – «دامۋ» تۇسىنىگىن تولىق كولە­مىن­دە اشاتىن «تۇراقتىلىق» پەن «وزگە­رىستەر» قاتار ورىلگەن جانە قوساقتاسا جۇرۋدە. ول ەكى تەرەڭ ۇردىستەن كورىنەدى. بىرىنشىدەن، بۇل – بىرلىك، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم قۇندىلىقتارى ساباقتاس­تى­عىنىڭ تۇعىرى مەن تەتىگى. ەكىن­شى­دەن، بۇل – يننوۆاتسيالاردى تۇراقتى ىلگەرىلەتۋ، وڭ وزگەرىستەرگە ۇمتىلىس. مۇنداي ستراتەگيانىڭ بولا­شاق­تىڭ ءبىرتۇتاس ۇلتىن قالىپتاستىرۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز. تۇتاستاي العاندا، ول ىلگەرىلەتىلگەن بەس ينس­تي­تۋتتىق رەفورمانىڭ تابىستى جۇزەگە اسىرىلۋىن ايقىندايدى. ناق وسى تۇرعىدان قازاق­ستان­نىڭ قازىردىڭ وزىندە ەۆوليۋتسيالىق رەفورمالاۋدىڭ ارقاسىندا وسىن­شالىقتى جوعارى ناتيجەلەرگە جەتكەن دامىعان ەلدەر قاتارىنا جاتاتىنىن ايتۋعا بولادى. بۇل ىشكى دامۋدىڭ سەكىرمەلىلىگى ىدىراۋلارعا، توڭكەرىستەر مەن رەۆوليۋتسيالارعا الىپ كەلگەن كەي­بىر ء«ۇشىنشى الەم» ەلدەرىندەگى جاڭعىر­تۋلاردىڭ قاتە ستراتەگيالارى فونىندا اسا انىق بايقالادى. قازاقستان الەمدەگى كوپتەگەن ەل­دەرگە قاراعاندا بەرىك بازيسكە يە. «ماڭگىلىك ەل» – تازا وتاندىق قۇندىلىقتار جالپىادامزاتتىق قۇن­دىلىقتارمەن ۇيلەسىم تاپقان ۇلت­تىق يدەيانىڭ ەتالونى. «ماڭگىلىك ەل» – بۇل جەتى قۇندىلىق: ازاماتتىق تەڭدىك، ەڭبەك­سۇيگىشتىك، ادالدىق، وقىمىس­تى­لىق پەن ءبىلىم بەرۋ كۋلتى، تولە­رانتتىلىق، بەرىلگەندىك پەن پاتريو­تيزم قۇندىلىقتارى بويىنشا قي­سىندى اياقتالعان رەفورمالار. قازاقستاننىڭ رەفورماتورلىق پاراديگماسى ناقتى ولشەپ-پىشىلگەن. اسا اۋقىمدى جانە ناقتى مىندەت – 10-15 جىل ىشىندە حالىقتىڭ 70%-ىن قۇرايتىن ورتا تاپ قالىپتاستىرۋ مىندەتى قويىلىپ وتىر. مۇنى، ءتۇيىپ ايتقاندا، ەل تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى دەپ تۇسىنگەن ابزال. وسىلايشا، قويىلعان مىن­دەت­تەردىڭ كەڭ اۋقىمدىلىعى مەن قول­داعى بەرىك ىرگەتاستى باعامداي وتى­رىپ، قازاقستاننىڭ الدىندا ونىڭ الەمدەگى اسا دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ باعىتىنداعى سەر­پىندى جولىندا كەز كەلگەن «ەسىكتەر» ايقارا اشىلادى دەپ باتىل تۇردە ءسوز ساپتاۋعا بولادى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كوشباسشىلىعىمەن قازاقستان حالقى باعىندىرمايتىن اسۋ جوق دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى دەگەن وي قىلاڭ بەرەتىنى انىق.  ********************* مارتينگ مالەك، اۆستريا ۇلتتىق قورعانىس اكادەمياسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى «100 قادام» – قازاقستاندىق ءسات­تى ساپاردىڭ جاڭا شاقى­رىم­دارى. ۇلت جوسپارىنىڭ قابىل­دا­نۋىمەن قازاقستاننىڭ الدىنان دا­مۋدىڭ كەزەكتى جاۋاپتى كەزەڭى، جا­ڭا بيىك­تىكتەردى الۋ ءۇردىسى اشىلدى. ءبىر بەلەستەن ەكىنشى بەلەستەردى الا وتىرىپ، دامۋدىڭ ناقتى باع­دارلارى جانە ايقىن دا سالماقتى ستراتەگياسى بار بۇل جاس مەملەكەت بارعان سايىن كۇشەيە تۇسۋدە. قازاقستاننىڭ الەمدەگى ەڭ دامىعان وتىز ەلدىڭ قۇرامىنا كىرۋ جونىندەگى العا قويعان ماقساتى قانداي دا بولسىن تەرەڭ قۇرمەتكە لايىق. سونىمەن بىرگە، مۇنداي ۇمتىلىستى جا­قىن­نان پايدا بولاتىن «اسقارالى اسۋلار» قيىنداتا تۇسەدى. بۇگىندە بۇل تۇراقسىز الەمدىك ەكونوميكا جانە جاھاندىق دامۋدىڭ بارعان سايىن ارتىپ وتىرعان بولجامسىز فاكتورلارى. الايدا، قانداي جاعداي تاڭ-تاماشا قال­دىرادى؟ قازاقستان كوشباسشىسىنىڭ ارقا­شان ءوز رەتسەپتى، ءوزىنىڭ باتىل ستراتەگيالىق شەشىمدەرى بار. ول الەمدىك جۇيەدەگى قيىندىقتاردى جانە تاۋەكەلدەردى ءوزىنىڭ پايدا­سىنا شەشەدى. ولاردى دامۋدىڭ جاڭا يدەيالارى، جاڭا جوبالاردى ىزدەۋ جانە ودان ءارى تۇراقتى دا­مۋ ءۇشىن قۋاتتى ۋاجدەگىش رەتىندە پايدالانادى. اعىمداعى تاريحي جاعدايدا ۇلت جوسپارىن ومىرگە اكەلۋدى وسىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. بەس رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ شەڭبەرىندەگى قام­تىلعان ماسەلەلەردىڭ اۋقىمدىلىعى دا ەسكەرۋگە تۇرارلىق. بۇل جان-جاقتى دامۋ قازاقستاندى ءومىردىڭ جوعارى ستاندارتتارىنا جاقىنداتادى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جاڭعىرتۋ سترا­تەگياسى الەمدە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تۋعىزۋدا. «100 قادام» – جاڭعىرتۋدىڭ جان-جاقتى ينكليۋزيۆتىك جولى. بۇل – مەملەكەتتىك قۇرىلىستاعى جاڭا ءسوز. ەۋروپالىق وداق ءۇشىن سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىز ورتالىق-ازيالىق ايماقتاعى نەگىزگى سەرىكتەس بولىپ تابىلادى. ەو-عا مۇشە مەملەكەتتىڭ ساياساتتانۋشىسى رەتىندە مەن قازاقستاندى دامىتۋدىڭ تۇجى­رىمدامالىق باعدارلامالارى: ستراتەگيا – 2050, «نۇرلى جول»، «ۇلت جوسپارىن» جان-جاق­تى زەرتتەپ كەلەمىن. وسى ورايدا ەڭ قىزىعى – قازاقستاندىق جاڭعىرۋ سەكىرىسى ەرەكشە فورمۋلامەن، مەن ايتار ەدىم، دامۋدىڭ ءۇش نەگىزگى پاراديگمالىق بازاسىندا جاتقان «ينكليۋزيۆتى تۇراقتىلىقپەن» ەرەكشەلەنەدى. ءبىرىنشى پاراديگما – ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك وركەندەۋ ارقىلى جەتكەن تۇ­راق­تىلىق. قوعامنىڭ ىشكى كەلىسىمى مەن كوڭىل-كۇيىن ناق وسى تۇراقتى ەكونوميكالىق رەفورمالارداعى جەتىستىكتەر، سەرپىندى دامۋ جانە الەۋمەتتىك وركەندەۋ ايقىندايدى. ۇلت جانە كوشباسشى ءبىر ارناعا – وركەندەۋ جانە تۇراقتى ەۆوليۋتسيالىق دامۋ ارناسىنا جۇمىلعاندىعى وتە ماڭىزدى. بۇل اسا باعالى جەتىستىك. ول ول ما، يندۋستريالاندىرۋدىڭ، ونەر­كا­سىپ­تى، ينفراقۇرىلىمدى جەدەل دامىتۋدىڭ الەۋ­مەتتىك سيپاتتا بولۋىنا باسىمدىق بەرۋدە تولىق تۇسىنىك بار. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق مودەلىنىڭ بارلىق ءمانى دە وسىندا. بۇگىندە بۇل باعىتتا ايقىن بىرىز­دىلىك بايقالۋدا. ەكونوميكانى ارتاراپتاندىرۋعا باعىت­تالعان ۇلت جوسپارى قازاقستاندىق قوعام­نىڭ الدىندا تۇرعان بەس اۋقىمدى ىشكى مىندەت­تەردىڭ ءبىرى رەتىندە الەۋەتتى ورتا تاپتى قالىپ­تاس­تىرۋدى جاريالايدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ بارلىق جىلدار­ىندا وسى جولمەن ۇزدىكسىز ءجۇرىپ كەلەدى. جاس مەملەكەت ءۇشىن تسيفرلار جانە ءوسىم وتە تاڭ­دان­دىرادى. وسى جىلدار ىشىندە قازاقستان­دىقتاردىڭ تابىسى 16 ەسەدەن ارتىق ءوستى، جۇمىسسىزدىق ەكى ەسە قىسقاردى، كەدەيشىلىك دەڭگەيى 9 ەسە تومەندەدى. الەۋمەتتىك جاعىنان قورعالعان جانە جاقسى تۇرمىس جاعدايىندا ءومىر سۇرەتىن ادامدار بۇگىندە ءبىز تەك جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، بۇرىنعى دەموكراتيالىق مەملەكەتتەر مىسالىنان دا كورىپ وتىرعان، تۇراقسىزدىققا باستايتىن كورىنىستەردىڭ بارىنە قارسى شىعادى. ولار ءۇشىن تۇراقتىلىقتىڭ قاسيەتتى دە كيەلى ماڭىزى بار. وسى جەردە اۆستريانىڭ تاجىريبەسىن ەسكە سالا كەتكىم كەلەدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دەموكراتيالىق قۇرىلىستىڭ تىرەگى رەتىندە ورتا تاپتى دامىتۋ جانە كوبەيتۋ ءۇشىن شارالار قابىلداندى. سونىڭ ناتيجەسىندە، اۆستريادا سالىستىرمالى تۇردە وتە باي ادامدار دا، وتە كەدەي ادامدار دا از، ونىڭ ەسەسىنە ساياسي جانە الەۋمەتتىك تولعانىستار كەزىندە جوعالتاتىنى بار ورتا تاپتىڭ سانى كوپ. بۇگىندە اۆستريا جۇمىس بەرۋشىلەر مەن جۇمىسشىلار اراسىنداعى الەۋمەتتىك سەرىكتەستىكتىڭ ارقاسىندا ەۋ­روپا جانە الەم ەلدەرىنىڭ ىشىندەگى وتە تۇراقتى ەلدەردىڭ بىرىنەن سانالادى. ەكىنشى پاراديگما – ۇلت بىر­لى­گىن نىعايتۋ ارقاسىندا جەتكەن تۇراقتىلىق. كسرو ىدىراعاننان كەيىن قازاق­ستان­داعى پوليەتنيكالىق جانە پولي­كون­فەتسيونالدىق جاع­دايدى ساراپشىلار قاۋىمداستىعى ۇزدىكسىز بولاتىن جانجالداردىڭ كوزى جانە تاۋەكەلى دەپ باعالادى. الايدا، نۇرسۇلتان نازارباەۆ فەنومەندى تۇردە كوپتەگەن ەتنوستار جانە كونفەسسيالار كەلىسىم مەن بىرلىك رۋحى بەلەڭ العان ورتانىڭ تولىق قۇقىلى سۋبەكتىلەرى بولىپ سانالاتىن بىرەگەي مودەل جاساي الدى. ءوزارا سىيلاستىق جانە تولەرانتتىق قاتى­ناستار قازاقستاندىقتارعا جاھاندىق ەكونو­ميكالىق داۋىلداردى جانە قارجىلىق قۇيىن­داردى جەڭۋگە كومەكتەستى. قازاقستاندى بۇگىن­گىدەي تابىستى ەلگە اينالدىردى. بىرلىك جانە تۇ­راقتىلىق جاسامپازدىقتىڭ بەرىك نەگىزىن قالادى. الايدا، بۇل تۇراقتى تۇردە «كۇتۋدى، جىلۋدى جانە قامقورلىقتى» قاجەت ەتەتىن «كيەلى گۇل». مىنە سوندىقتان دا، بەس رەفورمانىڭ ىشىندە بولاشاعى ءبىرتۇتار ۇلتتى قالىپتاستىرۋ جۇيە جاساۋ باعىتى بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ساياساتتانۋشى رەتىندە ازاماتتىق بىرتەكتىلىكتى نىعايتۋ جولىندا «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى امبەباپ ەكەندىگىن اتاپ كورسەتكىم كەلەدى. ءۇشىنشى پاراديگما – تۇراقتىلىق سىرتقى سەرىكتەستەردىڭ سەنىم فاكتورى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى ۇلكەن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار تاسقىنىمەن قاتار دامىعاندىعى بارشاعا بەلگىلى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە ول 200 ميلليارد دوللاردان استى. بۇل عاجايىپ جەتىستىك! وسى رەتتە ينۆەستورلاردى ارقاشان ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق قىزىقتىردى جانە قىزىق­تى­رادى. حالىقارالىق بيزنەستىڭ ەڭ بەلگىلى جانە ءىرى وكىلدەرى قازاقستاندا وزدەرىن جايلى سەزىنەدى. ولار وزدەرىنىڭ سالعان قارجىسى ءۇشىن ەشبىر تاۋەكەل جوقتىعىن تۇسىنەدى. وسىعان بايلانىستى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ۇسىنعان «مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ ودان ارعى ناقتى 100 قادامى» ۇلت جوسپارى حالىقارالىق ينۆەستورلار مەن سەرىكتەستەردىڭ قازاقستانعا دەگەن سەنىمىن ودان ءارى نىعايتاتىندىعىنا سەنىمدىمىن. ءىس جۇزىندە ولارعا قازاقستانداعى سەرىكتەستىك الەۋەتى كەڭەيتىلەتىندىگى، ال جاعداي جاقساراتىندىعى جونىندە بەلگى بەرىلدى. دۋباي مودەلى سيپاتىنداعى استانا قار­جى­لىق ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى پرەزيدەنت جار­لىعى – ينۆەستورلار ءۇشىن ۇزدىك جاڭالىق جانە شىن مانىندەگى سەنساتسيا. ينۆەستورلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدى كۇشەي­تۋ بولىگىندە ماڭىزدى قادامدار بەلگىلەنگەن. سوت جۇيەسىن جاڭعىرتۋ شەڭبەرىندە ينۆەستيتسيالىق سوت تورەلىگى ينستيتۋتىن جانە حالىقارالىق ار­­بي­­تراج ورتالىعىن ەنگىزۋ جوسپارلانعانى بەلگىلى. قازاقستانداعى بولاشاعى ۇلكەن ينۆەس­تيتسيالىق باعىتتاردىڭ ءبىرى تۋريستىك سالا بولىپ تابىلاتىندىعى ءسوزسىز. قازاقستان پرەزيدەنتى ەكونوميكانى دامى­تۋدىڭ قۋاتتى درايۆەرى رەتىندە تۋريستىك كلاس­تەردى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزىن وتە ايقىن تۇسىنەدى. الەمدەگى ەڭ دامىعان وتىز مەملەكەت دەگەنىمىز – بۇل الەمدىك ءتۋريزمنىڭ تۋۇستارى. وسى باعىتتا قازاقستاندىق-اۆستريالىق ىنتىماقتاستىق دامي الادى دەپ ويلايمىن. اۆس­تريا جازعى، سونداي-اق، قىسقى تۋريزم سالاسىندا باي تاجىريبە جيناقتاعان. اسىرەسە، وسى سالا ءۇشىن ماماندار دايارلاۋ ماقساتىندا قازاق­ستانمەن باي تاجىريبەسىن بولىسەتىندىگى ءسوزسىز. استانادا «بولاشاقتىڭ ەنەرگياسى» – ەكسپو-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كور­مەسىن وتكىزۋگە بايلانىستى ەلەۋلى ينۆەس­تيتسيالىق سەرپىلىس بولاتىندىعىن كۇتۋگە بولادى. ول بۇكىل قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جا­نە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋى ءۇشىن قوسىمشا سەر­پىن بەرەدى. سول سياقتى بۇل قازاقستاندىق تۋريستىك سالا الدىنان ۇلكەن مۇمكىندىكتەر اشادى. مەن ەكى جىلدان كەيىن وسى شاراعا قاتىساتىندىعىمدى جاسىرمايمىن. قازاقستاننىڭ پەرسپەكتيۆالارىنا باعا بەرە كەلىپ، ەڭ الدىمەن اسا كورنەكتى ستراتەگ-رەفورماتور رەتىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەلگىلەگەن جاڭعىرتۋدىڭ جوعارى دەڭگەيى تۋرالى ايتۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، قازىردىڭ وزىندە بەلگىلەنگەن دامۋ ارتىقشىلىقتارى قازاقستاننىڭ الەمنىڭ دامىعان وتىز مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىرۋ جونىندەگى نيەتىنىڭ اقيقاتتىعىن ايقىندايدى. بەلگىلەنگەن بەس رەفورما قازاقستاننىڭ ەڭ دامىعان قوعامداردىڭ ەليتالىق ساپىندا بولاتىندىعىنىڭ ايقىن باعدارلارىنا تولىق جاۋاپ بەرەدى. قازاقستاننىڭ جەڭىمپاز كۇندەرىنىڭ ءالى دە كوپتەگەن جوعارى باعا جانە تاڭدانىس تۋعىزاتىندىعىنا كۇمانىم جوق. ********************** تيبەريو گراتسياني، جوعارى گەوساياسي زەرتتەۋلەر جانە ارالاس عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى (يتاليا) «100 ناقتى قادام» – ول قازاقستان پرەزيدەنتى بەل­گىلەگەن 100 مىندەتتى ءىس-قيمىل، ول XXI عاسىرداعى ءتيىمدى رەفورمالاردىڭ وراسان زور باعدارلاماسى. مۇنداي رەفورمالار تەك قازاقستانعا عانا قاجەت ەمەس، وعان سىن ۇس­تىن­دەگى ءجۇز جىلدىقتا الەم­نىڭ بۇكىل ەلدەرى مۇقتاج. قازاقستان ەگەمەندى دامۋ جىلدارىندا مەملەكەتتىك قۇ­رى­لىستا اسا زور تابىستارعا قول جەتكىز­دى. جاس ەلدىڭ جولى ونىڭ شەڭبەر­ىندە قا­زىردىڭ وزىندە كەشەندى ەكونومي­كا­لىق جانە ساياسي رەفورمالار جۇزەگە اسى­­رىلعان ءۇزىلىسسىز جاڭعىرتۋ ۇدەرىس­تەرىنەن تۇرادى. بۇل جاڭعىرتۋلار ءوز اۋقىمى جا­عىنان تاريحتاعى ەڭ ءبىر ءورشىل جانە ۇلى رەفورمالارعا تەڭ. بۇگىندە جاڭعىرتۋ تەورياسىندا وسىنشالىق ماڭىزدى تۇبەگەيلى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرعان مەملەكەت پەن كوشباسشىنىڭ جاڭا تابىستى ۇلگىسىنىڭ پايدا بولعانىن سەنىممەن ايتۋعا بولادى. «100 قادام» ينكليۋزيۆتى جاڭعىرتۋ مودەلى رەتىندە – ول جاڭعىرتۋ ۇدەرىستەرى تاجىريبەسىندەگى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نوۋ-حاۋى. قازاقستان پرەزيدەنتى ۇسىنعان ۇلت جوسپارى بۇل ماتىندە ەلدى دامى­تۋدىڭ ستراتەگيالىق جەلىسىن ودان ءارى جالعاستىرادى. بۇل «100 قادام» ءدال ءوز ۋاقىتىندا جاسالعان شارا. قازاقستان جۇرگىزىپ جاتقان رەفورمالاردى تەرەڭدەتۋدى جانە ۇلعايتۋدى قاجەت ەتەتىن ءوزىنىڭ جاڭ­­­عىر­­تۋشىلىق دامۋىنىڭ كەزەكتى فازا­سىنا اياق باستى. سونىمەن بىرگە، «شاقىرۋ-جاۋاپ» ديحيتومياسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ ۇلت جوسپارىنىڭ قازاقستاننىڭ الەمدە ۇلعايىپ كەلە جاتقان تەرىس ۇدەرىستەرگە قارسى وزىنە ءتان جاۋابى ەكەنىن اتاپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، حالىقارالىق ساياسي كۇن ءتارتىبى الاساپىراندى جانە قيىن بولجامدى بولا ءتۇستى. الەمدىك ەكونوميكا اۋىر ۋاقىتتاردى باستان وتكەرۋدە. قازىر جاھاندىق ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ تەرەڭ جۇيەلىك داعدارىس بەلگىلەرى ايقىن كورىنە باستادى. ءسوز ورايىندا ايتساق، قازاقستان كوشباسشىسى سوناۋ 2009 جىلى-اق ءوزىنىڭ «داعدارىستان شىعۋ كىلتى» اتتى باع­­دار­لامالىق ماقالاسىندا ەكونومي­كا­لىق جانە قارجىلىق ساۋىقتىرۋ بوي­ىنشا ناقتى رەتسەپتتەر ۇسىنعان بولاتىن. وركەنيەتتىك قاراما-قارسىلىقتار شيەلەنىسۋدە، ءداستۇرلى قۇندىلىقتار داعدارىسى بايقالۋدا، قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا اتومدانعان قۇرى­لىمىن قالىپتاستىرۋ جۇرۋدە. ۇلت جوسپارى بۇل رەتتە ەگجەي-تەگجەيلى ويلاستىرىلعان مەحانيزم رەتىندە كورىنىس تابادى، ونى جۇزەگە اسىرۋ قازاقستاننىڭ جاڭعىرتۋدىڭ ايتا بەرەتىن «تۇزاقتارىن» اينالىپ وتۋىنە، تۇراقتىلىق پەن ۇلت بىرلىگىن نىعايتۋعا، ودان ءارى وركەندەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە جاعداي جاسايدى. بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانىڭ ءماتىنى مەن مازمۇندىق كومپونەنتىن قاراستىرا وتىرىپ، ۇلت جوسپارىنا قاتىستى كوكەيكەستى مىندەتتەردى شەشۋدەگى ستراتەگيالىق جول نۇسقاۋشى جا­نە قادامدىق ناۆيگاتور رەتىندە ۇعىم قالىپتاستىراتىن بىرقاتار ەرەك­شە­لىكتەردى ءبولىپ كورسەتۋ قاجەت. ءبىرىنشى – قاتاڭ قيسىندىلىق. ءبىرى كەلەسىدەن تۋىندايدى، ەكىنشى بىرىنشىگە ىلەسەدى ت.س.س. قازاقستاندىق كوشباسشى قوعام ايتارلىقتاي ىقتيمالدىقپەن جول ورتاسىندا تۇرىپ قالعان ءليفتىنىڭ جاعدايىنا تۇسەرلىكتەي ءتۇرلى الەۋ­مەت­تىك-ەكونوميكالىق سىناقتاردان باس تارتادى. سوندىقتان دا قازاقستاندا ەۆوليۋتسيالىق، ساتىلاي دامۋ قاعيداتى ءىستىڭ باسىنا قويىلعان. ەكىنشى – باستاماشىلىقتان تۋىنداعان رەفورمالار قۇنارلى «تو­پىراققا» بارىپ تۇسەدى. ەلدە قوعامدىق-ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ تۇراقتى جۇيەسى قالىپتاسقان، ەكونوميكا ىرعاقتى دامۋدا، حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى ايتارلىقتاي ءوستى. بەينەلەي ايتقاندا، «توپىراق جىلىندى»، «وتىرعىزىلعان تۇقىمنىڭ ءوسىپ شىعۋى ءۇشىن» قاجەتتى «ىلعالدىلىق دەڭگەيى» بار. ونىڭ ۇستىنە «كۇ­تەتىن – ۋاقىتىندا سۋا­راتىن، ءارامشوپتى جۇلا­تىن» ادامدار بار. ءۇشىنشى – رەفور­مالار قوعامدىق جانە ەكونوميكالىق جاڭعىرۋ­لار­مەن ءبىرتۇتاس بايلانىستا جۇرۋدە. مەم­لەكەت­تىك قىزمەت مودەلىن جەتىل­دىر­مەيىنشە، سوت جۇيەسىن جاڭ­عىرت­پايىنشا، «اشىق ۇكىمەت» جۇمىس ىستەمەيىنشە بەلگىلەنگەن ەكونوميكالىق باعدارلامالاردى ساپالى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جەردە «الدىمەن – ەكونوميكا، ودان كەيىن – ساياسات» دەگەن نازارباەۆ پاراديگماسىنىڭ ەۆوليۋتسياسى ناقتى سەزىلەدى. ءتورتىنشى – «100 قادامدا» «نۇرلى جول» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ شەشۋشى باعىتتارى قوسا قامتىلعان. بۇل استانانىڭ ەكونوميكالىق ساياساتتى ۇلتتىق ءوندىرىستى ءارتاراپتاندىرۋ جانە ءوسىمنىڭ جاڭا كەزەڭى ءۇشىن قايتا باعدارلاۋعا دەگەن تاڭداۋىن ايعاقتايدى. ەكسپورتتىق، ترانزيتتىك، تۋريستىك الەۋەتتى دامىتۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ ەسەبىنەن حالىقتىڭ ۇزاق مەرزىمدى جۇمىسپەن قامتىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ قازاقستاننىڭ ءوزىن جاھاندىق ەكونوميكالىق سۋبەكت رەتىندە بەكىتۋ ۇدەرىسىندە باستى فاكتورلار بولىپ تابىلادى. كولىك، لوگيستيكا، ونەركاسىپ جانە ەنەرگەتيكا سەكتورى، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىنداعى ين­فرا­قۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ كەڭ اۋقى­مىن جۇزەگە اسىرۋ ۇلت جوس­پارىنىڭ ورتالىق ەلەمەنتى بولىپ تابىلادى. بۇل تۇرعىدا مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق ەكونوميكا ءوسۋىنىڭ جانە تۇپتەپ كەلگەندە ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدىڭ جاڭا نۇكتەلەرىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانى ايدان انىق. بۇل جەردە مەن نۇرسۇلتان نازار­باەۆتىڭ ەلدى «رەسۋرستىق قاقپاننان» الىس اكەتۋ ءۇشىن قاجەتتى شارالار مەن قادامداردى ماقساتتى جانە شەشىمدى تۇردە قابىلداپ وتىرعانىنا باسا نازار اۋدارار ەدىم. بۇل ونىڭ بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى جوعارى جاۋاپكەرشىلىگىن ايعاقتايدى، ن.ءا.نازارباەۆ كوشباسشىلىعىنىڭ كە­مەڭگەرلىگى مەن اۋقىمىن بەي­نە­لەيدى. مەملەكەتتىڭ ەلەۋلى رەسۋرستارعا يە بولا وتىرىپ ولاردى ۇزاق مەرزىمدى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەتتى مول­شەردە پايدالانا الماۋىنىڭ كوپتەگەن مىسالدارى الەمدىك تاريحقا ءمالىم. بەسىنشى – ۇلت جوسپارى قازاقستان ءۇشىن قوعامداعى تەپە-تەڭدىكتى، ونىڭ جاسامپازدىق الەۋەتىن ساقتاۋدىڭ، بىرلىكتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن كەزەكتى رەت پاش ەتەدى. ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق ءوزارا بايلا­نىس­تاردىڭ قازاقستاندىق مودەلى ەلدەگى وڭ وزگەرىستەردىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن قوعامدىق ءبىتىمنىڭ تەڭدەسى جوق ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق يدەياسى بۇكىل الەم ءۇشىن ەرەكشە قۇبىلىس. ول قوعامدا بىرلىك ورناتۋ مەن نىعايتۋدىڭ ۇلگىسى. التىنشى – ۇلت جوسپارى «قاز­اقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ اجىرا­ماس بولىگىنە اينالدى. ول نەعۇرلىم كەڭ كولەمدى باعدارلامالىق قۇجاتتىڭ ەگجەي-تەگجەيلەنگەن نۇسقاسى رەتىندە كورىنىس بەرەدى، مەملەكەتتىك باعىتتىڭ ساباقتاستىعىن پاش ەتەدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ بەلگىلەگەن بەس رەفورمانى جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ قازاقستاننىڭ ءوز دامۋىندا جاڭا ساپالى سەرپىلىس جاساۋىنا، الەمنىڭ تابىستى مەملەكەتتەرىنىڭ وتىزدىعىنا ەنۋىنە جاعداي جاسايدى. وسىلايشا، قازاقستاندى جاڭ­عىر­تۋ ستراتەگياسىنىڭ ماڭىزدى بە­لەسى رەتىندەگى داۋىرلىك اۋقىمداعى مىن­­دەت­تەردىڭ جاڭا كوكجيەگى ايقىن­دال­دى. ول بولاشاققا سەنىممەن قارايتىن قالىپتاسقان تابىستى مەملەكەت. ءبىز XVIII-XX عاسىرلارداعى ەلەۋلى جاڭعىرتۋشىلىق جوبالاردى بىلەمىز. بۇل رەتتە نازارباەۆ مودەلىنىڭ ەلدىڭ پروگرەسسيۆتى ىرعاقتى دامۋىنىڭ جانە ءححى عاسىرداعى ءتيىمدى مەملەكەتتىك مەنەدجمەنتتىڭ ەتالونى بولۋعا شىنايى مۇمكىندىگى بار. ول وراسان زور جاسامپاز الەۋەتكە، قاجەتتى ورنىقتى جانە بەيىمدىلىك تا­جىريبەسىنە يە، ال ول تەز وزگەرىپ جات­­قان الەم جاعدايىندا مەيلىنشە ماڭ­ىزدى. **************** يۋري سولوزوبوۆ، ۇلتتىق ستراتەگيالار ينستيتۋتىنىڭ حالىقارالىق باعدارلامالار بويىنشا ديرەكتورى (رەسەي) 100 ناقتى قادام، بەس پرەزيدەنتتىك رەفورما – بۇل بۇكىل مەملەكەتتىك اپپارات، بۇكىل قوعام، ءاربىر ازامات ءۇشىن جۇمىس مايدانى. مۇنداي قا­دامنىڭ ومىرشەڭدىگى قازاق­س­تان­دى جاڭعىرتۋ تابىس­تى­لىعىنىڭ بولىنبەيتىن فاكتورى بولىپ تابىلادى. قۋاتتى مەملەكەتتىڭ باس­تى ءبىر ەرەكشەلىگى، ونىڭ ءوز دامۋىنىڭ ءاربىر كەزەكتى كەزەڭىنە ءار­دايىم ايقىن ماقسات جانە ناقتى باعدارلامامەن كوشەتىندىگىندە جاتىر. بۇل تۇرعىدان العاندا نىعايىپ جانە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان قازاقستاننىڭ جولى بولۋدا. ويتكەنى، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كورنەكتى يدەيا­لارى، تەرەڭ ويلاستىرىلعان تۇجى­رىم­­دامالارى مەن باعدارلامالارى ىڭ­عايىندا دامىپ كەلەدى. كوشباسشىنىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋ­داعى بۇلتارتپايتىن جارقىن جەڭىسىن بىرتەكتەس قازاقستاندىق ۇلتتىڭ الەمدەگى ەڭ دامىعان وتىزدىققا كىرۋگە جاساعان مالىمدەمەسى دەپ تە ەسەپتەۋگە بولادى. 100 ميلليوننان ارتىق بىرەۋ. بۇل تەڭسىزدىك دۇرىس، ويتكەنى، ءبىر ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق جانە يدەيالىق ۇلى­لىعى ميلليونداردىڭ ءوزىن كومەس­كىلەندىرە الادى. قازاقستاندىق كوش­باسشىنىڭ ويلاۋ اۋقىمى ۋاقىت پەن وقيعالار ءجۇرىسىن ارتقا تاستاپ، دامۋ ءۇشىن مۇمكىندىكتەر كەڭىستىگىن كەڭەيتە تۇسۋدە. بۇگىنگى كۇنى نۇرسۇلتان نا­زار­باەۆتىڭ ارقاسىندا بارلىق ارىپ­تەستەر قازاقستانمەن 100 ميلليون ادامى بار ۇلتتاي ديالوگ جۇرگىزۋدە. نازارباەۆتىڭ كوشباسشىلىعى ءدال ءبىر لينزا سەكىلدى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ قۋاتىن جالپىعا ورتاق جاسامپازدىق جولىندا جيناقتاۋعا مۇمكىندىك بەرۋدە. قازاقستان پرەزيدەنتى ۇلتتىڭ كۇشىن ۇلت جوسپارى – «100 قادام» سەكىلدى ستراتەگيالىق باعدارلامالارعا بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋدا. مۇنداعى ەڭ ماڭىزدىسى: قازاق­ستاندىقتار ناقتى كورىنىستەگى بو­لاشاق بەينەسى مەن دامۋدىڭ جالپى ماقساتتارىنا بىرىكتىرىلگەن. بۇل الەۋ­مەتتىك ىرگەتاس وتە بەرىك. مۇنداي توپتاسۋ ۇزاق مەرزىمدىك. بۇدان دا اسىرىپ ايتساق، سترا­تە­گيالىق ويلاۋدىڭ تاپشىلىق كەزەڭىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بارشاعا ارنالعان قازىرگى زامانعى مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ 100 ناقتى قادامى» ۇلت جوسپارىن العا تارتتى، وسىنىڭ اياسىندا بەس حالىقتىق رەفورما جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. بۇل – ­دامۋدىڭ بارلىق ماڭىزدى قىرلارىن قامتيتىن شارالار كەشەنى. «100 قادام» اۆتورى قازاقستان كوشباسشىسى بولىپ تابىلاتىن الەم­دىك تاجىريبەدەگى ينكليۋزيۆتى جاڭ­عىر­تۋدىڭ ءساتتى مىسالى. قازاقستان باسشىسى ءوز ەلىن جاڭا بيىكتەرگە جۇيەلى تۇردە باستاپ كەلەدى. بۇل ۇمتىلىس ەڭ جوعارى باعاعا ابدەن لايىق. ۇلت جوسپارىن اسىرۋ ارقىلى قازاق­ستان ۇزاق مەرزىمدىك دامۋدىڭ امبەباپ قاعيداتتارىن قالىپتاستىراتىن جانە بەكىتەتىن بولادى. ال ولار ەلدىڭ ءححى عاسىرداعى جاڭعىرۋ ۇدەرىستەرىنىڭ سيپا­تىن ايقىندايدى. ولار بەس رەفور­مانىڭ ناتيجەلەرى رەتىندە عانا ارەكەت ەتىپ قويماي، سونىمەن قاتار، بۇكىل مەم­لەكەتتىك جۇيەنىڭ ينستيتۋتتىق نەگىز­دەرىن بەكىتۋدە ىرگەتاستىق ماڭىزعا يە بولاتىن بولادى. ءبىرىنشى – كەڭ اۋقىمدى تۇسىنىستىكتى بويىنا جيناقتاعان اشىقتىق. قازاق­ستاننىڭ بۇكىل الەم ءۇشىن ساۋدا جانە ينۆەستيتسيالىق ساياساتتاعى يننوۆاتسيالاردى ەنگىزۋدەگى اشىقتىعى. بۇل قاعيداتتىڭ ءمانى كولىك ينفرا­قۇرىلىمدارىنىڭ جانە ترانزيتتىك اعىمداردىڭ قازىرگى زاماندىق كەشەنىن قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىس ارقىلى بارىنشا اشىلا تۇسەدى جانە جاڭا وندى­رىستىك قۋاتتار مەن ۇلتتىق ەكونوميكا­نى ارتا­راپتاندىرۋعا قوعامدى جۇمىل­دىرادى. قازاقستان اشىقتىعى ونىڭ ين­تەگراتسيالىق كۇش-جىگەرىمەن جانە حالىقارالىق ساۋدا جۇيەسىنە جان-جاقتى كىرىگۋىمەن دالەلدەنەدى. بۇل ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى دامىتۋعا، بۇكىلالەمدىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋگە، ەۋرووداقپەن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋگە دەگەن ۇمتىلىسقا دا قاتىستى. الەمدىك ەكونوميكاعا ينتەگراتسيالانۋ – بۇل اسا اۋقىمدى تابىسقا جەتۋدەگى ماڭىزدى باسپالداق. الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتى – بۇل اسا ءىرى حالىقارالىق ەكونوميكالىق بىرلەستىكتىڭ بەلسەندى سۋبەكتىلەرى ەكەندىگى بارىمىزگە بەلگىلى. ولار الەمدىك ءىجو-ءنىڭ ۇلكەن بولىگىن قالىپتاستىرادى. سونىمەن قاتار، ۇلت جوسپارى كونتەكسىندە قاراستىرعاندا جوعارىداعى قاعيدات «اشىق ۇكىمەتتى» ەنگىزۋ ارقىلى اشىلا تۇسەدى. مۇنداي جاعدايدا ۇكىمەت جۇمىسى مەيلىنشە ءمولدىر، ال مەملەكەتتىك قىزمەتتەر ءار ازامات ءۇشىن بارىنشا قولجەتىمدى بولماق. ەكىنشى – باسەكەگە قابىلەتتىلىك. ول وڭدەۋشى سەكتوردى دامىتۋعا جانە جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەر ەكسپورتىن ارتتىرۋعا باعىتتالاتىن عىلىمدى قاجەت ەتۋشى ەكونوميكانى قۇرۋدى بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە، قازاقستاندىق كومپانيالار اراسىنداعى باسەكەلەستىكتى ىنتالاندىرۋ ماڭىزدى باعىت بولىپ تابىلادى. ويتكەنى، حالىقارالىق دەڭگەيدە جۇمىس ىستەيتىن ءوز چەمپيوندارىن كۇشەيتۋ عانا قازاقستانعا «لەگيونەرلەرمەن» تەڭ دارەجەدە جارىسقا ءتۇسۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بارلىق بەس رەفورما باسەكەگە قابىلەتتىلىك قا­عي­داتى بويىنشا ىسكە اسى­رى­لا­تىندىعىن اتاپ ءوتۋىمىز قاجەت. ءۇشىنشى – سەنىمدىلىك جانە ارىپتەستىك. جاڭعىرتۋ بو­لاشاعى قازاقستان ەكونوميكاسىنا ستراتەگيالىق ينۆەس­تورلاردى بەلسەندى تارتۋعا بايلانىستى بولاتىندىعى تۋرالى ناقتى تۇسىنىك بار. مىنە، ناق وسىدان دا سوت جۇيەسىن رەفورمالاۋدا بيزنەس قاۋىمداستىقتىڭ قۇقىعىن قورعاۋ مەن ساقتاۋعا ايتارلىقتاي نازار اۋدارىلعان. ۇلت جوسپارىندا ينۆەستيتسيالىق سوت جانە حالىقارالىق اربيتراجدىق ورتالىق قۇرۋعا ەكپىن بەرىلگەن. بۇل ءىرى ينۆەستورلار تاراپىنان سەنىمدىلىكتى كۇشەيتەتىن بولادى. ءتورتىنشى – تيىمدىلىك. ەكونوميكالىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ جانە ولاردىڭ ورتاق ناتيجەلىلىگى مەملەكەتتىك اپپارات جۇمىسىنىڭ ساپاسىنا دا كوبىرەك بايلانىستى. سوندىقتان مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ءبىرىنشى رەفورما رەتىندە بەلگىلەنگەن. بۇل دەگەنىڭىز مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى بىلىكتىلىك تالاپتارىن كۇشەيتۋ جانە جاڭا ىنتالانۋعا سەبەپتىلىكتى ارتتىرۋ مەن جۇمىس ىستەۋ جاعدايىن جاقسارتۋ دەگەن ءسوز. ەڭ باستىسى – بۇل ەڭ تالانتتى جانە ەڭ قابىلەتتى كادرلاردى ىزدەۋ مەن تاڭداۋعا باعىت ۇستاۋ بولىپ تابىلادى. ەندى «نازارباەۆتىڭ جاھاندىق قۇراماسىندا» مەريتوكراتيانىڭ نەعۇرلىم قاتاڭ رۋحى باستى ءرول وينايتىن بولادى. بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلە. وعان ۇلتىنا قاراماستان تەك ۇزدىك ويلايتىن اقىلدىلار عانا كىرە الادى. مۇنداي ءادىس پەن ىسكە دەگەن كوزقاراس ن.نازارباەۆتىڭ ساياسي فيلوسوفياسىمەن ءتيىمدى جۇمىس ىستەي الاتىن جانە الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىندە قولدانۋ ءۇشىن وڭتايلى ەتەدى. بەسىنشى – ازاماتتىق بىرتەكتىلىكتى نىعايتاتىن جانە ءبىر بولاشاق ۇلتىن قۇرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن تۇراقتىلىق. مۇندا كەڭ كولەمدى ورتا تاپ يادرو قۇرايتىن بولادى. بۇل جاعداي – قازاقستان مەملە­كەت­تىلىگىنىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتى. ۇلت جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ تابىستىلىعى دا وسىناۋ ماڭىزدى باعىتقا بايلانىستى بولادى. «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسى بۇل رەتتە تاۋەلسىزدىكتىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىن بەكىتە تۇسەتىن جانە قازاقستاندىقتاردىڭ بولاشاققا ۇمتىلىسىن نىعايتاتىن پلاتفورما رەتىندە ارەكەت ەتەدى. «ماڭگىلىك ەل» – بىرلىك پەن كەلىسىم جاعدايىندا ءومىر ءسۇرۋشى گۇلدەنگەن قوعامنىڭ «ساپا ستاندارتىنىڭ بەلگىسى». بۇل بۇكىل الەم ۇمتىلۋعا ءتيىس ستاندارت بولىپ تابىلادى. XXI عاسىردا دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەشبىر ەلىندە بارلىق ازاماتتار ءۇشىن جايلى بولىپ تابىلاتىن جالپى­ۇلت­تىق يدەيا­لار فورمۋلاسى ويلاس­تىرىلماعان. مۇنداي فورمۋلا تەك قازاقستاندا عانا بار. «ماڭگىلىك ەل» – قالىپتاسقان ءبىر بولاشاق ۇلتى.  «ماڭگىلىك ەل» – نۇرسۇلتان نا­زار­­باەۆتىڭ اسا كورنەكتى دۇنيە­تانۋ­شى­لىق جانە ساياساتتانۋشىلىق جاڭالىعى. «ماڭگىلىك ەل» جالپىۇلتتىق يدەيا­سى ۇلتارالىق جانە دىنارالىق تار­تىلىستىڭ ماڭگىلىك زاڭى سەكىلدى جۇمىس ىستەيتىن بولادى.ول بارلىق قازاق­ستاندىقتاردى بىرىكتىرەدى. بۇل نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ين­تەلەكتۋالدىق مۇراسىنداعى جار­قىراعان ءتاج. التىنشى – ەسەپ بەرۋشىلىك. دەموكراتيالاندىرۋ جولىندا امبەباپ سحەما جوق ەكەندىگىن ءبارىمىز بىلەمىز. قازاقستاندا بۇل جاعىنان دا دامۋدىڭ ناقتى جاعدايلارىنا جانە قوعامنىڭ قۇندىلىقتار تامىرىنا نەگىزدەلگەن وزىندىك ەرەكشە جولى ويلاستىرىلعان. مىنا ءبىر ماڭىزدى ءساتتى اتاپ كور­سەتۋ قاجەت. ۇلت جوسپارى مەملەكەت­تىك باسقارۋدى جەتىلدىرۋ جانە ازامات­تىق قوعامدى دامىتۋ قىرلارىن ناقتى­لاندىرا تۇسكەن. ولاردىڭ باسىنا ەسەپ بەرۋشىلىك قاعيداتى قويىلعان. بۇل قوعامدىق باقىلاۋ ءرولىنىڭ تۇبەگەيلى مانگە يە بولىپ، كۇشەيە تۇسەتىندىگىن بىلدىرەدى. ەندى ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگان­دارىنىڭ بەلسەندى ازاماتتىق قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى وسى ارقىلى بەكىتىلەدى. ءوز كەزەگىندە بۇل دامۋ باع­دارلاماسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرادى. ويتكەنى، مونيتورينگ پەن باعالاۋدىڭ قاعيداتتى جاڭا تەتىكتەرى قۇرىلادى. جەتىنشى – ينكليۋزيۆتىلىك، ياعني حالىقتىڭ نەعۇرلىم كەڭ اۋقىمىن دامۋ باعدارلاماسىنا تارتۋشىلىق. بۇل قاعيدات «ۇلت جوسپارىنىڭ» ءوز اتاۋىندا بەكىتىلگەن. ءسويتىپ، ۇلت جوسپارىن شىنايى ومىرگە ۇلاستىرۋ قازاقستانعا دامۋشى ەلدەر اراسىندا چەمپيوندىقتى جەڭىپ الۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى، دامىعان ەلدەردىڭ جوعارى ستاندارتتارىنا جەتۋدى قامتاماسىز ەتەدى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ىن­تىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمى (ەىدۇ) كلۋبىنا ەنۋگە دايىن تۇرۋى­نىڭ سيمۆولدىق ءمانى بولىپ تابىلادى. مەن بۇل ناقتى جانە تەرەڭنەن ويلاستىرىلىپ جاسالىنعان 100 شارا الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا كىرۋگە ۇمتىلىس تانىتىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ كورسەتكىشتەرىن كوتەرىپ قانا قويماي، ونىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ ءومىر دەڭگەيىن ساپالىق تۇرعىدا ارتتىراتىندىعىنا سەنىمدىمىن.

Abai.kz