اسسامبلەيا 20 جىلدا نە تىندىردى؟
تاۋەلسىزدىگىنە 24 جىل تولعان قازاق ەلىنىڭ بىرتۇتاستىعى، قوناقجاي، جانى دارحان قازاق حالقى، قۇدايعا شۇكىر، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا قانشاما ۇلت وكىلدەرىن ايرانداي ۇيىتىپ، تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋى – كۇللى الەمگە ۇلگى جانە ىشتەي ىدىراعان ەلدەر ءۇشىن ونەگە بولارلىقتاي كورسەتكىش. كوپتەگەن الىس جاقىن ەلدەردە نە بولىپ جاتقانىن ۋاقىت وتكەن سايىن كوزىمىزبەن كورىپ، كوڭىلىمىزبەن سارالاپ وتىرمىز.
سول ىنتىماق-بىرلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى... دەپ ويلايدى كوپشىلىك. كوپ ەتنوس وكىلدەرىن توپتاستىراتىن مادەني ۇيىمعا ساياسي پارمەن دە بەرىلگەن. ولاردان توعىز دەپۋتات پارلامەنتكە دارا سايلانعان. ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىن ۇيىستىرىپ وتىرعانىمىزدى الەم الدىندا تاعى ءبىر ايعاقتاۋعا تالپىنىپ، 1 مامىر كۇنى قحا-نىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ وتتىك، بىراق كەي تۇستارىن...ەسكەرمەدىك.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋ تۋرالى 1992 جىلى جاريا بولعان پرەزيدەنتتىڭ يدەياسى 1995 جىلى 1 ناۋرىزدا جۇزەگە اسىرىلدى. بۇنداي ۇيىم الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە جوق ەكەنىن ەسكەرمەدىك. 20 جىلدىڭ ىشىندە اتالعان ورگان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ باسىشىلىعىمەن ءبىراز جۇمىس اتقاردى، ونى جوققا شىعارمايمىز. ونىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قۇرامىنا ەنەتىن حاتشىلىعى قۇرىلدى، مۇشەلەرى انىقتالدى. قازىر بۇل ورگاننىڭ رەسپۋبليكا مەن وڭىرلەردە 480 وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق ۇيىمداردى بىرىكتىرۋشى 25 ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى.
بۇگىندە ەلىمىزدە 100-دەن استام ەتنوستىڭ مەكتەبى، 25 وزگە ۇلتتاردىڭ انا تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن 170 جەكسەنبىلىك مەكتەپتەرى بار. بۇل مەكتەپتەردى قولداۋعا ۇكىمەت بيۋدجەتتەن جىل سايىن 15 ملن. تەڭگە قارجى بولەدى. سونداي-اق وزگە ەتنوستاردىڭ 5 رەسپۋبليكالىق جانە 16 ايماقتىق گازەتتەرى شىعادى، 6 ۇلتتىق تەاتر قىزمەت ەتەدى. جىل سايىن ءارتۇرلى دياسپورالاردىڭ ۇلتتىق مەرەكەلەرىن تويلاۋعا تاعى قىرۋار قارجى قاراستىرىلعان. سونىڭ ەسەبىنەن ءىرى قالالاردىڭ ورتالىقتارىندا ادەمى عيماراتتار وزگە ۇلتتاردىڭ شاعىن اسسامبلەياسى ءۇشىن بوساتىلىپ بەرىلگەن.
قازاق ۇلتشىلدارى ساياسات جولىندا كوپ كەدەرگىلەردەن وتە الماي جۇرگەن تۇستا ساياسات اۋىلىنان الىس، ءۇي شارۋاسىنداعى ايەلدەر بەلگىلى ءبىر دياسپورا وكىلى بولعانى ءۇشىن عانا دەپۋتاتتىققا سايلاندى. اسسامبلەيا اتىنان سايلانعان توعىز دەپۋتات سەگىز جىل بويى اي قاراپ جۇرگەنگە ۇقسايدى. وزبەك ۇلت وكىلى اتىنان سايلانعان، قازاق ءتىلىنىڭ قامىن ويلاپ جۇرگەن روزاقۇل حالمۇرادوۆ مىرزا شىن مانىندە قازاققا جانى اشىسا، ءوزى سايلانعان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سايرام اۋدانىنداعى 120 قازاق بالاسىنىڭ وزبەك تىلىندە وقىپ جاتقانىنا الاڭداپ، نەگە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدامايدى؟ مەنىڭ ويىمشا، 120 قازاق بالاسىنىڭ وزبەك تىلىندە وقۋى روزاقۇل ساتىبالدىۇلىن اسا الاڭداتىپ وتىرماعان سياقتى. قالعاندارى اۋزىن بۋعان وگىزدەي ۇندەمەيدى.
«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭدى مۇقيات وقىپ شىقساڭىز، كوپ سۇراقتارعا جاۋاپ تابا الماۋ بىلاي تۇرسىن، تۇسىنبەي دال بولاسىز. زاڭدا اسسامبلەياعا «قازاقستان پرەزيدەنتى قۇراتىن، مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتى ازىرلەۋگە جانە ىسكە اسىرۋعا ىقپال ەتەتىن مەكەمە» دەگەن ەكىۇشتى انىقتاما بەرىلگەن. وبلىستارداعى اسسامبلەيالاردى «وبلىس اكىمدەرى جانىنداعى، قىزمەتىن اسسامبلەيا ۇيلەستىرەتىن مەكەمەلەر» دەي سالعان. اسسامبلەيا باسشىلارىن تاعايىنداۋ دا وتە وڭاي. بارىنەن دە اقىلعا سىيمايتىن دۇنيە «وبلىستاردىڭ اكىمدەرى لاۋازىم بويىنشا وبلىستار اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسى بولىپ تابىلادى» (14-باپتىڭ 2-تارماعى). «اپپارات حاتشىلىق مەڭگەرۋشىسى ءوز مارتەبەسى بويىنشا وبلىس اسسامبلەياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تابىلادى، ونى ءتيىستى اكىم قىزمەتكە تاعايىندايدى جانە قىزمەتىنەن بوساتادى» (14-باپتىڭ 6-تارماعى).
ياعني، وبلىستىق اسسامبلەيالار اكىمدىكتىڭ قوسالقى بولشەگى، ال اسسامبلەيانىڭ وكىلى اكىمنىڭ قولبالاسىنا اينالماي ما؟ وندا نەگە اسسامبلەيانىڭ قىزمەتىن اكىمشىلىكتىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمى اتقارا سالماسقا؟
ەلدىڭ نارازىلىعىن تۋعىزىپ وتىرعان جايت، اسسامبلەيا وكىلدەرى مىنبەدەن اۋزىن اشا قالسا، «قازاق» دەگەن سوزدەن گورى «قازاقستاندىق» ۇعىمىن كوبىرەك ايتادى. «مى، منوگوناتسيونالنىي نارود كازاحستانا»، «ۋ ناس تولەراتنوست، 140 ناتسيونالنوستي پروجيۆايۋت»، «زدەس ميرنو سوسۋششەستۆۋيۋت بولەە 46 كونفەسسي»… ايتەۋىر قۇلاقتى ابدەن جالىقتىرعان ۇراندار ايلار، جىلدار بويى قايتالانا بەرىپ، جاۋىر بولعان... كەيدە راسىندا دا سولاي شىعار دەپ ويلاپ قالاسىز. ۇلتارالىق جاعدايدى رەتتەۋ، باقاي، شاڭىراق، مالوۆودنوە، دۋمان، تەڭىز، ماياتاس، جاڭاوزەن ماسەلەلەرى نەدەن تۋىنداعانىنا وي جۇگىرتۋ اسسامبلەيانىڭ ميىنا كىرىپ-شىقپايدى.
ويتكەنى، ولارعا قاراپايىم قازاقتىڭ جانايقايى كەرەك ەمەس. وسى وقيعالار قايتالانباس ءۇشىن جاڭا ساياسات، جاڭا ۇستانىم قاجەت. ءتىپتى ۇلتارالىق سالاعا تۇبەگەيلى رەفورما كەرەك دەپ ويلايمىن. اتام قازاق «جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» دەمەكشى، وزگە ۇلتتاردان مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەۋدى قاتاڭ تالاپ ەتەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. «قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا، ورمانعا قاراي ۇليدى» دەگەندەي، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە قازاققا جاسالماعان جاعداي جاسالعان، سوندىقتان دا ولار تاريحي مەكەندەرىنە كوشكىسى كەلمەيدى. ويتكەنى، ول جاقتا ولاردى ەشكىم كەرەك قىلمايدى جانە كۇتىپ وتىرعان ەشكىم جوق.
اسسامبلەيانىڭ رەسمي ءتىلى – ورىس ءتىلى. سايتتارىنا دەيىن ايقارا بەتىن ورىسشا اشادى. قازاقشا كورىپ نەمەسە ەستىپ قالسا بولدى، كىرپىشە جيىرىلادى. قايسى ەلدىڭ اسسامبلەياسى ەكەنى تۇسىنىكسىز. ەلدىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى دا اسسامبلەيادان تۇلەپ ۇشتى. اسسامبلەيا – ناۋقانشىلدىققا، جالاڭ قولشوقپارعا اينالدى. سىرتتان قوناق كەلسە دە، ولارعا قازاق مادەنيەتىن تانىتۋدىڭ ورنىنا كوبىنە «بەيبىتسۇيگىشتىشتىگىمىزدى» كورسەتىپ، «بىزدە مىناداي بار، مىناداي بار» دەپ كىم كورىنگەن كوك اتتىعا جالپاقشەشەيلەنۋ ءۇردىسى مىقتاپ قالىپتاسقان.
ۇلتارالىق كيكىلجىڭ شىقسا، اسسامبلەيا مۇشەلەرى وقيعا ورنىندا ەش توبە كورسەتپەيدى، كوبى قازاقتى قولداۋدان گورى، وزگە ۇلتتاردى اراشالاۋعا اۋەس. قازاقتى «وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق» قىلىپ، كەلەكە ەتكەندەرىن تالاي كوردىم. ەسەسىنە، 1 مامىر، 30 تامىز سەكىلدى مەرەكەلەردە ۇلتتىق ءان-بيلەرىن كورسەتۋ ءۇشىن ورتالىق الاڭدار مەن باس ساحنالارعا ءۇرىم-بۇتاعىمەن جەتىپ بارادى. ءتىپتى ەل قوجايىنى – قازاققا ساحنانى بەرمەي قويا جازدايدى. ەڭ اقىرىندا، ەل تارايىن دەپ جاتقاندا، قازاقتىڭ بەس-التى كەمپىرى شىعىپ، باياعى سول «قاماجايدى» ورىنداپ، قايتادى. جىلدا وسى ادەت.
«دوستىق ءۇيى» الماتى قالاسىنىڭ قاق تورىندە ورنالاسقان. بارلىق زاماناۋي قۇرال-سايماندارمەن جابدىقتالعان. نە ىستەيمىن دەسە دە وزدەرى بىلەدى، ەشكىممەن ساناسپايدى، قارجىسى جەتكىلىكتى، ولاردى قاداعالاپ جاتقان جۇمىرباستى پەندە جوق. «قازانشىنىڭ ءوز ەركى قايدان قۇلاق شىعارسانىڭ كەرى». ال 20 ءساۋىر كۇنى اقىن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز استاناعا كەلگەندە، ون شاقتى ۇلتشىل-پاتريوت جىگىتتەر باس قوسايىن دەپ ەدىك، عيمارات بىلاي تۇرسىن، ءبىر كابينەت تابا المادىق. «قولدا بار» كابينەتتەر ىلعي «يت ولگەن جەردە» ورنالاسقان. بۇدان كەيىن نە ايتۋعا بولادى؟
تاعى ءبىر تاڭ قالاتىن جاعداي، سول «دوستىق ءۇيىنىڭ» ىشىندە ءوز اسكەري كيىمدەرىمەن تايراڭداپ كازاكتار جۇرەدى. كەزىندە پاتشاعا قىزمەت ەتىپ، ءبىزدى باسىپ-جانشىپ وتارلاعان اسكەري كيىمىمەن الشاڭداپ ءجۇرۋى ءبىزدىڭ نامىسىمىزعا تيەدى. رەسەيدىڭ كەز كەلگەن ساياساتىن قولداۋعا بەيىم تۇرادى. كەزىندە پرەمەر-مينيستر تەرەششەنكو قۇرعان ورىس، سلاۆيان، كازاك ۇيىمدارىنىڭ قاۋىمداستىعى. وزدەرىن سلاۆيان دەپ اتاماۋىنىڭ ار جاعىندا ءبىر قۋلىق جاتقانىن بايقايمىز. سوندىقتان جەتىسۋ، ورال، پاۆلودار جانە وسكەمەن كازاكتارى ۇيىمدارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن زاڭدى نەمەسە زاڭسىز ەكەندىگىن تەكسەرۋگە ءبىزدىڭ بيلىك قاۋقارسىز.
مەنىڭ اسسامبلەيا تۋرالى زەرتتەۋىم «تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ» ەمەس، شىنايى ءومىردىڭ سان سۇراعىنا جاۋاپ ىزدەۋ عانا. قوعامدا قوردالانعان ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋگە اسسامبلەيا ىنتالى ەمەس ەكەندىگىن قازىر جاس بالا دا بىلەدى. وسىلاي جاساندى تۇردە بولسا دا، اسسامبلەيانىڭ ۇلكەن ساياساتتان ورىن الۋى ۇلتارالىق جاعدايلارعا سىزات تۇسىرمەي مە؟ وسى جىلدار ىشىندە اسسامبلەيا ءاۋ باستاعى وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەر مەن ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرا الدى ما؟ اسسامبلەيا بيلىكتىڭ وعان قۇيعان قىرۋار قاراجاتىن اقتادى ما؟ دەپۋتاتتارى مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋعا، قازاق ۇلتىنىڭ جانايقايىن تىڭداۋعا سەپتىگىن تيگىزدى مە؟ ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان ماسەلەلەردى كوتەردى مە؟ 20 جىلدا اسسامبلەيا نە تىندىردى، دەپۋتات بولىپ سايلانعان سەركەلەرى شە؟ سۇراق كوپ، بىراق اسسامبلەيا وعان جاۋاپ بەرە المايدى. ەڭ ايانىشتىسى مەن قورقىنىشتى دا وسى، نەمەن اياقتالاتىنى ءبىر اللاعا ايان.
جۇمامۇرات ءشامشى
Abai.kz