جوعارى قان قىسىمى دەگەن «جەندەت» اۋرۋ بار. وعان شالدىققان ادام جۇيەلى تۇردە قالاي ەم قابىلداۋ كەرەكتىگىن بىلە بەرمەيدى. «اينالدىرعان اۋرۋ الماي قويمايدى» دەمەكشى، ونىمەن ناۋقاستانعاندار وتە ابايلاماسا ءبىر كۇنى ميىنا قان قۇيىلادى، نەمەسە بۇيرەك قىزمەتى توقتاپ، جارىم دەنەسى سالدانىپ، مۇگەدەك بولىپ قالادى. قورقىنىشتىسى، قازىر قازاقستاندا وسى اۋرۋ كوپ تارالعان. قازاقستان عانا ەمەس، الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان دەرت جىل وتكەن سايىن جاسارىپ بارادى ەكەن. سونىمەن بىرگە، جوعارى قان قىسىمى - الەمدە كەڭ تارالعان جۇرەك قان تامىرلارى اۋرۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپشىسى.  

شىنى كەرەك، مەديتسينا سالاسىندا جازىلعان كىتاپتاردىڭ دەنى ورىس تىلىندە. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى دە قازاقشا شىققان ەڭبەكتەر ماندىمدى ەمەس. مەديتسينانىڭ ءتىلى اۋىر، اتاۋ، تەرميندەرى كوپ بولعان سوڭ قازاق تىلىندە دەگەندەرىنىڭ ءوزىن ءتۇسىنىپ وقۋ ءۇشىن كوپ كۇش جۇمساۋعا تۋرا كەلەلى. ال، كورنەكتى دارىگەر، ينتەرۆەنتسيون-كارديولوگ، رەنتگەن-حيرۋرگ، استاناداعى «ۇلتتىق عىلىمي مەديتسينالىق ورتالىقتىڭ» ينتەرۆەنتسيوندى كارديولوگيا ءبولىمى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، پروفەسسور قادىربەك رامازانۇلى جازعان «جوعارى قان قىسىم اۋرۋلارى جانە ونى ەمدەۋ جولدارى» اتتى عىلىمي كىتاپ تۋرالى ولاي ايتا الماس ەدىك. سەبەبى...

سەبەبىن ايتپاس بۇرىن تاقىرىپقا ءسال كەڭىرەك اينالىپ كەلەيىك. بىزدە نە كوپ، اتكوپىر شىعىپ جاتقان اقىن-جازۋشىلاردىڭ، ونەر ادامدارىنىڭ كىتابى كوپ. ءيا، رۋحاني ازىق بەرەر دۇنيەلەردىڭ جارىق كورگەنىنە قۋانامىز. بىراق مەملەكەتتىڭ دامۋى، ەلدىڭ وركەندەۋى باسقا دا سالالاردان تۇرادى عوي. اسىرەسە، ءبىز كۇندە قىزىل كەڭىردەك بولىپ، قۇرعاق ايقايمەن قۇلاعىن جاڭعىرتاتىن مەملەكەتتىك قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى ءۇشىن ورىس ءتىلى ۇستەمدىك قۇرعان ەكونوميكا، قارجى، بيزنەس، تەحنولوگيا، مەديتسينا سالالارىندا ساۋاتتى، تۇسىنىكتى جازىلعان قازاق ءتىلدى ەڭبەكتەر كوپ بولسا، اتالعان باعىتتارداعى ءتىل جاعدايى تەز وڭالار ەدى.

ال، قادىربەك رامازانۇلىنىڭ كىتابى - وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرعان قۇندى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى. سەبەبى، بۇل كىتاپتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، ول سىرەسكەن تەرميندەردەن تۇراتىن، عىلىمي تىلدە جازىلعان كىتاپ ەمەس. ەڭبەكتى وقىعان ادام ءسىز بەن بىزگە تۇسىنىكتى، جالپاق جۇرتتىڭ ۇعىم-ساناسىنا جەڭىل ماتىندەردىڭ جەتەگىندە لىپىپ وتىرادى. بۇل تۋرالى اۆتوردىڭ ءوزى «جالپى قازاقتىڭ ءتىلى باي، قۇنارى مول. ءبىز ونىڭ الەۋەتىن مەديتسينا سەكىلدى سالالاردا تولىق قولدانا الماي كەلەمىز. سوندىقتان، مەن مەديتسينا تەرميندەرىن مۇمكىندىگىنشە انا ءتىلىمىزدىڭ تۇسىنىكتى سوزدەرىمەن بەرۋگە تىرىستىم. كىتاپ ەلىمىزدەگى كاسىبي دارىگەرلەر مەن مەديتسينا وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنەن باستاپ، دەنساۋلىعىن قاداعالاعىسى كەلەتىن قاراپايىم ادامدارعا دەيىن جەڭىل تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى» دەيدى. ءسوزىنىڭ راستىعىنا ەڭبەكتى وقىعاندا كوز جەتكىزدىك.

كىتاپتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – جوعارى قان قىسىم اۋرۋلارى تۋرالى قازاق تىلىندە تۇڭعىش جارىق كورۋى. قازاقستانداعى جانە قىتايداعى قازاق عالىمدارى بۇل اۋرۋ بويىنشا ءالى قازاقشا عىلىمي دۇنيە جازعان جوق. سونىمەن قاتار، اۆتور وندا جوعارى قان قىسىمى اۋرۋلارىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەڭ تىڭ دەگەن زەرتتەۋلەرىن نەگىز ەتكەن. جانە دارىگەر ونى ءوزىنىڭ تەوريالىق ءبىلىمى مەن تالاي جىلدىق پراكتيكاسىن ۇيلەستىرىپ، ەكەۋىن قورىتىپ، تابيعي دا شىنايى تۇردە جازىپ شىققان.

جايشىلىقتا ءبىز «قازاق ەمحاناعا ولۋگە ءبىر كۇن قالعاندا بارادى» دەپ، باسقا ۇلتتارمەن سالىستىرىپ، ءوزىمىزدى كۇلكى قىلامىز. انىعىندا، بۇل كۇلكىلى جاعداي ەمەس. ۇلتىمىزدىڭ سالاق ادەتتەرىنە ءاجۋالاي قاراعاننان ۇتارىمىز شامالى. كەرىسىنشە، حالىق اراسىنا قاۋىپتى، بىراق ەلەي بەرمەيتىن وسىنداي اۋرۋلار تۋرالى جەڭىل، ساۋاتتى جازىلعان ەڭبەكتەردى كوپ تاراتساق، جۇرتتى اقپاراتتاندىرىپ، دەرتتىڭ قاتەرىمەن ساقتاندىرىپ وتىرساق، وزىمىزگە كۇلمەس تە ەدىك جانە وكىنىشتى ولىمدەردەن بارىنشا اۋلاق بولار ەدىك.  

اتالعان كىتاپ جوعارى قان قىسىمى تۋرالى جالپى ۇعىم، جوعارى قان قىسىمدى تومەندەتىپ ەمدەۋ شارالارى جانە جوعارى قان قىسىم اۋرۋلارى جونىندە سۇراق-جاۋاپتار دەپ اتالاتىن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. باسقى ەكى بولىمدە اۋرۋ تۋرالى جەتە دەيىن جازىلىپ، قاجەتتى دارىلەر، ءتىپتى ولاردىڭ دوزاسى مەن كەرى اسەرىنە دەيىن تاپتىشتەي ايتىلعان. ال، سوڭعى 150 سۇراق-جاۋاپتان تۇراتىن ءبولىم وتە ۇتىمدى فورمادا جاسالعان. جالپاعىنان سوزىلىپ جاتقان ءماتىن جوق، اۋرۋعا قاتىستى ناقتى سۇراقتار مەن قىسقا دا تۇسىنىكتى جاۋاپتار تاپ-تۇيناقتاي بەرىلگەن. وقىرمان ءبىر سۇراقتان ەكىنشى سۇراققا قىزىعا قاراپ وتىرىپ، قالاي اياعىنا شىققانىن بىلمەي قالادى جانە كوپ دۇنيەدەن حاباردار بولىپ، ءوزىنىڭ دەنساۋلىعىنا، ءومىر-داعدىسى مەن جۇيەسىز تۇرمىستىق ادەت-داعدىلارىنا باسقاشا قاراي باستايدى. سەبەبى، كىتاپتاعى ايتىلعان دۇنيەلەر قانداي ادامدى دا ەلەڭ ەتكىزىپ، بەيجاي قالدىرمايتىن دەڭگەيدە.

وكىنىشكە وراي، عىلىمي ەڭبەك تەك اۆتوردىڭ كۇشىمەن، از تيراجبەن شىعارىلىپتى. ءوزىن جارنامالاۋدى، گازەت-جۋرنال، تەلەديدارعا ۇسىنۋدى بىلمەيتىن قاراپايىم، ناعىز عىلىم يەسى قادىربەك اعامىز ونى ءالى دۇرىستاپ تانىستىرا العان دا جوق. بىراق، «اسىل كەزدىك قىن تۇبىندە جاتپايدى» دەمەكشى، عىلىمعا، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا، مەديتسيناعا كەرەك باعالى ەڭبەكتىڭ عىلىمي ورتا مەن حالىق اراسىنا كەڭ تارالىپ، ىستىق ىقىلاسقا بولەنەتىنىنە سەنىم مول.

P.S.

دارىگەر تۋرالى تانىستىرا كەتسەك. قادىربەك رامازانۇلى - قحر شىڭجاڭ ولكەسى التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1984-1990 جىلدارى شىنجاڭ مەديتسينا  ۋنيۆەرسيتەتىندە، 1994-1995 جىلدارى جۇرەك قان تامىرلارى اۋرۋلارى بويىنشا بەيجىڭ مەديتسينا  ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان. 1998-2000 جىلدارى شيان مەديتسينا  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن. 40-تان اسا عىلىمي ماقالانىڭ اۆتورى، سونىڭ ىشىندە ەكى ماقالاسى يسپانيا مەن گەرمانيادا وتكەن حالىقارالىق ءماسليحاتتاردا تالقىلانعان.

ءوز سالاسىندا بىلىكتىلىكپەن جۇمىس ىستەگەن دارىگەر قىتاي تاراپىنىڭ تالاي ماراپاتىنا، سىيلىقتارىنا يە بولعان. ماسەلەن، 2003 جىلى جوعارى دارەجەلى دارىگەر اتاعى بەرىلدى. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار. شەت ەلدەرگە ءبىلىم جەتىلدىرۋگە بارىپ جۇرگەن ونى كانادا ەلىندەگى مەديتسينالىق ورتالىق جۇمىسقا شاقىرادى. الايدا، جۇرەك تۇبىندە قازاقستانعا بارىپ قىزمەت ەتسەم دەگەن ارمانى بار ازامات ءبارىن تاستاپ، 2007 جىلى 21 جەلتوقساندا قازاقستانعا كەلەدى. ايتپاقشى، قادىربەك اعامىزدىڭ شەكارادان وتكەن ءساتى وتە اسەرلى بولىپتى. ار جاقتان ەل اڭساپ، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنە الىپ ۇشىپ كەلگەن ول شەكارادان ءوتىپ، قازاق جەرىنە اياق باسقاندا وزىنە دە بەلگىسىز ەرىكتەن تىس ءبىر كۇشتىڭ اسەرىمەن «قازاق» دەپ ايعاي سالىپ، باس كيىمىن اسپانعا ءبىر-اق اتىپتى. اينالاسىنداعىلار وعان تاڭ-تاماشا بولىپ قاراسا كەرەك...

بىلىكتى ماماندى ەلورداداعى اباي قاباتايۇلى بايگەنجين باسشىلىق ەتەتىن «ۇلتتىق  عىلىمي مەديتسينالىق ورتالىق» بىردەن قىزمەتكە الادى. العاشىندا ورىس ءتىلىن ءبىلۋ، ورتاعا ۇيلەسۋ جاعىنان قيىندىقتار كورگەنىمەن، قاجىرلى ەڭبەك ەتۋدىڭ ارقاسىندا ۇلكەن جەتىتىكتەرگە جەتتى. قازىرگە دەيىن اۋرۋلارعا كوروناروگرافيا جاساپ، ستەنت (تامىرلاردىڭ تارىلعان  جەرىنە  ورنالاستىرىلاتىن  ارنايى  نازىك تۇتىكشە) قويىپ، تالاي ناۋقاستى اجالدان اراشالاپ كەلە جاتىر. بۇگىندە تەك جۇرەككە عانا ەمەس، بۇيرەك، جانە اياققا دا دەنەرۆاتسيالىق ەم جاساۋدى قولعا العان. ەڭبەگى ەلەنگەن دارىگەر قازىر ءبولىم باسشىسىنىڭ ورىنباسارى. ءار ۋاقىتتاردا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى، قالالىق «نۇر-وتان» پارتياسى جانە ءوزى قىزمەت ەتەتىن ورتالىق تاراپىنان بەرىلگەن الىعىس حات، ماراپات گراموتالاردىڭ يەگەرى. تاجىريبە الماسۋ، بىلىكتىلىكتى كوتەرۋ ماقساتىندا الەمنىڭ تالاي ەلىن ارالاپ، امەريكا، فرانتسيا، يسپانيا، اۆستريا، رەسەي، قىتاي، مالايزيا، سينگاپۋر قاتارلى ەلدەردە بولىپ قايتتى. قازاقستانعا ورالىپ، ەلىمە ءبىلىمىمدى ارناسام دەپ كەلگەن دارىگەر بار زەيىن-زەردەسىمەن ەڭبەك ەتۋدە. ۇلتىنا، وتانىنا قالتقىسىز بەرىلگەن، ادال جۇرەكتى پروفەسسور «ۇلتىنىڭ جۇرەگىن» ەمدەۋ ءۇشىن، ايانباي قىزمەت جاساۋدا. جانە بىلگەنى مەن كوڭىلگە تۇيگەنىن كىتاپ قىلىپ جازىپ، حالىق يگىلىگىنە ۇسىنۋدا.

مۇرات الماسبەكۇلى

Abai.kz