الماتى قالاسىنداعى دوستىق ۇيىندە حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى وتكەن جۇمادا ءبىر توپ عالىمدار مەن باق وكىلدەرىن جيناپ، القالى باسقوسۋ ۇيىمداستىردى.
جيىن شىمىلدىعىن اشقان قوعام پرەزيدەنتى، اكادەميك ومىرزاق ايتبايۇلى كەزىندە قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى جونىندە الا-قۇلا وي ءوربىپ، ەل ءبىر مامىلەگە كەلە الماي جاتقان تۇستا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ ەلىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىل تەك قانا قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك دەگەن تاباندى تۇجىرىم-پىكىرىمەن ەل مۇددەسىن قولدايتىنىن وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن-اق ءبىلدىرىپ، سول تۇستا سانىمىز ازشىلىق بولعانىنا قاراماي، تۋعان ءتىلىمىزدىڭ ۇلىقتالىپ، تۇعىرىنا قونۋ تاريحىنا توقتالدى.

«قازاق پەن قازاق قازاقشا ­سويلە­س­­­سىن» دەپ ۇران تاستاعان دا ەلباسى. «قا­زاق­ستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە» دەپ تۋعان ءتىلىمىزدىڭ «ماڭگى ەل» بولۋ جولىنداعى جۇلىندى ماقسات-مۇراتىمىزدىڭ باستىسى ەكەنىن شارشى توپتىڭ الدىندا جاريا ايتىپ، جالاۋلاتقان دا ەلباسى» دەي كەلە، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى دايىن­داپ، جارىققا شىعارعان «ەلباسى جانە مەملەكەتتىك ءتىل» اتتى كولەمدى كىتاپتا بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەل تاقىرىبىنا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ جان-جاقتى قامتىلعانىن كوپشىلىكتىڭ ەسىنە سالدى. قايراتكەر عالىم ءوزىنىڭ «انا ءتىلى» اتتى تولعاۋى مەن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى قازاق ەلىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان تۇستا سۇيىنشىلەپ، كەۋدەسىن جارىپ شىققان ولەڭ جولدارىنىڭ قالايشا دۇنيەگە كەلگەنىن تاعى ءبىر ەسكە الىپ، جىر-تولعاۋلارىن وقىپ بەردى.
جيىندا العاشقى بولىپ ءسوز العان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆ بۇگىنگى تاڭدا ءتىلدى ۇيرەنۋگە دەگەن قاجەتتىلىك پەن تولىققاندى تىلدىك ورتا بولماعاندىقتان ءتىل كۋرستارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ تومەندەگەنىن، ناقتى، پراكتيكالىق پايداسى بار جاردەمشى وقۋ قۇرالدارىنىڭ ءالى دە قولجەتىمدى ەمەستىگىنە توقتالدى. شەتەلدەگى قانداستارىمىز انا ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءتول مادەنيەتىن بىلگىسى-اق كەلەدى. سوندىقتان زاماناۋي اقپاراتتىق تەحنولوگيانى ۇتىمدى پايدالانۋ جولدارىن قاپەردەن شىعارماۋ كەرەك.
قر ۇلتتىق كىتاپحانا ديرەكتورى الىبەك اسقار ەلىمىز العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلداردا ءوزىنىڭ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە قىزمەت جاساعانىن تىلگە تيەك ەتە كەلىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ العاش قادام باسىپ، تۇساۋى قالاي كەسىلگەنىنە، سول تۇستا كەسە-كولدەنەڭ تۇرعان قيىنشىلىقتارعا توقتالدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءابساتتار دەربىسالى ءوزى ەلىمىزدىڭ ءدىن سالاسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جىلداردا انا ءتىلىمىزدىڭ بەدەل-مارتەبەسىن كوتەرۋ جولىنداعى يگى ىستەردى ەسكە الا وتىرىپ، ناقتى مىسال-دايەكتەر كەلتىردى. ءبىر كۇنى مۇفتيلىككە بىرنەشە فرانتسۋز تىلشىلەرى ساۋ ەتە قالعانىن، وزىنە اۋدارماشى ارقىلى ورىسشا سۇراق قويىلعانىن، بىراق كيەلى ورىندا ءوزىنىڭ وزگە تىلدە سۇحبات بەرە المايتىنىن ايتىپ، باس تارتقانىن اڭگىمەلەپ بەردى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن سول شەتەلدىك باق وكىلدەرى مۇسىلمانشا كيىنگەن اۋدارماشى قازاق قىزىن ىلەستىرىپ كەلىپ، وزدەرى دە ءداستۇرلى ديپلوماتيالىق ەتيكەتتى تولىق ساقتاپ، ەكىجاقتى مازمۇندى ءماسليحات قۇرعانىن تامسىلدەدى. وسىلايشا ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋدىڭ بار تەتىگى ءوز قولىمىزدا ەكەنىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى.
باسقوسۋدى جۇرگىزىپ وتىرعان بەلگىلى تۇركىتانۋشى ەردەن قاجىبەك مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋدىڭ باستى ۇشىعى قوعام مۇشەلەرىنىڭ بەلسەندىلىگىنە، قوعامدىق قوزعالىستار مەن مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ۇستانىمىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايتا كەلىپ، دوس كوشىم باسقارىپ وتىرعان «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ اتقارعان ناقتى تىلدىك شارۋالارىنا ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ۋاقىت وتەدى، زامان وزگەرەدى. زامانىنا ساي ءومىر تالابى دا وزگەرەدى. نيەت بولسا ءتىل ۇيرەنۋ الىنباس قامال، شەشىلمەس ءتۇيىن ەمەس. ارينە، وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇقىعىنا قول سۇعۋعا، كىمدى بولسا دا ماجبۇرلەۋگە جول بەرۋگە بولمايدى. ايتسە دە، ءتىلشى-عالىم ە.قاجىبەكتىڭ پىكىرىنشە، «قازاق پەن قازاق قازاقشا سوي­لەسسىن» دەگەن ەلباسى ايتقان قاناتتى ءسوزدىڭ مازمۇنىنا بۇگىنگى تاڭدا تەرەڭىرەك ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. ء«اربىر قازاق – جالعىزىم» دەپ سانىمىز بەن ساپامىز قۇبىلىپ تۇرعان زاماندا قازاق ءۇشىن، ۇلتىمىز ءۇشىن انا ءتىلىن ءبىلۋ، ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋ، ءدىنى مەن ءدىلىن تۇزەۋ تەك پارىز ەمەس، مىندەت! 70 جىلدا ادا بولعان اتا-بابا جولىنا قايتا ورالۋ – ولاردىڭ ء(وزىمىز «شالا قازاق» اتاعان الاش ۇلدارىنىڭ) زاڭ جولىمەن ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىن قورلاۋ ەمەس، قايتا قورعاۋ بولىپ تابىلادى. از جىلدا، 2-3 جىلدىڭ كولەمىندە بارشا قازاقتى قايتادان قازاقشا سويلەتۋ – زامانىندا ازشىلىق بولىپ، جىعاسى قيسايعان قازاقىلىقتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ساياسي ماسەلە ەمەس، ادامي، رۋحاني، يماني ماسەلە. سوندىقتان بارشا قوعام وكىلدەرىنىڭ، ميلليوننان استام مۇشەسى بار «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ زاماناۋي اتقارار ءىس-شاراسى وسى بولماق.
كەلەسى ءسوز العان دوس كوشىم دە ادەتىنشە تۇجىرا، مىسالداي سويلەپ تۋراسىنان تارتتى. ونىڭ پىكىرىنشە، «قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن ۇران-ءسوزدىڭ ۋاقىتى وتكەن. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتىپ، دارەجەسىن كوتەرۋ ءۇشىن بالتىق ەلدەرىنىڭ ءتاسىلىن قول­دانعانىمىز ءجون. 1990 جىلدارى بۇرىنعى كەڭەستىك شاپاننان شىققان بالتىق ەلدەرىنىڭ تۇرعىلىقتى حالقى سانى ازشىلىق بولا تۇرا، تەك ءوز تىلدەرىندە سويلەۋگە كوشكەن. ولار ەشبىر تىلگە قىسىم جاساماعان. كىم قاي تىلدە سويلەسە دە، قاي جەردە بولسىن (اسحانا، دۇكەن، مەملەكەتتىك مەكەمە دەگەندەي) – تەك ءوز تىلىندە جاۋاپ قاتقان. وزگە تىلدىلەر، اسىرەسە ورىس ءتىلىن تۇتىنۋشىلار مۇنى كەزىندە باعى تاسىپ، تاقتان تۇسپەگەن ورىس ءتىلىن كەمسىتۋ دەپ بارشا الەمگە جار سالعان، شۋ كوتەرگەن. بىراق ولارىنان ەشتەڭە شىقپاعان، ويتكەنى، زەردەگە سالساق، ەشقانداي ادام قۇقىعى بۇزىلماعان. ورىس تىلىندە سويلەگىسى كەلەتىندەر ورىسشا سويلەگەن. اركىمنىڭ ءوزىنىڭ ءتىلدى تاڭداۋ قۇقىعى بولعان. بىراق ءبىزدىڭ قاي تىلدە جاۋاپ قايتارۋىمىز ول ءوزىمىزدىڭ قۇقىعىمىز ەكەنىن وزگە تىلدىلەر دە ءتۇسىنۋ قاجەت دەپ، وسىلايشا قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىن ايقىنداۋ كەرەكتىگىن ۇسىندى.
وسى قوس پىكىر ۇشقىنى دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ نەگىزگى تاقىرىپ-وزەگىنە اينالدى. ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇيىپ، ويلارىن اشىق ايتىپ، قوعامعا قوزعاۋ سالىپ جۇرگەن بەلگىلى زيالىلار، اتاپ ايتساق، قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق ينستيتۋتى­نىڭ ديرەكتورى سايىن بورباسوۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، شىعىستانۋشى يسلام ­جەمەنەي، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى حانگەلدى ءابجانوۆ، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مىرزابەرگەن مالباقوۆ، «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى مارات توقاشباەۆ، «مەملەكەتتىك تىلگە – قۇرمەت» بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى اسىلى وسمان، تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني قورىنىڭ پرەزيدەنتى احمەد داگدۋران، جازۋشى، تاريحشى عالىم بەيبىت قويشىباەۆ، س.دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، پروفەسسور ­دانداي ىسقاق جانە باسقالار مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ جولىنداعى ءوز ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىن كەزەكتەن تىس سايلاۋ قارساڭىندا باس قوسىپ وتىرعان جيىنىمىزدا ءسوز العان ۇلت زيالىلارى، ءتىل جاناشىرلارى ەلباسىمىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن قولدايتىنىن، ۇلت تۇتاستىعى مەن ەل بىرلىگى ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز ەكەنىنە تاعى دا ءبىر كوزىمىز جەتە ءتۇستى، – دەدى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى عاريفوللا انەس. – قوعام جىل باسىنان بەرى بىرنەشە وسىنداي اقىلداسۋ، كەڭەسۋ ءماسليحاتتارىن وتكىزىپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا ەل كوكەيىندە جۇرگەن، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولىپ وتىرعان كەدەرگى-كەرمەلەردى تولىقتاي جويۋ جولدارى ىزدەستىرىلۋدە. بۇل كوپتىڭ جانە ارقايسىسىمىزدىڭ ۇلت بولاشاعى الدىنداعى ازاماتتىق پارىزىمىز ءھام مۇددەلى مىندەتىمىز. قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا سەنەتىن ءاربىر ازامات ويلانسىن! قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن! قازاقشا ويلاپ، قازاق بوپ تىرلىك كەشەلىك!». انا ءتىلى ماسەلەسى الداعى ۋاقىتتا دا «قازاق ءتىلى» قوعامى تاراپىنان وسىنداي باسقوسۋلاردا، باق بەتىندە، اسىرەسە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بارشا ءىس-تىرشىلىگىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن «انا ءتىلى» بەتىندە تالقىلانىپ، كوشباسشى ۇلت زيالىلارىنىڭ نازارىندا بولماق. بار بولالىق، وسى ساپتان تابىلالىق.

اقبوتا يسلامبەك

دەرەك كوزى: http://anatili.kazgazeta.kz