ايماققا جاڭا اكىم كەلگەن كەزدە جاماعات ءبىر ەلەڭ ەتىپ قالاتىنى بەلگىلى. سەبەبى، سول وڭىردەگى كەز كەلگەن قوعامدىق توپتار (كاسىپكەرلەر، زەينەتكەرلەر، بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرى، جۇمىسسىزدار، ت.ب.) جاڭا باسشىدان وزگەشە ءبىر جاڭالىق، وزگەرىس، قولداۋ كۇتەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى ۇلت جاناشىرلارى - زيالى قاۋىم دا بار. جاڭادان كەلگەن اكىم وسى جاقتا ماڭىزى كەتىڭكىرەپ قالعان مەملەكەتتىك تىلگە ءمان بەرەر، ۇلتتىق رۋحىمىزدى ۇلىقتار دەپ ولار دا وزىنشە دامەلەنەدى. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، كەرەكۋ وڭىرىندە ۇلت ماسەلەسىنە وڭ قاراعان اكىم وڭباي قالاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. 
كوپشىلىكتىڭ ەسىندە بولار، سوناۋ ءبىر كەزدە پاۆلودار وبلىسىن باسقارعان عالىمجان جاقيانوۆ وسى وڭىردە وگەيسىپ قالعان قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن بايقاعاسىن «التىن ءتىل» دەگەن ارنايى باعدارلاما ەنگىزىپ، مەمقىزمەتكەرلەردى قازاقشا سويلەۋگە مىندەتتەپ، باسقا دا وڭ شارۋالاردى قولعا الىپ ەدى. قالانىڭ ءدال ورتالىعىنان ءزاۋلىم مەشىت تۇرعىزىپ، وعان عۇلاما ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ اتىن بەرگىزگەنى تاعى بار. بىراق سوڭىنان ۇلتجاندى بۇل ازاماتتىڭ نە كۇيگە ۇشىراعانىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر...

عالىمجان كەتكەسىن، قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ تاز قالپىنا قايتا كەلدى. ودان كەيىنگى اكىمدەر شاما كەلسە ۇلت ماسەلەسىنەن اۋلاقتاۋ جۇرگەندى ءجون كورگەن سەكىلدى. ءتىپتى ب.ساعىنتاەۆتىڭ (سۋرەتتە) كەزىندە اكىمدىككە قارايتىن 3-4 باسىلىم بىرىكتىرىلىپ، ارنايى مەدياورتالىق اشىلىپ، وعان باسپاسوزگە ەشقانداي قاتىسى جوق، زاتى قازاق بولعانىمەن، ءوزى ءورىستىلدى ءبىر ايەل ادام تاعايىندالعانى ەسىمىزدە. مىنە، كەلىپ كەتەتىن اكىم ءۇشىن بۇل جاقتاعى ۇلتتىق ماسەلەنىڭ قۇنى بەس تيىن ەكەنىن وسىدان بايقاۋعا بولادى. جاڭاعى ايەل ارا-تۇرا مەنىڭ وبلىستىق «سارىارقا سامالى» گازەتىنە بەرەتىن جازعان-سىزعاندارىمىزدى باستىرماي قويدى. سونداعى بار سەبەبى - مەنىڭ «جاس الاش» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ەكەندىگىمدە. ءوزىنىڭ قازاقشاسى شامالى الگى ايەل «جاس الاشتىڭ» بەتىن اشىپ وقىمايتىنى دا بەلگىلى. ايتەۋىر تاۋەلسىز گازەت دەگەسىن، شاما كەلسە جولاتپاۋ كەرەك دەپ ويلايدى.
عالىمجاننان سوڭ كەرەكۋ وڭىرىندە ۇلتتىق ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ تۋىن تىكتەپ كەتكەن ەرلان ارىن (سۋرەتتە) ەكەنىن ەل بىلەدى. وسى كەزدە قازاقشا جازاتىن قالامگەرلەر كادىمگىدەي ەڭسە كوتەرىپ، ايماقتاعى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى ۇنەمى نازارعا الىنىپ، ارنايى گرانتتار تاعايىندالىپ، ولارعا ەكى تىلدە شىعاتىن «نايزاتاس» دەگەن ادەبي جۋرنال اشىپ بەردى. جىل سايىن «ەرتىس-باياناۋلا» سەرياسىمەن جەرگىلىكتى قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارى شىعىپ تۇردى. باسقاسىن ايتپاعاندا، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ادەبي مۇراسىن 20 توم ەتىپ شىعارۋى -ۇلتتىق مادەنيەتىمىزگە قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس ەدى. 

دەگەنمەن، ارىننىڭ بۇل ارەكەتى جەرگىلىكتى ءورىستىلدى قاۋىمعا شانشۋداي ءتيدى. ول اكىمدىككە كەلگەننەن باستاپ ەتەگىنەن العان وسى جاقتاعى ءورىستىلدى گازەتتەر مەن سول تىلدە جازاتىن جۋرناليستەر ارىن ءىستى بولعاسىن ءتىپتى ەركىنسىپ كەتتى. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي تىماقتارىن اسپانعا اتىپ، جوقتى بار ەتىپ، ءالى كۇنگە دەيىن قۋانا جازىپ جاتىر. ارينە، بۇنىڭ ار جاعىندا تەك ارىنعا بايلانىستى سوت ءىسىن جازۋ عانا ەمەس، ودان باسقا ۇلتشىلدىق تەرىس كوزقاراس تۇرعانىن دا بايقاۋ قيىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بۇلارعا سىرتتان ءجون سىلتەپ تۇرعان بىرەۋلەر بار ەكەنى دە بەلگىلى...

بوزىمباەۆ نەگە ويتەدى؟

بىلتىرعى جىلى ايماققا ق.بوزىمباەۆ (سۋرەتتە) باسشى بولىپ كەلگەسىن، ارىننىڭ ۋاقىتىنداعى ۇلتتىق ءتىل مەن مادەنيەتكە قاتىستى ءداستۇر جالعاسىن تاباتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىك. ءوزى جانە قازاقي ورتاسى قالىپتاسقان جامبىل وبلىسىن باسقارىپ كەلگەن ادام. بىراق ول سەنىمىمىز اقتالا قويمادى. ءبىر بايقاعانىمىز، ۇلت ماسەلەسىنە كەلگەندە اياعىن بايقاپ-بايقاپ باساتىن سەكىلدى. بۇل ءوزىنىڭ پوزيتسياسى ما، بولماسا «ۇلتقا قاتىستى شارۋاعا اباي بول» دەگەن اقوردادانىڭ نۇسقاۋى بار ما، ازىرشە وسىلاي بولىپ تۇر.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن بىرەر مىسال كەلتىرە كەتەلىك. 
1.بىلتىرعى جىلى وبلىس باسشىلىعىنا كەلىسىمەن، ج.ايماۋىتوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنە دەپ بولىنگەن قارجىنى الىپ قويعانىن بىلەسىزدەر. بۇل جونىندە «جاس الاش» گازەت شۋ كوتەرىپ، ونى جالپى زيالى قاۋىم قوستاعاسىن، اقىرى ول ەسكەرتكىش ايتەۋىر كۇن سۋىپ، قار ءبىر تۇسكەسىن ورناتىلدى. 
2.ە.ارىننىڭ كەزىندە وبلىستاعى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرىنە جىل سايىن 200 مىڭ تەڭگەدەن اكىمنىڭ ارنايى گرانتى بەرىلەتىن. ايلىق جالاقىلارى 50-60-مىڭنىڭ توڭىرىگەندەگى جۋرناليستەر ءۇشىن بۇل اجەپتاۋىر دەمەۋ. بىراق بىلتىرعى جىلى بۇل ماسەلە اياقسىز قالا جازدادى. قالامگەرلەر ارنايى حات جولداپ، اكىمنىڭ ورىنباسارى ورساريەۆكە كىرگەسىن، اتالمىش گرانت بۇرىنعىسىنان قاسقارىپ، 150 مىڭ تەڭگەگە ءتۇسىپ، جىلدىڭ اياعىندا ارەڭ دەپ قولعا ءتيدى.
3.بىلتىرعى جىلى بوزىمباەۆ اكىم بولىپ كەلگەسىن ءوڭىردىڭ رۋحاني-ەكنوميكالىق جاعدايىنان ەلدى قۇلاعدار ەتەيىك، جاڭا اكىمنىڭ بۇل جاقتاعى جاماعات جايلى وي-پىكىرى قانداي ەكەنىن بىلەيىك دەپ ارنايى ساۋال جولداپ، «جاس الاش» گازەتىنە سۇحبات بەرۋىن ءوتىنىپ ەدىك. بىراق نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ول كىسى باس تارتتى. (اكىمگە دەگەن ساۋالدارىمىزدى ءباسپاسوز قىزمەتى ارقىلى بەرگەن ەدىك. باسشىنىڭ كوڭىل-كۇيىن بۇزباس ءۇشىن، ولار ول حاتتى بەرمەي قويۋى دا مۇمكىن). ال ەگەر وسى وڭىردەگى اتىن ەشكىم بىلمەيتىن ءورىستىلدى ءبىر گازەت وبلىس اكىمىنە قولقا سالسا، ءسوزسىز قابىلدار ەدى. قازاقتىلدى باسىلىم بۇل جاقتا سوناۋ كەڭەس ۋاقىتىنداعىداي ءالى دە جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشىپ تۇرعانىنىڭ ءبىر بەلگىسى وسى.
4.وتكەن جىلدىڭ اياعىندا وبلىس اۋماعىندا تۇراتىن قالامگەرلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ەل اقساقالدارى بوزىمباەۆ مىرزاعا حات جولداپ، قازاق تىلىندە شىعاتىن ايماقتىق ءبىر ۇلكەن گازەت اشىپ بەرۋى تۋرالى ءوتىنىش جاساعان. (بۇل حات وعان جەتپەي، ىشكى ساياسات باسقارماسىنان قايتقان سەكىلدى. سەبەبى سول باسقارمادان قازاقشا شالاساۋاتتى جازىلعان ءبىر حات الدىق). 
ەگەر ءسوزدىڭ شىنىنا كوشسەك، وسى وڭىردە ونداعان ۇلكەن كاسىپورىن، كەنىشتەر جۇمىس ىستەپ تۇر. قازاق جەرىنىڭ استىنداعى ەسەپسىز بايلىقپەن تالايلار قالتاسىن تولتىرىپ جاتقانىن اركىم بىلەدى. مىسالى، «بوگاتىر» كومىر كەنىشى باس ديرەكتورىنىڭ ءبىر ايلىق جالاقسىن تابۋ ءۇشىن مەن 5-6 جىل جۇمىس ىستەۋىم كەرەك ەكەن! ءبىر قىزىعى، وسى كاسىپورىنداردىڭ باسشىلارىنىڭ قاي-قايسى مىنبەگە شىعا قالسا: «قازاقستان مەنىڭ وتانىم، قازاق دەگەن حالىقتى ەرەكشە سۇيەمىن، ءتىلى مەن مادەنيەتىن قولدايمىن» دەپ جار سالادى. ەگەر قازاق ءتىلىن قولداسا، وسىلار قازاق جەرىنەن ميللياردتاپ تاۋىپ جاتقان بايلىقتان شامالى عانا ءبولىپ، قازاق تىلىندە ءبىر ايماقتىق گازەت شىعارىپ بەرەر ەدى عوي. بۇنىڭ بارلىعى، ارينە، وبلىس اكىمىنە بايلانىستى، ەگەر ول كاسىپورىندارعا قولقا سالسا، ولار ۇيالسا دا كومەكتەسەرى انىق. بىراق ونى جاساماي وتىر.

5. بيىل قازاق ادەبيەتىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى قادىر تايشىقوۆتىڭ تۋعانىنا 115 جىل تولادى. جازىقسىز اتىلىپ كەتكەنىنە 78 جىل تولعان قالامگەردى ەسكە الىپ، الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا ساقتاۋلى تۇرعان، لاتىن ارپىمەن تەرىلگەن ەكى شاعىن كىتاپشاسىن كيريلليتساعا كوشىرىپ، باسىپ شىعارايىق دەگەنبىز. بۇعان شامالى عانا قارجى كەرەك، بىراق ونداعان كاسىپورنى بار ايماق سونى تۋىپ بەرە الماي تۇر. وسى ماسەلەمەن وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسىنا بارىپ ەدىك، اقشا جوق دەگەن ۇيرەنشىكتى ءسوزدى ايتادى. قازىر داعدارىس دەگەن بارىنە سىلتاۋ بولىپ تۇر. اكىمنىڭ ورىنباسارى ورساريەۆ مىرزانىڭ كومەكشىسىنە بىرەر مارتە تەلەفون شالىپ ەدىك، قابىلداعىسى كەلمەيدى.

وبلىس باسشىسى ءۇشىن ءورىستىلدى باسىلىمىنىڭ ورنى بولەك پە?

بۇل جاقتا ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ ىقپالى كۇشتى ەكەنىن بۇرىن دا جازعامىز. سەبەبى، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى سونى وقيدى. وقىعاندارىنا قۇدايداي سەنەدى جانە. رەسمي باق-تاردان باسقا، بىرنەشە تاۋەلسىز ءورىستىلدى گازەتتەر شىعادى. بوزىمباەۆتىڭ بيلىگى وسىنى تۇسىنسە كەرەك، قازىر ورىسشا جازاتىن جۋرناليستەر «ەرەكشە قامقورلىققا» الىنىپ جاتىر.
بىلتىرعى جازدا وبلىستاعى «ەرتىس-مەديا» ورتالىعىن باسقارۋعا وڭتۇستىك جاقتان ي.نەۆولين دەگەن ازاماتتى الىپ كەلگەن بولاتىن. بۇرىن-سوڭدى اتىن ەستىمەگەن بۇل كىم بولدى ەكەن، وسى جاقتان ەكى تىلدە بىردەي سويلەيتىن دۇرىس ادام تابىلمادى ما دەپ ويلادىق تا قويدىق. جۋىقتا «ۆرەميا» گازەتىنىڭ وسى ايماقتاعى مەنشىكتى ءتىلشىسى و.ۆورونكونى «پاۆلودار.نيۋس» پورتالىنا رەداكتور، «كاراۆان» گازەتىنىڭ مەنشىكتى ءتىلشىسى بولعان ر.يسابەكوۆ دەگەن ازاماتتى پاۆلودار اۋداندىق گازەتىنە رەداكتور، ە.ەرتىسباەۆ دەگەن ادامدى وبلىستىق راديوعا ديرەكتور ەتىپ تاعايىندادى. ەستۋىمىزشە، ەرتىسباەۆ تا ءورىستىلدى قازاق ەكەن. ءبىر قىزىعى، بۇلاردىڭ ءبارى اكىمدىكتەن كەتكەن ەرلان ارىندى شامالارى كەلگەنشە جەردەن الىپ، جەرگە سالعاندار. الدە قازىرگى بيلىككە سونىسى ۇنادى ما ەكەن؟..
جارايدى، ەلەكتروندى پورتال مەن اۋداندىق گازەتكە ءورىستىلدى جۋرناليست كەرەك شىعار. ال حالىققا كۇندىز-ءتۇنى حابار تاراتاتىن وبلىستىق راديوعا ەكى تىلدە ەركىن سويلەي الاتىن كوشەلى ءبىر ادام تابىلمادى ما دەپ ويلايسىڭ. 
جەرگىلىكتى زيالى قاۋىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇل سەكىلدى «ۇساق-تۇيەك» ماسەلەلەردەن ق.بوزىمباەۆ ءوزى حابارسىز بولۋى دا مۇمكىن، ونى ىستەپ وتىرعان اكىمنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى دەسەدى. بوزىمباەۆتىڭ وزىمەن ەرە كەلگەن ءباسپاسوز حاتشىسى اسقار جالدينوۆ دەگەن جىگىتتى العاش كورگەندە ءىشىمىز جىلىپ قالعان ەدى. بىراق مىنا تىرلىگىنەن سوڭ، كادىمگىدەي سەسكەنىپ وتىرمىز. ەگەر كەتكەنشە وسىلاي بولا بەرسە، ءالى تالاي شارۋانى بۇلدىرەرى انىق.
دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر، ءبىز بۇل جەردە ايتەۋىر ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرۋ كەرەك ەكەن دەپ، بىرەۋلەردى جازىقسىز قارالاعالى وتىرعان جوقپىز. اقيقاتى وسى. ارينە، ەرتەڭگى كۇنى ۋاقىتى جەتكەندە بوزىمباەۆ تا، ونىمەن بىرگە جالدينوۆ تە كەتەر جوندەرىنە. بىراق بۇل جاقتاعى ۇلتانى توزعان ۇلتتىق بولمىسىمىزدى كىم كەلىپ تۇزەيدى ەكەن دەيسىڭ سوسىن.

سايلاۋ بايبوسىن

Abai.kz