ناۋرىز – تابيعات ۇيلەسىمىنىڭ سيمۆولى، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەتىن مەزەت. ادامزات قوعامىنىڭ يدەالى دا – بىرلىك، ورتاق ءتىل تابىسۋ. ءار ۇلت وزىنشە تويلايتىن ناۋرىزدىڭ مازمۇنى ءبىر. ول – ماتەريا مەن رۋح بىرلىگى دەگەن ماعىناعا سايادى. سوندىقتان كۇللى مەيرام كومپوزيتسياسى وسى فيلوسوفيالىق تۇجىرىمعا قىزمەت ەتەدى.

قازاقى ناۋرىزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – مەيرام كۇنى ءبىر-ءبىرىمىزدى قۇتتىقتاعاندا «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قۇتتى بولسىن!» دەيمىز. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ وسىعان احات اقساقالدىڭ «مەنىڭ اكەم، حالىقتىڭ ۇلى – شاكارىم» دەگەن ەستەلىگىنەن ءبىر ءۇزىندى الايىق.

ء«بىر كۇنى اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1-ناۋرىز، قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەيدى. ال، جاڭا جىلدىڭ بۇرىنعى اتى ناۋرىز – بۇل فارسى ءتىلى. «جاڭا كۇن» دەگەن ءسوز. قوجا-مولدالار ەسكى ادەتتى قالدىرامىز دەپ، قۇربان، ورازا ايتتارىن – ۇلىس كۇنى دەگىزىپ جىبەرگەن».

بۇل جەردە شاكارىم شىڭعىسحانعا دەيىن-اق بارشا تۇرىك، ونىڭ ىشىندە ارعى قازاق ناۋرىز ايىنىڭ باسىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ تويلاپ كەلگەنىن ەسكەرتىپ وتىر. ماسەلە سوندا، پارسى مەن ارابتا بۇل مەيرام جوق، تەك تۇركىلەر عانا ەجەلگى ەرگەنەقون اڭىزىنا سايكەس بۇل كۇندى ۇلىس بولعان، ياعني ازاتتىق العان، دەربەس ەل بولعان كۇن دەپ ەسەپتەگەن. ونىڭ تۇگەل تۇركىگە ورتاق كەزدەن ەكەنىن اباي دا جازادى: «ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى (ەجەلگى قازاقتىڭ - ا.و.) بولىپ، ناۋرىزناما قىلامىز دەپ، توي-تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن. بۇل كۇندە بۇل ءسوز قۇربان ايتىنا ايتىلادى، ول ۋاقىتتا جاڭا دىنگە كىرگەن سوڭ...».

ءسويتىپ، «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» مەن «ەل تاۋەلسىزدىگى» دەگەن ءبىر ءسوز، ءبىر ۇعىم بولىپ تابىلادى. جوعارىداعى احاتقا ايتقان اڭگىمەسىندە شاكارىم «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن بايىرعى مەيرام ەكەنىنە قازاق تۇرمىسىنان كوپ دالەلدەر الادى. مىسالى «ۇلىس كۇنى قازان تولسا، ول جىلى اق مول بولار، ۇلى كىسىدەن باتا السا، سوندا ولجالى جول بولار» دەگەن ءتىپتى ەسكى ماقال»، - دەيدى.

قازاقى ناۋرىزدىڭ كەلەسى ەرەكشەلىگى – كوشپەلى داۋىردە ول جارتى اي، ءتىپتى ءبىر ايعا دەيىن جالعاسىپ وتىرعان. «اباي جولى» رومانىندا «ناۋرىز» دەپ اتى اتالماسا دا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى رەتىندە تويلاناتىن مەرەكەنىڭ سالت-ءداستۇرى سۋرەتتەلىپ وتىرادى. مىسالى: «بەل-بەلەستە» تاراۋىندا: «...كول-كوسىر قوناعاسى، ۇزاق جيىن، جاعالاي ساتىلىپ جاتقان اقسارباس، كوكقاسقالار قۇر عانا كەلىس قۋانىشى ەمەس. بۇنىڭ ىشىندە، شەپ جيۋ، باتامەن تابىسۋ، ىدىراعاندى قايتا قۇرۋ، قۇرساۋىن بۇتىندەۋ – قىسقاسى  مەرەيىن تاعى اسپانداتىپ اسىرۋ بار. وسىنداي سىرتقا ايبىن، ىشكە مەدەۋ بولعان تويلار جارتى ايداي ايىقپادى. بۇل كەزدە ەل-ەلدىڭ ءبارى دە قىستاۋلارىنان كوشىپ، كوكتەۋگە ويعا قاراي جوڭكىلگەن» دەيدى.

بايقايتىنىمىز– قازاقى ناۋرىز ەلدىڭ قىستاۋدان جايلاۋعا كوشەتىن مەزگىلىمەن بايلانىستىرىلىپ وتىرعان.

ايتا كەتەر ەندىگى ءبىر جايت، قازىرگى تاڭدا ناۋرىز كوجە «جوقتىقتان كەدەي-كەپشىككە بەرىلەتىن اس» دەگەن سىڭارجاق پىكىرلەرەستىلىپ قالادى. بۇل جاڭساقتىق.

قازاق حالقى ناۋرىز كوجەنى جەتى ءتۇرلى دامنەن ازىرلەيدى. ويتكەنى، جەتى قاسيەتتى – كيەلى سان. كيەلىلىككە ۇلكەن ءمان بەرگەن قازاقتىڭ ناۋرىز كوجەگە سۋ قوسقانى  – ءومىر-وزەن، ۇرپاق-ءورىس سۋداي اسىپ-تاسسىن دەگەنى. تۇز قوسقانى: قازاقتىڭ مادەنيەتى – ءسوز. قاشاننان ءسوزدى قادىرلەگەن قازاق ەشقاشان ءدامسىز ءسوز سويلەمەگەن. سوندىقتان دا، «تۇز – استىڭ ءدامىن كەلتىرەر، ماقال – ءسوزدىڭ ءمانىن كەلتىرەر» دەپ ماعىنالى ماقال ايتقان.

ءسۇت نەمەسە اق قۇيعانى «سۇتتەي ۇيىپ وتىرايىق، اق مول بولسا دەنساۋلىققا دا كەپىل» دەگەنى. «كوڭىلىمىز دە اق بولسىن» دەگەن تازا نيەت. «اق مول بولسىن» دەسىپ، «اعى باردىڭ  – باعى بار» دەپ تۇسىنەتىن قازاق حالقى ءسۇت تاعامىن باقىت نەسىبەسى دەپ بىلگەن. قازاقتا ەرتەدەن پايدالانىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق تاعامداردىڭ تۇرلەرى سۇتتەن جاسالادى، مىسالى، قىمىز، شۇبات، ت.س.س.

ناۋرىز كوجەگە قۇرت قوساتىن سەبەبى – قۇرت كۇشتى اس. ءارتۇرلى تاماققا پايدالانادى. اسىرەسە، جازعىتۇرىم ۋاقىتتا پايداسى مول. ءالسىز، اۋرۋشاڭ ادامدارعا قۋات بەرەدى. بۇل استى «قۋاتتىڭ كوزى بولسىن، ەل قۋاتى نىعايسىن، دەنساۋلىعى بەرىك بولسىن» دەگەن ىرىمعا نەگىزدەسە كەرەك.

سول سياقتى ناۋرىز كوجەگە قازاقتىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن نەگىزگى اس دامدەرىنىڭ ءبىرى – ەت تە قوسىلادى. قازاقتىڭ تابيعاتى مالمەن بىتە قايناسقان بولسا، ەت – قازاقتىڭ ءتول اسى. قازان تولسىن، اسار مول بولسىن دەگەن ماقساتتا «ۇزىنسارىعا» ساقتاعان ءسۇرى ەتتى تۇتاستاي ناۋرىز كوجەگە سالىپ قايناتادى.

كوجەگە التىنشى ءدام – ارپانى قوسادى. ارپا دارىلىككە ەم. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا ارپانى ءجيى پايدالاناتىنداردىڭ قانى بۇزىلمايدى. ارپا سەبىلىپ جاتقان كەزدە اي دوڭگەلەنىپ زۋحار جۇلدىزىنا قاراما-قارسى تۇرسا، ارىق-تۇرىق مال وڭالىپ، قوڭ جينايدى. جىلدىڭ جاقسى نەمەسە جامان كەلۋى ارپاعا قاراپ انىقتالادى.

جەتىنشى ءدام – كۇرىش. كۇرىشتە دەنساۋلىققا شيپالى، ىشكى قۇرىلىستى تازارتاتىن تابيعي ەلەمەنتتەرگە باي ءداندى داقىل. جالپى ناۋرىز كوجەگە ءدامدى داقىل پايدالاناتىنى – ءبىر تامىردان ءوسىپ-ونگەن كۇرىشتەي ۇرپاعىمىز كوپ بولسىن دەگەن تىلەك بولسا كەرەك. ناۋرىزدا بەرىلەتىن باتا نىشانى وسى ناۋرىز كوجەدە دە سايراپ تۇر.

سونىمەن، ناۋرىز كوجە  ناۋرىز ايىندا كەدەيلەرگە تاراتۋ ءۇشىن ازىرلەنبەيدى، ول – سيمۆوليكالىق مانگە يە ارنايىتاعام. «ناۋرىز ىرىستى، قۇتتى بولسىن، وسكىن مول بولسىن» دەگەن قازاق ىرىمىنىڭ باستى كوزى ناۋرىز كوجە بولسا كەرەك.

جيناقتاپ ايتقاندا، بيىل قازاق حاندىعىنا 550 جىل تولاتىن مەرەيلى جىل.  دەمەك، ناۋرىز مەيرامىن اتاپ ءوتۋ كەزىندە ءبىز ازدى-كوپتى شولۋ جاساعان جانە باسقا دا قازاقى ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلسە، مەن مۇندالاپ تۇرسا قۇبا-قۇپ.

ا.وماروۆ،

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

قر مسم ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي- زەرتتەۋ جانە تالداۋ

ورتالىعىنىڭ عىلىمي حاتشىسى.

Abai.kz