«قازاق ەلى...ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ ۇلت ەكەنىن ءبىلىپ، ۇلتتىعىن تانىپ الۋى كەرەك»

سماعۇل سادۋاقاس، ۇلت زيالىسى.

(1900-1933ج.ج.)

ۇلت دەگەنىمىز – باسقالارعا تاۋەلدى بولماعان جانە ءوزىنىڭ بىرىڭعاي مۇددەسى بار حالىقتار جيىنتىعى. رۋحى بيىك، نامىسى مىقتى ۇلت قانا ءتىلىن، ءدىنىڭ، مادەنيەتىن، ءداستۇرىن دامىتا الادى. ال، رۋحى تومەن حالىق تىلىنەن ايىرىلىپ، دىننەن بەزىپ، وزگە ءدىني يدەولوگياسىنا ۇشىراسا، وندا توبىرعا اينالىپ وزىنەن كۇشتى باسقا حالىقتىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتەدى. الايدا، جەرى جوق، مەملەكەتى جوق ۇلتتار دا ءومىر سۇرە بەرەدى، بىراق ءتىلى مەن ءدىنى ساقتالماعان ۇلت ءوز بولمىسىن ساقتاي المايدى.

وسى جاhاندانۋ داۋىرىندەگى قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى قانداي بولماق جانە سىرتقى كۇشتەرگە قارسى قوياتىن رۋحاني اۋىزبىرشىلىگىمىز قانداي دەڭگەيدە؟ انىعىراق ايتقاندا قازاق يدەياسى قانداي بولۋ كەرەك دەگەن سۇراق سوڭعى كەزدە ويلاندىرۋدا. بۇكىل ادامزاتتى ءدىن تاربيەلەيدى، ودان اسقان تاربيە قۇرالى ويلاپ تابىلۋ مۇمكىن ەمەس. ەشبىر ءدىن - ۇلتتىق مۇددە مەن مادەنيەتتى جوققا شىعارمايدى جانە ولداردىڭ ورنىن الماستىرا دا المايدى. قانداي ءدىن بولماسىن ۇلت يگىلىگىنە، ەل بىرلىگىنە قىزمەت ەتەدى. ەگەردە ءدىن جانە ۇلتتىق، قۇندىلىقتار ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇرۋگە جاراماي ورىستە قالعان اقساق توقتىنىڭ ءحالى سياقتى بولسا، وندا وسكەلەڭ ۇرپاقتى مەملەكەتشىل رەتىندە تاربيەلەۋگە قيىنعا سوعادى. قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق يدەولوگيالىق باعداردى ورنىقتىرۋ جولىندا ۇلت تاريحى، رۋحانيات تاريحى، ءدىن تاريحى قۇندىلىقتارىن جاڭعىرتۋىمىز كەرەك. ءدىني-ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ ماسەلەسى قازاق ۇلتىنىڭ تانىمى مەن تاعدىرى تۇرعىسىنان تالداۋ كەرەك. حالقىمىز ەشقاشان ۇلتتىق مۇددە مەن ءدىني مۇددەنى ءبولىپ قاراعان ەمەس.

ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ: ء«وزىڭ الدىمەن-قازاقپىن، سوسىن-مۇسىلمانمىن» دەگەن قازاق جاستارى ەشقاشان وزگە ەلدىڭ مۇددەسى ءۇشىن قياناتقا، ولىمگە بارماس ەدى. بۇگىنگى ەكسترەميستىك يدەياعا توتەپ بەرە الاتىن جالعىز يدەيا، جالعىز كۇش بار. ول قازاق ۇتشىلدىعى، مەملەكەتشىلدىگى...» دەگەن پىكىرى وتە ورىندى ايتىلعان. قوعامداعى راديكالدىق يدەولوگياعا قارسى تۇراتىن كۇش “اتامەكەن”، “انا ءتىلى”، “قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسى” ت.ب. سياقتى قاسيەتتى ۇعىمدار ول ءبىزدىڭ قازاقى مۇسىلماندىعىمىزدا جاتىر. ياساۋي بابامىزدىڭ جان تازالىعى مەن ار تۇزەيتىن عىلىمىنا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتىپ، ولاردى عىلىمي جۇيەسىنە ەنگىزىپ كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى راديكالدىق يدەولوگياعا توسقاۋىل قويۋعا بولادى. ءاربىر ادامزات ءدىن ارقىلى قوعامدى تۇزەتەمىن دەپ ەمەس، ءدىن ارقىلى ءوز جان دۇنيەمدى تازارتامىن دەگەن نيەتتە بولسا، سوندا عانا قوعامدا تۇراقتىلىق بولار ەدى.

«بارما ماعان ءبىر سىن؟» - دەپ،

«ۇستاعانىم قاي ءدىن؟» - دەپ،

ويلامايدى: «كىممىن؟» -دەپ،

جۇرەگىنىڭ توتى بار - دەپ شاكارىم اتامىزدىڭ ايتىلعانداي ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ كەمەلدەنۋ شارتى بولۋ كەرەك. ال، ادامنىڭ كەمەلدەنۋ شارتى دەگەنىمىز – اۋەلى ءوزىڭدى تاربيەلەۋ، وزىڭە سىن كوزبەن قاراۋ ۇستانىمى ارقىلى حالىققا قىزمەت ەتۋىنە جانە قوعامنىڭ دامۋىنا ات سالىسۋ. قوعامداعى ادامزات ءوزىنىڭ بۇكىل دامۋ بارىسىندا رۋحاني كەمەلدەنۋدى ماقسات تۇتۋ كەرەك. «كەمەل ادام» بارلىق قوعامعا، بارلىق دىنگە ءتان نارسە. ويتكەنى، رۋحاني تۇرعىدان كەمەلدەنگەن ادام ءدىن تۇرعىسىنان الساق، كۇنادان پاك بولۋ، زاڭ تۇرعىسىنان الساق، قىلمىستان اۋلاق بولۋ، ول ەڭ ىزگى ادامگەرشىلىك مۇراتتاردى كوزدەيدى، ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق يگىلىگىنە، جوعارى رۋحانياتقا قىزمەت ەتەدى.

وكىنىشكە وراي، ابايدىڭ «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەكگىمەن» عۇمىر كەشىپ جاتقانىمىز شامالى. دەمەك، اللانى تانۋ ءۇشىن جۇرەك، كوڭىل قاجەت-اق. ءاربىر قازاقتىڭ بويىنان قۇدايدى تانىپ، ءىلىم جيناپ، بىلگەنىڭدى ايت دەگەن ۇستانىمدار تابىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. حاكىم ابايدىڭ «اۋەلى ايات، حاديس ءسوزدىڭ باسى»، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك»، «پايدا ويلاما، ار ويلا»، «تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەگەن اسىل ويلارى ۇلتتىق دۇنيەتانىمى مەن ادامنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ دامۋدىڭ نەگىزگى شارتتارى بولىپ تابىلادى. مىنە وسى تەرەڭ ويلار قازاقتىڭ «تولىققاندى ادام بولۋ» يدەياسى دەپ قاراۋىمىز كەرەك.

ف.ع.د، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى اعامىزدىڭ «ابايدا تانىلمايتىن دۇنيە بار. ول ويشىلدىڭ دۇنيەتانىمى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ فيلوسوفتار ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن اشىپ بەرە الماي وتىر. بىزدەگى فيلوسوفيا ماتەرياليزمنىڭ جولىمەن دامىعاندىقتان ابايدىڭ دۇنيەتانىمىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ابايدى تانىپ بىلۋدە ماركستىك مودەل ەمەس، شىعىستىق مودەل كەرەك» - دەگەن پىكىرى شىعىستىق ياعني مۇسىلمانشىلىق جولمەن ويلانبايىنشا ابايدىڭ استارلى ويلارىڭ تەرەڭ تانىپ بىلە المايمىز. سونداي-اق م. اۋەزوۆتىڭ ءبىر ەڭبەگىندە: «ابايعا شىعىستان كىرگەن بۇيىمداردىڭ باسى يسلام ءدىنى» دەگەن پىكىرى دە ناقتىلاي تۇسەدى.

قازاقتىڭ «تولىققاندى ادام بولۋ» يدەياسى ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «جاۋانمارتتىلىك ءىلىمى» مەن احمەت ءياساۋيدىڭ «حال ىلىمىنەن» ءنار الىپ، ءXىX عاسىر سوڭىندا حاكىم اباي ارقىلى دۇنيەگە كەلدى. عاجاپ زور رۋحاني قۇبىلىسقا اينالدى. ءXىX عاسىر سوڭىندا اباي نەگىزىن سالعان تولىق ادام ءىلىمىنىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ، عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەي وتىرىپ جۇيەلەنسە، بۇگىنگى تەرىس پيعىلعا تويتارىس بەرەر رۋحاني قۋات كۇشىنە اينالار ەدى. ياعني شاكارىم بابامىزدىڭ ارمانداعان «ار عىلىمى وقىلسا», ادامزات بالاسى ادامشىلىق جولىنا باعىت الماق دەگەنى.

تەولوگيا جانە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دوساي كەنجەتاي اعامىز ءياساۋيدىڭ ء«حال ءىلىمى» تۋراسىندا: «ياساۋي ءىلىمى-قوعامدىق الەۋمەتتىك ىنتىماق پەن بىرلىككە ۇيىتقى بولاتىن دانالىقتىڭ كەنى. ياعني، ونىڭ ءىلىمى ادامدار اراسىنداعى ءوزارا تەڭ سۇحباتتىڭ، باۋىرلاستىقتىڭ، ماحابباتتىڭ ءدىني رۋحاني ۇستانىمدارىن قامتيتىن ءبىر تۇتاس تۇجىرىمدامالار جۇيەسى بولىپ تابىلادى» - دەپ تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني وزەگى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىنىڭ قالىپتاسۋى ياساۋي ءىلىمى ارقىلى نەگىزدەلگەن.

ءاز. پايعامبارىمىز «كىمدە-كىم ءوزىن-ءوزى تانىسا، سول ءوز راببىسىن دا تانيدى» دەگەن وسيەتىنە ساي، قازاق بابام «ءوزىن-ءوزى بيلەگەن ەل باقىتتى، ءوزىن-ءوزى تانىعان ەر باقىتتى» دەگەندە ەل مەن ەردىڭ باقىتى ەگىزدەي ايتىلىپ، ەل باقىتىنىڭ شارتىن ەگەمەندىكپەن، ال ەر باقىتىن ءوزىن-ءوزى تانۋ ارقىلى رۋحاني كەمەلدىككە جەتۋىمەن بايلانىستىرۋى ايرىقشا نازار اۋدارعان. دەمەك، ءدىننىڭ رۋحاني مادەنيەت الەۋەتىنە نازار اۋدارىپ، ءدىندى رۋحانيلاندىرۋىمىز قاجەت. سەبەبى، ارتتا قالعان كەڭەس وكىمەتى دە قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دۇنيەسىنە زور زيان كەلتىرگەنى بارىمىزگە ءمالىم.

قاي زاماندا، قاي كەزدە بولماسىن، اقيقاتتى ايتۋدىڭ باستى قۇرالى – ءتىل ەكەنى داۋسىز. ءدىن ماسەلەسىن ءتىل ماسەلەسىنەن بولەك قاراستىرماۋىمىز كەرەك. ءتىل مەن ادەبيەت ارقىلى، ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتار تىرىلەدى. دەمەك، ۇلتتىق رۋحانياتتى ءتىل جاسايدى. ويتكەنى ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ اسىل مۇراسى حالىق اۋىز ادەبيەتى، اڭىز-ءاپسانالار، تاريحي جىرلار، عاشىقتىق جىرلار، باتىرلار جىرلارى، تۇرمىس-سالت جىرلارى جانە ماقال-ماتەلدەر بولىپ تابىلادى.

15-عاسىردان باستاپ، 20-عاسىرعا دەيىن ءومىر سۇرگەن اقىن-جىراۋلار «ەلدىك سانا» ەل مەن ەردىڭ، ەر مەن ءدىننىڭ اراسىن جالعايتىن كيەلىكتى جانە دە قۇراننىڭ «كەمەل ادام قالىپتاستىرۋ ميسسياسىن» ناسيحاتتاعان. جىراۋلاردىڭ دۇنيەتانىمىندا اللا ءبىر، پايعامبار حاق جانە قۇران شىن دەپ تۇسىندىرىلەدى. ء«بيسميللاھ دەپ باياندايىن حيكمەت ايتىپ»، «جات ەتتىم اۋزىما الىپ ءبيسميللانى»، «يمان كەلتىر اۋەلى اللا ءبىر دەپ»، «اۋەلى ءسوز باستايىن اۋزۋبيللا»، «ولەڭدە بيسميللا ەتپەك بۇيرىق جوق» - دەي كەلە جىراۋلاردىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرى – العاشقى سوزدەرىن «اللانىڭ اتىمەن باستاپ»، قاسيەتتى قۇران ءىلىمى مەن پايعامباردىڭ وسيەتتەرىنەن ءنار العان. تۇركى تىلدەس حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ ءدىني تاجىريبەسىن قالىپتاستىرعان تاريحي تۇلعاسى احمەت ءياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتى» جانە دە ن.رابعۋزيدىڭ «قيسسا ۋل-ءانبياسى»، يمام ءراببانيدىڭ «ماكتۋباتى»، ج. ءرۋميدىڭ ء«ماسناۋيى» ادەبي شىعارمالارىن تەرەڭ مەڭگەرگەن. اقىن س. سەيفۋليننىڭ «...قازاق اراسىندا جازبا ادەبيەتىن تاراتقان – تۇركىستاننان شىققان قوجالار. ول كەزدە قازاقتىڭ اراسىنا كوپ تارالعانى – قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ كىتابى» - دەگەن تۇجىرىمى ارقىلى ادەبيەتتەگى جانرلاردىڭ قالىپتاسۋىنداعى جانە دۇنيەتانىمدىق قاباتتاردى انىقتاۋداعى ءياساۋيدىڭ حيكمەت داستۇرلەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن انىق كورسەتكەن.

عىلىم جۇيەسىندەگى جوعارعى جانە ورتا وقۋ ورىندارىندا فاكۋلتاتيۆ تۇرىندە وتىلەتىن ء«دىنتانۋ نەگىزدەرى» ساباعىن ساياسي، الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق عىلىمى باعىتىنداعى ءبىلىم الاتىن بارلىق ماماندىقتارعا مىندەتتى ءپان رەتىندە مىندەتتەۋ كەرەك. جاستارعا تولىققاندى مالىمەتتەر بەرىلىپ وتىرسا، ۇلت تاريحى مەن رۋحاني الەمىنىڭ تۇتاستىعى، مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى زايىرلىلىق ۇستانىمى، ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىم اراسىنداعى تەپە-تەڭدىگى، قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق بولمىسى، رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ تەرەڭ ساباقتاستىعى مەن تامىرلىعى جونىندە شىنايى، دۇرىس تۇسىنىكتەر قالىپتاسار ەدى. حاكىم اباي ايتقانداي: «...ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق» - دەپ ادامنىڭ رۋحاني، ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ بايلىعى دا نازاردان تىس قالماۋ كەرەك.

قازىرگى تاڭدا ءدىنتانۋشى عالىمدار مەن قمدب قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان جاستاردىڭ ءداستۇرلى ءدىني سانانى قالىپتاستىرۋىنا جانە دە قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىق ءدىني تانىمىن، ءدىني تاجىريبەسىن عىلىمي اسپەكتىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، كوپتەپ ايتۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا ءدىننىڭ تەك فورمالىق جاعىنا ءمان بەرىپ، مازمۇنىن نازاردان تىس قالدىرىپ، ءدىن تۋرالى ۇعىمدى تارىلتۋ، ونىڭ ومىرشەڭدىگىن، يكەمدىلىگىن قولدان قۇلدىراتۋ بولىپ شىعادى. ويتكەنى جاستارىمىزدىڭ ءدىني ساناسى دۇرىس قالىپتاسپاۋى جانە ءدىني قۇبىلىستاردى ءبىر جاقتى دوگماتتىق تۇرعىدا قابىلداۋى، اراب ەلدىڭ مادەنيەتىنە ەلىكتەۋى قازاق قوعام ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ دەپ بىلەمىن. بۇل قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن تەك قانا دۇرىس باعىتتا يدەولوگيالىق جۇمىس جۇرگىزۋ قاجەت. دەمەك، راديكالدىق يدەولوگياسىنىڭ ەڭ جاعىمسىز ىقپالى ءداستۇرلى رۋحاني-ءدىني قۇندىلىقتاردى ىدىراتۋ ارقىلى ءدىني سانانى وزگەرتۋدە. ۇلتتىق سانانىڭ جات يدەيالارعا الدانۋىنان ۇلتتىڭ قورعانىس قابىلەتى السىرەيدى. ۇلت تراگەدياسى تۇيسىك پەن سانانىڭ اجىراپ قالۋىنان تۋىندايدى. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ اراسىن ايىرىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەر ۇلت بولمىسىن ەكىگە جارۋدىڭ امالى رەتىندە قاۋىپتى.

قازاق حالقى يسلام ءدىنىن تۇبەگەيلى قابىلداعانىمەن، باسى ءبۇتىن ارابتانعان جوق. حانافيلىك-ماتۋريديلىك مەكتەپتەردى ۇستانعان قازاق جۇرتى ءوز بولمىسىنا ساي قابىلداعان. ال، قازاقتىڭ كەيبىر سالتتارى مەن عۇرىپتارى قۇراندا جوق نەمەسە يسلامعا قايشى دەپ ۇكىم شىعارۋ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنا قايشى ەكەندىگى قاراپايىم حالىق، جاستاردىڭ كوپشىلىگى تۇسىنە بەرمەيدى.

ەگەردە ءوزىمىزدىڭ ءدىني سانامىزدان اجىرايتىن بولساق - وندا ۇلتتىق رۋحتىڭ جۇتاۋى، ۇلتتىق بولمىستان ايىرىلۋدىڭ باسى ەمەس پە؟ م.اۋەزوۆتىڭ، “...قازاق بولاشاعىن ويلاسا، بەسىگىن تۇزەۋى كەرەك” دەگەن قاعيدانى مۇلدەم ۇمىتقان سياقتىمىز.

باحتيار الپىسباەۆ،

تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى ء«دىنتانۋ ورتالىعىنىڭ» قىزمەتكەرى، ءدىنتانۋشى.

Abai.kz