«قىزىمىز قانداي بولسا، ۇلتىمىز سونداي»
قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اينۇر ابدىراسىلقىزىمەن سۇحباتىمىز بۇگىنگى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق ايەلىنىڭ كەلبەتىنە، رۋحاني بولمىسىنىڭ ساپاسىنا ارنالدى. سۇحبات بارىسىندا اينۇر حانىم قازاق قىزىنىڭ قاندايى بولسا دا وسى كۇنى ورتامىزدان تابىلاتىندىعىن ايتا كەلىپ: «قاي تاراپ باسىم بولادى – ەلدىڭ ەرتەڭى سوعان بايلانىستى بولماق» دەگەن ءسوزدىڭ اقيقاتىنا توقتالدى.
- يسرايل ساپاربايدىڭ ولەڭىنە جازىلعان «مەن قازاق قىزدارىنا قايران قالام» انىندەگى قازاق قىزدارىنىڭ وبرازى قازىرگى قوعامدا قانشالىقتى ساقتالىپ وتىر؟
- ايەل ادامنىڭ جاراتىلىسىندا ادالدىققا، تازالىققا بەيىمدىلىك جانە تابيعي مەيىرىم بار. ول ءوز شاڭىراعىنىڭ عانا ەمەس، قوعامنىڭ دا تازالىعىنا، تارتىپتىلىگىنە، تاربيەسىنە جانى اشي بىلەدى، جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەدى. سونىسىمەن دە ايەل تەكتىلىكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ باستاۋى بولىپ تابىلادى. بارلىق دىندەر مەن سالت-داستۇرلەردە ايەلدەرگە قويىلاتىن تالاپتىڭ جوعارى بولاتىنى سوندىقتان. «الىپ انادان، ات بيەدەن تۋادى» دەيدى حالقىمىز. التىن قۇرساقتى انالاردىڭ تەكتىلىگىنىڭ، تازالىعى مەن تاربيەسىنىڭ ۇرپاق ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن اتالارىمىز وسى ءبىر ماقالدىڭ اياسىنا سىيعىزعان. «ەت بۇزىلسا، تۇز سەبەسىڭ، تۇز بۇزىلسا نە سەبەسىڭ؟» دەپ ماقالداعان قازاق قىزدى – بولاشاق ۇلت اناسىن بۇزىلۋدان ساقتاۋ ءۇشىن قىرىق ۇيدەن، قالا بەردى قارا كۇڭنەن تىيىم سالا ءبىلدى. قىزدىڭ ءار قادامىن نازاردا ۇستاپ، «ۇلتىڭدى تاربيەلەيمىن دەسەڭ، قىزىڭدى تاربيەلە» دەگەن قاناتتى ءسوزدى قالدىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەرلىگى ەرەسەن، ەلدىگى كەمەل ۇلت بولعانىمىز بارشاعا بەلگىلى.
ال بۇگىن قاندايمىز؟ جاۋاپ ايقىن – قىزىمىز قانداي بولسا، ۇلتىمىز سونداي. ال قىزدارىمىز... الا-قۇلا. تەكتىلىگىن تانىتىپ، يبالى، يناباتتى مىنەزىن ساقتاپ، ءيىلىپ تۇرعان، «سالتاناتى ساناتىنا جاراسقان»، قاراساڭ كوز سۇيىنەتىن قىزدارىمىز از ەمەس. قولىنان دا، تىلىنەن دە كەلەتىن، ورنىن دا، ايتارىن دا بىلەتىن، الماس قىلىشتاي جارقىلداعان ەرگە بەرگىسىز بويجەتكەندەرىمىز دە بار. بىراق وكىنىشكە وراي، ارزان اڭگىمە، ورىنسىز قىلجاققا بوي الدىرىپ، قۇنسىز قۇندىلىقتارعا الدانعان، اقىل-پاراسات پەن ادەپ-يبانى ىسىرىپ تاستاپ، پايداسى ءوز باسىنان ارتىلماي، ءدۇنياۋي يگىلىكتەردى عانا كوزدەۋگە بەيىمدەلگەن قىزدارىمىز دا جەتەرلىك. قاي تاراپ باسىم بولادى – ەلدىڭ ەرتەڭى سوعان بايلانىستى بولماق، ءبىر قيىنى، اقىماقتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايتىنى سەكىلدى، جاماندىقتىڭ دا از-كوبى بولمايدى. از بوپ كورىنەتىن، بىراق كوپ بولىپ شىعاتىن، ياعني اقىرعى سالدارى كوپ بولاتىن كەلەڭسىز قۇبىلىستار بار. قىزدارىمىزدىڭ از بولىگىنىڭ بولسا دا، ازۋىنا جول بەرمەۋىمىز كەرەك... ەدى. وكىنىشكە وراي، بۇل دا وتكەن شاقتىڭ اڭگىمەسى بولىپ قالدى. «بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن» بولىپ، قىزدارىمىزدىڭ تاربيەسىنە كوپ كوڭىل بولە المادىق. بىزگە بوي بەرمەيتىن ەركىمىزدەن تىس ۇدەرىستەر دە بولدى. ەندەشە، وكپەمىز ءوز باسىمىزعا بولۋى ءتيىس. ەندى ەس جيىپ، كەلەشەكتى قامداۋىمىز قاجەت.
− ايەل-انانى وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى دەپ جاتامىز. اجىراسۋ سىندى جاعدايلاردىڭ تىم كوبەيىپ كەتۋىن ايەلدەردىڭ ۋاقىتىن وتباسىنان گورى قىزمەتىنىڭ كوبىرەك ۇرلايتىندىعىمەن بايلانىستىرۋعا بولا ما؟ نەكەنىڭ قۇنىن قالاي كوتەرۋگە بولادى؟
− ايەل اتاۋلى بىلەتىن ءبىر شىندىق بار: ەشبىر سانالى ايەل ەشقاشان وتباسىنان قىزمەتىن جوعارى قويىپ، قولدىڭ كىرى بولعان قىزمەت ءۇشىن ءومىرىنىڭ ءمانى بولعان وتباسىن قۇربان ەتپەيدى. ساناسىز بولسا – ءسوز باسقا. ايەلدەردىڭ تابيعي دارىنى تاسىپ تۇرعان ساناۋلى بولىگىنەن باسقاسى وتاعاسى بار جاعدايىن جاساپ وتىرسا، ءومىر بويى وت باسى، وشاق قاسىندا قالۋدان قاشپاس ەدى. وكىنىشكە وراي، قازىر ايەلدەر جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. ايەلدەر ءومىردىڭ قيىندىعىن ەر-ازاماتىمەن بىرگە ءبولىسۋ ءۇشىن، تاپقانى تاماعىنان ارتىلماي جاتقان وتاعاسىنا بولىسۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. «مەنى اسىراۋ - سەنىڭ مىندەتىڭ» شالقايىپ جاتىپ، ەردى جەرگە قاراتىپ، شاراسىز كۇيگە تۇسىرمەي، تىرشىلىكتىڭ قامىتىن بىرگە كيىپ، كونبەسكە كونىپ جۇرگەنى ءۇشىن ايەل-اناعا تەك العىس ايتۋىمىز كەرەك. كۇندەلىكتى ناپاقاسىن تابۋ ءۇشىن، بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن ايەل-انا باۋىر ەتى پەرزەنتىن قيىپ، قاراۋسىز قالدىرىپ نەمەسە كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ تاربيەسىنە تاستاپ، شىبىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ، ءوزى جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. سول كولدەنەڭ تاربيەنىڭ سالدارىن ءومىر بويى كۇيىنىشپەن كوتەرەتىن، ۋايىمنان توزعان جۇيكەدەن دەنساۋلىعىنان ايىرىلاتىن دا انانىڭ ءوزى. وسىنىڭ ءبارى اناعا كەرەك پە ەدى؟ بالا-شاعاسىنىڭ تاماعىن ءپىسىرىپ، كىرىن جۋىپ، ەرىنىڭ كۇتىمىن جاساپ، قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرۋعا جاعدايى كەلىسسە، قاي ايەل كەلىسىم بەرمەيدى؟
وسى تاۋقىمەتتىڭ ءبارىن ءوز باسىنان كەشىرگەن انانىڭ ءبىرى − ءوزىممىن. قىزىم دۇنيەگە كەلگەندە، جولداسىم ءالى جوعارى وقۋ ورنىن بىتىرمەگەن بولاتىن، سوندىقتان بالا كۇتۋ دەمالىسى دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەستەن جۇمىسىمدى جالعاستىرا بەردىم. كىشى ۇلىم قىرقىنان شىعىسىمەن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولدىم. ول كەزەڭدە ايلىق جالاقى وتە از بولعاندىقتان، الماتى قالاسىندا پاتەر جالداپ تۇراتىندىقتان، ءبىر ەمەس، ءۇش جۇمىستا قاتار ىستەۋگە تۋرا كەلدى. جاۋاپسىز جالدامالى بالا باعۋشىلاردان كورگەن قيىندىقتارىمىزدى ايتپاي-اق قويايىن. كۇنىمەن جۇمىستان جۇمىسقا جۇگىرىپ، تۇنىمەن ءۇي شارۋاسىمەن الەك بولىپ جۇرەتىن مەنىڭ جۇرەكجاردى ارمانىم – بالامدى الاڭسىز قۇشاقتاپ جاتىپ، مەيىرىمدى قاندىرۋ بولاتىن. ءدال وسىنداي قيىندىقتاردى قازاقتىڭ مىڭ-سان ايەلىنىڭ باسىنان وتكەرىپ، قايىسپاي كوتەرىپ، ىشتەن تىنىپ ءجۇرىپ جاتقانىنا كۇمانىم جوق. سوندىقتان جاندىعا بىتپەس ءتوزىمى ءۇشىن قازاق ايەلىنە الەمدە جوق ەسكەرتكىش ورناتسا ارتىقتىق ەتپەيدى.
ال اجىراسۋ دەگەن الەۋمەتتىك دەرتكە كەلسەك، ونى جالعىز ايەلدەردىڭ قىزمەتكە كەلۋىمەن بايلانىستىرىپ، وپ-وڭاي كەسىپ-پىشە سالۋعا بولمايدى. دۇنيە تىرشىلىگى ءبىر عانا سەبەپتەن قۇرالمايدى. ءار تاعدىر وزىنشە ەرەكشە، ءار اجىراسۋدىڭ وزىندىك قايعىلى تاريحى بار. ەڭ باستى سەبەپ – ادام فاكتورى، سونى تاربيەلەگەن قوعام فاكتورى.
ەرلى-زايىپتىلاردىڭ سانا-سەزىمى مەن جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ تومەندىگىنەن، جاس بولسا، جەتىلىپ ۇلگەرمەگەندىگىنەن، وتباسى بۇتىندىگىنەن ءوزىنىڭ «مەنىن» جوعارى قويعاندىعىنان بۇزىلاتىن وتباسىلار بار. مۇندايدا كورگەندىلىگىن كورسەتىپ، شاڭىراقتىڭ شىرقى بۇزىلماۋىنا سەپتەسپەگەن ۇلكەندەردىڭ ايىبى دا از ەمەس. ەر-ازاماتتىڭ قادىرىنە جەتپەي، باردىڭ باعاسىن بىلمەي، استامشىلىقپەن وتباسىن ويران ەتىپ العان ايەلدەر دە بارشىلىق. بىراق ازاماتتاردىڭ ايىپتى بولاتىن جاعدايلارى دا ءجيى كەزدەسەدى. ىشكىلىككە سالىنىپ، وتباسىنىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ، توزدىرىپ جىبەرگەن ازاماتسىماقتان باسى مەن بالاسىن اراشالاپ، ارەڭ اجىراسىپ قۇتىلعان ايەلدەردى دە، بەتى جىلتىراعان كورىنگەن ەتەكتىنىڭ سوڭىنان ەرىپ، ويلانباي وتباسىن تاستاپ جۇرە بەرگەن جاۋاپسىز ەرلەردى دە كوزىمىز كورىپ ءجۇر. سودان كەيىنگى ءبىر سەبەپ − ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە ايقىن سايكەس كەلمەۋى. ادامنىڭ ءبارى الداعىنى بولجاپ بىلەتىن قاسيەتكە يە ەمەس، جانىمنىڭ جارتىسى بولادى دەپ سەنىپ قوسىلعان جارىمەن ءسوزى جاراسپاي (مىنەزى ەمەس، اڭگىمەسى جاراسپاي), ء«بىرى باۋدان كەلىپ، ءبىرى تاۋدان كەلىپ» وتىرعان سوڭ، ءتانى قوسىلعانىمەن جانى قوسىلماعان جاتتىققا توزبەي اراسىن ۇزەتىن جۇبايلار دا بار. وسىنشا سەبەپتەردىڭ اراسىندا «ايەلدەردىڭ قىزمەتكە كەلۋى» سەبەبى اداسىپ تا قالادى. تاعى دا قايتالاعان ءجون – ايەلدەر وتباسىن بۇزۋ ءۇشىن ەمەس، اسىراپ-ساقتاۋ ءۇشىن قىزمەتكە كەلەدى. ول دا ءوز كەزەگىندە كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەردى تۋدىرىپ جاتسا، وعان سەبەپ رەتىندە ەمەس، سالدار رەتىندە قاراعان ءجون.
تۇجىرىمداي كەلگەندە، قازاق قوعامىنداعى ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ كۇيرەۋى، وتباسىنا دەگەن قۇرمەتتى كوزقاراستىڭ وزگەرۋى، الدىڭعى بۋىننىڭ ارتقى جاسقا ءتالىم ايتىپ، وتباسىن ساقتاۋعا ۇيىتقى بولا الماۋى، ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە قارايلاسىپ، جاناشىر بولۋدان قالۋى، قوعام تۇگىلى وتباسىندا جالعىزدىقتىڭ ورىن الۋى، وسىنىڭ ءبارىن ۇدەتە تۇسپەسە، توقتاۋ سالۋعا سەپتەسە الماي وتىرعان قازىرگى جان-جاعىنا قاراتپايتىن ءومىر ءسۇرۋ قارقىنى – ءبارى قوسىلىپ، اجىراسۋ اپاتىن ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىپ وتىر. ءبىلىم ەمەس، اقپارات قۇندى، ادام ەمەس، قاعاز باعالى بولعان، قۇندىلىق ءۇشىن ەمەس، رەيتينگ ءۇشىن قىزمەت ەتەتىن قوعام وسى باعىتىنان تانباسا، بۇدان ءتاۋىر ناتيجەنى كۇتپەسە دە بولادى.
نە ىستەۋ كەرەك؟ نەكەنىڭ قۇنىن قولدان جاسالعان قۇندىلىقتار، قۇرعاق ۋاعىز بەن جانى جوق زاڭدار ارقىلى كوتەرە المايمىز. ءبارىمىز ءزارۋ بولعان، بارىمىزدەن جىراقتاپ بارا جاتقان ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك سەكىلدى مىنەزدەردى قالپىنا كەلتىرەتىن قوعام قالىپتاسۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن ايەل-انانىڭ وتباسىنا ورالۋىنا جاعداي جاساۋ قاجەت.
قىزمەتتە جۇرگەن ايەل وتباسىنىڭ قام-قارەكەتىن قوسقاندا ەرلەردەن كەمىندە ءۇش ەسە ارتىق جۇمىس ىستەيدى. سويتكەن ايەل-انانىڭ جۇمىس كۇنىن ەرلەردەن ءبىر ساعات بولسا دا قىسقا ەتۋ، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرىن ايەلدەر ءۇشىن تۇراقتى دەمالىس كۇندەرى ەتىپ بەلگىلەۋ سەكىلدى قاراپايىم قولداۋ شارالارىن قابىلداپ، ايەل-انانىڭ وتباسىنا كوبىرەك كوڭىل بولۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ قاجەت.
ايەل-انا ەشبىر تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەر، ەشبىر عىلىمي پروگرەسس دۇنيەگە اكەلە المايتىن قوعامنىڭ ەڭ باعا جەتپەس بايلىعىن – ادام رەسۋرسىن دۇنيەگە اكەلەدى. ەندەشە نەگە سول باعا جەتپەس جانە قولدان جاسالماس قازىنانى دۇنيەگە اكەلگەن ايەل-انا نەگە بالا كۇتۋ دەمالىسىندا مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنسىز قالۋعا ءتيىس؟ قازىرگى بالاعا بەرىلەتىن ايلىق جاردەماقىنىڭ انا تۇرماق، نارەستەنىڭ ءوز قاجەتىن وتەۋگە دە جەتپەيتىنى بەلگىلى. نەگە وعان – قوعام مۇشەسىن تاربيەلەپ وتىرعان اناعا قىزمەتتە جۇرگەن كەزىندەگىدەي تولىق جالاقى تولەنبەيدى؟ نەگە ول قىزمەتتە جۇرگەن كەزىندە عانا قاجەتتى بولىپ، ال مەملەكەتتىڭ بولاشاق ازاماتىن تاربيەلەپ وتىرعاندا ءومىر قيىندىقتارىمەن بەتپە-بەت قالۋعا ءتيىس؟ وركەنيەتتى ەلدەردىڭ كەيبىرىندە بالا دۇنيەگە كەلىسىمەن ونىڭ اتىنا قور اشىلىپ، قارجى سالىنادى. ەكىنشى ءبىر ەلدەردە بالا كامەلەتكە تولعانعا دەيىن ونى تولىق قامتاماسىز ەتۋگە جەتەتىندەي جاردەماقى بەرىلىپ وتىرادى. ءۇشىنشى ءبىر ەلدەردە بالا تاربيەسىمەن اينالىسىپ وتىرعان انا قىزمەتتە جۇرگەن ايەلدەن كەم اقى المايدى. وسىنداي ەلدىك قادامداردىڭ ءبىرىن بولسا دا جۇزەگە اسىرىپ، ايەل-انانىڭ قورعالۋىنا، قام-قايعىسىز وتباسى تاربيەسىمەن اينالىسۋىنا كۇش سالاتىن كەز الدەقاشان جەتتى.
ايەل باقىتتى بولسا – قوعام باقىتتى. ايەل دەرتتى بولسا – قوعام دەرتتى. دەرتتى قوعامنان دەنى ساۋ ۇرپاق تۋمايدى. ايەلگە جاعداي جاساساق، ول وتباسىن ءوزى رەتتەيدى. ايەل-انانىڭ بۇگىن تاربيەلەپ ۇلگەرمەگەن بالاسىن ەرتەڭ بۇكىل قوعام بولىپ قايتا تاربيەلەي المايتىنىمىزدى ەستە ساقتاۋعا ءتيىسپىز. انا تاربيەسىنىڭ كەمدىگى ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ ۇزىلۋىنە، رۋحاني جالعىزدىقتىڭ پايدا بولىپ، رۋحاني اگرەسسيانىڭ كۇشەيۋىنە الىپ كەلەتىن تابيعي فاكتورلاردىڭ ءبىرى. ال رۋحاني اگرەسسيانىڭ سوڭى – سۋيتسيد. ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋ ەڭ الدىمەن وزگەنىڭ قۇندىلىعىنا دەگەن نارازىلىقتىڭ، ونى كۇيرەتۋگە دەگەن كوزسىز قۇلشىنىستىڭ ناتيجەسى، مەيىرىم مەن ماحابباتقا زارۋلىكتىڭ سالدارى. بۇل جەردەگى وزگەنىڭ قۇندىلىعى – ول ىستەن، بولمىستان ەمەس، سوزدەن عانا كورىنەتىن قوعامداعى ءاربىر جالعان قۇندىلىق، جالعان تاربيە. ال مەيىرىم مەن ماحابباتتىڭ كوزى – انا، ول ايالاعان وتباسى.
− «ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەگەن ءسوز بار. ەندەشە قوعامداعى جاساندى تۇسىك تاستاۋ، جەزوكشەلىك، تاستاندى بالالاردىڭ كوبەيۋى سىندى جات قىلىقتاردىڭ كۇن ساناپ ارتۋىن تاربيەمەن بايلانىستىرا الامىز با؟
− ارينە، بايلانىستى. «باقپاسا بالا كەتەدى، قاراماسا ايەل كەتەدى» (سىپايىلاپ ايتقانىمىز) دەيدى قازاق. «بالانى جاستان، ايەلدى باستان» دەگەن دە سول قازاق. وسىنىڭ ءبارى تاربيەنىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە. بىراق بۇل وتباسىنداعى تاربيەگە عانا قاتىستى ءسوز ەمەس.
ءداستۇرلى قازاق قوعامى قالاي قالىپتاستى؟ بۇكىل ەل بولىپ ورتاق قۇندىلىقتاردى، ادەت پەن ادەپ زاڭدارىن ۇستانعانى، قاستەرلەگەنى، قاداعالاعانى، ساقتاعانىنىڭ ارقاسىندا عانا ەل بولدى. جالپى ەلدىكتىڭ ولشەمى – ورتاق قۇندىلىقتار مەن داستۇرلەرگە ادالدىق دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. بۇگىنگى قازاق قوعامى دا وسى قاعيداتقا بويۇسىنباسا، ەل بولۋدان قالماق.
ايتقىم كەلگەنى – قوعامدىق تاربيە تۋرالى. «بىرەۋ جامان بولسا، وعان زامانداستارىنىڭ ءبارى كىنالى» دەگەندى اباي تەگىن ايتقان جوق. وتباسى قانشا بەرىك بولعانىمەن، جالپى قوعامدا تۇتاستىق بولماسا، الەۋمەتتىك دەرتتەر جويىلمايدى. الەۋمەتتىك دەرتتەردىڭ بار بولۋى سولارعا جاعداي تۋعىزىپ وتىرعان قوعامنىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. مىسالى، ءبىر عانا اتى جامان جەزوكشەلىكتى الايىق. جارايدى، مورالدىق تۇرعىدان ازعىنداعان بىرەۋلەر ادام ءتانىن ساۋداعا سالۋ ارقىلى پايدا تابۋعا قۇنىقتى دەلىك. ال سونى تۇتىنىپ وتىرعان كىمدەر؟ ولار – قاتارداعى قوعام مۇشەلەرى، سىزدەر مەن بىزدەردىڭ ارىپتەستەرىمىز، دوستارىمىز، كورشىلەرىمىز، كەرەك دەسەڭىز، اكەلەرىمىز بەن اعالارىمىز! قوعامدا ءدال وسى دەرتتىڭ اسقىنۋىنا قولايلى جاعداي جاساپ وتىرعان سولار! ال وسىدان كەيىن ىشكى بىرلىك تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ جەزوكشەلەرمەن ۇيالماي ويناپ-كۇلگەن ەر ادامدار ءوز انالارىن، اپالارىن، قارىنداستارىن، قىزدارىن بىرەۋلەردىڭ ءدال ءوزى سياقتى قولجاۋلىق قىلعانىن قالار ما ەدى؟ مىنە، ار-وجدانىنىڭ الدىندا تارتىنباعان ادامنان، كوكىرەگىندەگى قۇدايىن جوعالتقان پەندەدەن – قان تامىرىنان جاقىن اللانى ۇمىتقان جانداردان بارلىق نارسەنى كۇتۋگە بولادى. «ۇيالماساڭ، قالاعانىڭدى ىستە» دەگەندى پايعامبارىمىز وسىنداي كەسەلدىلەردەن تۇڭىلگەننەن ايتقان بولار.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بەلگىلى ءبىر جازۋشى اعامىزدىڭ بالاسى مەنىڭ قول استىمدا جۇمىس ىستەدى. سونىڭ قارساڭىندا عانا الگى جازۋشى اعامىزدىڭ كۋرورتتاعى حيكايالار جايلى جازىلعان اڭگىمەسىن وقىپ، بويىمنان ءتۇڭىلىپ ەدىم. جازۋشى قازىر تاعى ءبىر الەۋمەتتىك دەرتكە اينالعان دەمالىس ورىندارىنداعى كەمدى كۇنگى كوڭىلدەستىك ساۋىق-سايراندارى تۋرالى شابىتتانا جازىپتى. شابىتتانعانى سونداي، مۇنىڭ ار-وجدانعا، ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىققا جات ءىس ەكەنىن، ناقتىراق ايتقاندا جەڭىل ءجۇرىس بولىپ تابىلاتىنىن، بىرەۋدىڭ تاعدىرىن، جان دۇنيەسىن تالكەك ەتىپ، تاستاپ كەتۋ ەكەنىن مۇلدە ەستەن شىعارىپ، قانى بۇزىق كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىراز كۇن قىدىرىپ، ءجۇرىپ-تۇرعان كوڭىلدەس كەلىنشەكتەرىن تاستاپ، جاڭادان كەلگەن باسقا قىزدارمەن ويناپ-كۇلىپ كەتكەنىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايىزى قانا بايانداپتى. ول از دەگەندەي كەيىپكەر جىگىتتەردىڭ بىرىنە عاشىق بولىپ قالىپ، جىلاپ-ەڭىرەپ سوڭىنان جۇگىرگەن الدىڭعى كەلىنشەكتەردىڭ ءبىرىن «كۋرورتتاعى از كۇن كوڭىل كوتەرۋدى شىنايى ومىرمەن شاتاستىرىپ العان بەيباق» دەپ ابدەن كىنالاپتى. شىعارمانىڭ ءون بويىندا كەيىپكەرلەردىڭ جەڭىل جۇرىستەرىنە قىمسىنۋ، ايىپتاۋ اتىمەن جوق، قايتا اۆتور جان-تانىمەن سولارعا جانكۇيەر بولىپ العان، سولارمەن بىرگە راحاتتانىپ، بىرگە سايران سالعان. وسىنى جازعان اعامىز ازامات بولعان ۇلىنان، ۇيىندەگى جارىنان قالاي ۇيالمايدى ەكەن دەپ تاڭ قالدىم. سويتسەك، ۇلى دا اكەسىنەن الىسقا بارماعان ەكەن − كوپ ۇزاماي-اق جەڭىل مىنەزدىلىگىنەن اركىممەن ۇستاسىپ، جۇمىستان شىعىپ كەتتى...
تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى، ازۋدىڭ، ازعىنداۋدىڭ دا شەگى بار. جەدەل ەس جيىپ، ەتەك جاپپاساق، ار-يمانىمىزدى تۇزەتۋدى ارقايسىسىمىز وزىمىزدەن باستاماساق، كەيىنگى تولقىن جاستارعا قارايلاسىپ، اعالىق پارىزىمىزدى ورىنداماساق، سان عاسىر توككەن تەر، اققان قانمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىگىمىزدەن اي-كۇننىڭ امانىندا كوز جازىپ قالۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. سەبەبى، رۋحى جۇتاعان، رۋحاني تاۋەلدىلىككە تۇسكەن حالىق مەملەكەتتىلىگىن ەشقاشان امان الىپ قالا المايدى.
− «ايەلگە دەگەن قارىم-قاتىناس اردىڭ، ۇياتتىڭ، ادالدىقتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ ەڭ نازىك ولشەمى، سەزىمتالدىقتى تاربيەلەيتىن ەڭ جوعارى مەكتەپ» دەگەن ەكەن ۆ.ا.سۋحوملينسكي. وسى ءبىر قاعيدا دەۋگە كەلەتىن دۇنيە قوعامدا قانشالىقتى ورىندالىپ وتىر؟
− جوعارىداعى اڭگىمەلەردەن كەيىن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋدىڭ ءوزى ۇيات سەكىلدى. دۇرىسى، مۇنداي سوزدەردى ەستىسەك، ساعىنىشتان، كوكىرەك تۇبىندە قالىپ قويعان اڭساردان جىلاعىمىز كەلەدى دەگەن ءجون شىعار. كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن، دەگەنمەن ادام ساپاسىن ايتارلىقتاي كەمىتىپ العان قازىرگى قوعامىمىزدا ول قاعيدانى ورىنداماق تۇرماق، وسى سۇراق تولعاندىراتىن ادامداردىڭ قالعانىنا دا شۇكىر دەر ەدىم.
سەزىمدى اۋىزدىقتاي تۇرىپ، سالقىن اقىلعا كوشسەك، ايەل-اناعا، جالپى ادامعا دەگەن قارىم-قاتىناس ءار ادامنىڭ ىشكى مادەنيەتىنەن، تەكتىلىگىنەن، تازالىعىنان، پاراساتىنان، ازاماتتىعىنان تۋىندايدى. وسى ولشەمدەرگە ساي ازامات ەرلەرىمىز ۆ.ا.سۋحوملينسكيدىڭ ءسوزىن جانداندىراتىن جاعدايدا دەپ ەسەپتەيمىن. ال وعان ورەسى مەن مادەنيەتى ءالى جەتە قويماعاندارعا اللا ىنساپ بەرسىن دەگەننەن باسقا ايتارىم جوق.
ەكىنشى جاعىنان ءوزىن سىيلاتا ءبىلۋ – نامىستى ايەلگە ءتان اسىل قاسيەت. بۇل جاعىنان جاۋاپكەرشىلىك جۇگى ايەلدەردىڭ ەنشىسىندە. بىراق، «اتالى سوزگە جەتەسىز توقتامايتىنى» سەكىلدى، سىبىزعىداي سىزىلىپ تۇرعان ايەل زاتىنىڭ ءوزىن باسا-كوكتەپ، وكتەمدىك جاسايتىندار دا از ەمەس.
بارشاعا تانىس ء«ناپسى» دەگەن ۇعىم بار. اللا-تاعالا ءناپسىنى جاراتقاننان كەيىن ودان: «سەن كىمسىڭ، مەن كىممىن؟» دەپ سۇراعاندا، مەنمەن ءناپسى: «سەن − سەنسىڭ، مەن − مەنمىن»، دەپ، جاراتۋشىسىن مويىنداماي، قايقايىپ قارسى تۇرعان ەكەن. اللا-تاعالا ءناپسىنى تاربيەلەۋ ءۇشىن ءجۇز جىل توزاقتىڭ جالىنىمەن ازاپتاپ، قايتا شىعارىپ الىپ، الگى سۇراقتى قويعاندا ءناپسى تاعى دا: «سەن − سەنسىڭ، مەن − مەنمىن» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. وسىدان كەيىن اللا-تاعالا ءناپسىنى ءجۇز جىل اشتىقپەن سىناپتى. سودان كەيىن بارىپ، اشتىقتان ابدەن بۇراتىلىپ، تاۋبەسى ەسىنە تۇسكەن ءناپسى: «سەن − ۇلى جاراتۋشىسىڭ، مەن ءالسىز جاراتىندى ەكەنمىن» دەگەن ەكەن. سوندىقتان ورازا ارقىلى ءناپسىنى تاربيەلەۋ مۇسىلمانعا پارىز ەتىلىپتى.
مۇنى مىسال ەتكەندە ايتپاق بولعانىم باسقا. سول مەنمەن، تاكاپپار، ەشتەڭەدەن تارتىنبايتىن ءناپسى دوستان ۇيالادى ەكەن. قازاقتىڭ «بەت كورىسسە، ءجۇز ۇيالادى» دەگەن ماتەلىنىڭ ءبىر ۇشىعى وسى شىندىقپەن دە جاناساتىن بولار. قوعامداسىپ ءومىر ءسۇرۋدىڭ، ساناتتى تۇزەپ، ەل بولۋدىڭ ءبىر مۇراتى – ءبىر-بىرىنەن تارتىنىپ، ءبىر-بىرىنە قاراپ بوي تۇزەپ، كەمتىگىن تولتىرىپ، جاقسىسىن جەتىلدىرىپ، ورتاق ونەگە قالىپتاستىرىپ، ورتاق قاعيداعا بويۇسىنۋ بولار. وسىنى ايەل-ەركەك، جاس-كارى دەمەي تۇگەل ۇعىنىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى تىيىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى تاربيەلەپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى قولداپ وتىرساق، جەر بەتىندەگى جۇماق قوعام سونداي-اق بولار ەدى. اۋىل بولسا، قاۋىم بولا بىلگەن، باسقانىڭ بالاسىنا دا بەي-جاي قاراپ كورمەگەن، تاربيەنى بىرگە بەرگەن، تەلىسى مەن تەنتەگىن بىرگە تىيعان، ادەت زاڭى مەن ادەپ زاڭىن ۇلكەن-كىشى دەمەي، بار قازاققا ورتاق ەتكەن كەشەگى اقىلمان اتالارىمىزدان ەڭ بولماسا وسى ونەگەنى الا بىلسەك، ۇلت رەتىندەگى ءومىرىمىز مىڭجىلدىقتارعا ۇزارار ەدى...
− ءبىز زايىرلىلىق پەن دىندارلىقتىڭ اراسىن بايىپپەن بايلانىستىرا الىپ ءجۇرمىز بە؟ قازىرگى قازاق ايەلى قانداي بولۋى كەرەك? جانە ونىڭ باستى مىندەتىن نەمەن بايلانىستىرامىز؟
− بىردەن باسىن اشىپ الايىق: زايىرلىلىق پەن دىندارلىق ەكى بولەك دۇنيە ەمەس، سوندىقتان ولاردى سالالاس (پاراللەل) ۇعىمدار رەتىندە دە، قاراما-قارسى ۇعىمدار رەتىندە دە قاراستىرۋعا بولمايدى. زايىرلىلىق − مەملەكەتتىڭ، ال دىندارلىق − جەكە تۇلعانىڭ سيپاتى. زايىرلى مەملەكەت اياسىنداعى قوعام ىشىندە ءدىندار دا، ءدىنسىز دە، قۇدايدى مويىنداعانمەن، قۇلشىلىق جاسامايتىندار دا قاتار ءومىر سۇرە بەرەدى. ولاردىڭ بارلىعى دا زايىرلىلىق قاعيداتتارىن، مەملەكەت زاڭنامالارىن مويىنداماسا، ونىڭ اياسىندا تىرشىلىك ەتە الماس ەدى. ياعني زايىرلى كوزقاراستاردى قابىلداپ، ولاردىڭ دا دامۋعا قۇقىلى ەكەنىن مويىنداۋ – زايىرلى مەملەكەتتەگى ءدىندى-ءدىنسىز ءاربىر ازاماتقا ءتان ەرەكشەلىك ء(تىپتى وزدەرى ونى تولىق سەزىنبەگەن جاعدايدا دا).
ال زايىرلىلىقتىڭ باستى قاعيداتتارى ءوزىمىز بىلەتىندەي – ار-وجدان جانە ءدىني سەنىم بوستاندىعى، قۇقىقتىق قورعالۋ، ادامگەرشىلىك-ونەگەلىلىك قاعيداتتاردان باستاۋ الاتىن جوعارى رۋحاني قۇندىلىقتار، ءوزارا قۇرمەت، تۇسىنىستىك، مامىلەگەرلىك (تولەرانتتىلىق) ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن ۇلتارالىق جانە دىنارالىق تاتۋلىق سەكىلدى مەملەكەتتىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا سەپتەسەتىن قاعيداتتار.
ءاربىر ءداستۇرلى دىندە زايىرلىلىق قاعيداتتارىمەن ۇندەسەتىن كوزقاراستار مەن قۇندىلىقتار جەتكىلىكتى دارەجەدە كەزدەسەدى. اسىرەسە اتا ءدىنىمىز يسلامدا زايىرلىلىق قاعيداتتارى مەيلىنشە تەرەڭ ورنىققان. يسلام شاريعاتى مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادام ءومىرىنىڭ بارلىق قوعامدىق قىرلارىن، بارشا قاتىناستارىن رەتتەۋگە باعىتتالعان، بۇل ورايدا دىندارلىق دەڭگەيىنە قاتىستى ەشبىر الالاۋ ورىن المايدى. سوندىقتان شىنايى مۇسىلمان ادام زايىرلى كوزقاراستارى دا بەرىك تۇلعا بولا الادى.
ال «قازىرگى قازاق ايەلى قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا كەلسەك، «وسىنداي بولۋ كەرەك» دەپ ەشكىمدى قالىپقا قۇيا المايتىنىمىز بەلگىلى. تىلەگىم رەتىندە ايتار بولسام، قازىرگى قازاق ايەلى ازامات ايەل بولۋعا ءتيىس. بالكىم، ءماجبۇر... «ازامات بولۋ» دەگەنىمىز قوعام ومىرىنەن ويىپ ورىن الۋ دەگەن ءسوز ەمەس. بەسىك تەربەتىپ، ءۇي شارۋاسىندا وتىرعان ايەل دە ناعىز ازامات ايەل بولا الادى. ويتكەنى، ناعىز ازاماتتى سول تاربيەلەيدى. تەك ءبىر قولىمەن بەسىكتى، ەكىنشى قولىمەن الەمدى تەربەتەتىنىن سەزىنسە بولعانى. ەلدىك پەن يماندىلىقتى انا سۇتىمەن پەرزەنتىنە سىڭىرە بىلسە، قازىرگى قازاق ايەلى ءۇشىن ودان ۇلكەن قايراتكەرلىك جوق. «ايەلدىڭ جاقسىسى ەركەكتىڭ جاقسىسىنان دا جاقسى، ەركەكتىڭ جامانى ايەلدىڭ جامانىنان دا جامان» دەگەن ناقىل بار قازاقتا. ارتىق جارالعان ادام الەمدە جوق، ال ء«ار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم» بولىپ وتىرعان ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا، ايەل-ەر دەمەي، ەشقايسىمىزدىڭ جامان بولۋعا حاقىمىز جوق.
قازاق قاشاندا ۇلگىسىز ۇلت بولعان ەمەس. ەل بولىپ ەڭسە كوتەرگەلى ۇلتىنا ۇلگى عانا ەمەس، ۇران بولعان انالار لەگى ازايعان جوق. قازىرگى تاڭدا دا كوپتەگەن قازاق ايەلدەرى سول ۇلاعاتتى ءۇردىستى ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ كەلەدى. «قازاق قىزى» دەگەن اتقا لايىق بولۋدىڭ ءوزى از مارتەبە ەمەس. ۇلت بولىپ ۇيىسقانى ءۇشىن قازاق ۇلدارىنا قانداي قارىزدار بولسا، قىزدارىنا دا سونداي قارىزدار. تەگى ءبىر تاتاردىڭ بەلگىلى جازۋشىسى عالىمجان يبراگيموۆ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا «قازاق قىزى» اتتى رومانىمەن ايەل-انالارىمىزعا ارناپ ادەبي ەسكەرتكىش سوعىپ ەدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە قازاق قىزىنا ارنالىپ ەڭسەلى ءبىر ەسكەرتكىش ورناتىلۋى قاجەت سياقتى.
ال قوعامدىق قىزمەتكە ايەلدەردىڭ ارالاسۋى ماسەلەسىنە كەلسەك، بۇل ءبىز ايتپاساق تا، ەرىكتى-ەرىكسىز بولىپ جاتقان ۇدەرىس. وعان جوعارىدا ءبىراز توقتالدىق. ەكىنشى جاعىنان، قازاق ايەلى قاشاندا بەلسەندىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. اتامىز قازاق ەل باسىنا كۇن تۋسا، ەر-ازاماتتارمەن بىردەي اتقا قونعان، بەيبىت كۇندە بىلىگى اسسا – بيلىككە، ونەرى اسسا بايگەگە ەرلەرمەن بىردەي تالاسقان ايەلدەرىنە قۇقىق اتاۋلىدان تىيىم سالىپ كورگەن جوق. ودان ءداستۇرلى قازاق قوعامى ۇتپاسا، ۇتىلماعانى تاريحىمىزدان بەلگىلى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقى ۇلگىلى ۇلت بولدى. قازاق ايەلى ازامات ايەل بولدى.
ايەل ادامداردىڭ بەلسەندىلىگى تومەن، ءتىپتى جوققا ءتان ەلدەرگە قاراپ وتىرىپ، شىنىندا دا ايەل قولى وتباسىنا عانا ەمەس، تىسقارى قوعامعا دا قاجەت ەكەنىن ەرىكسىز سەزىنەسىڭ. تاعى دا قايتالايمىن، ءبىز كوپ ساندى حالىق ەمەسپىز. ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا ايەل، ەركەك دەمەي، ءاربىر ازاماتتىڭ ورنى بولەك. ايەلدەردىڭ تۇلعا رەتىندەگى، ازامات رەتىندەگى الەۋەتىن تولىق مانىندە جۇزەگە اسىرۋىنا قوعامدا دا مۇقتاجدىق بار. قازاقستاندىق ايەل ازاماتتارىمىزدىڭ قوعامدىق ومىردەگى بەلسەندىلىگىن، عىلىم-ءبىلىمنىڭ، تەحنيكانىڭ، ءوندىرىستىڭ دامۋىنا قوسقان ەلەۋلى ۇلەسىن ەسكەرەر بولساق، ايەلدەردىڭ قوعام ومىرىندەگى بەلسەندىلىگى تومەندەپ كەتسە، بىزگە ۇلكەن ينتەللەكتۋالدىق زالال كەلەرى انىق.
تاعى ءبىر ەسكەرەرلىك جايت، قوعام ومىرىندە تەك ايەلدەر عانا قوزعاي الاتىن، باستاما كوتەرىپ، جۇزەگە اسىرا الاتىن ەرەكشە ماسەلەلەر بولادى. بۇل اسىرەسە انا مەن بالا ماسەلەسىندەگى سىرت كوزگە بايقالا بەرمەيتىن كوپتەگەن قيىندىقتارعا تىكەلەي قاتىستى. وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءوز ۋاقىتىندا شەشىمىن تابۋىندا ايەل-انالاردىڭ ورنى ەرەكشە. بەلسەندىلىكتىڭ ءوزى جاناشىرلىقتان، قوعامعا دەگەن انالىق كوزقاراس پەن قامقورلىقتان تۋىندايدى. سوندىقتان ايەل-انالارىمىزدىڭ وسى تابيعي قاسيەتى جوعالماۋى ءتيىس.
− جاھاندانۋ جاعدايىندا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
− ۇلتتىق باستاۋلارعا ورالۋ كەرەك. ۇلتتى ۇلت ەتكەن قۇندىلىقتاردى قايتا ءتىرىلتۋ كەرەك. دالادا تۋعان ءداستۇردى تىم بولماسا سانادا ساقتاپ قالۋ كەرەك. ۇرپاق تاربيەسىنە، ادام تاعدىرىنا شىنايى جاناشىرلىقپەن قاراۋ كەرەك. ايەل-اناعا، وتباسىنا قامقورلىق جاساۋ كەرەك.
ەڭ باستىسى – رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيە سالاسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستارعا قارسى باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويىلۋى قاجەت. مەملەكەت ءبىر جاعىنان اسقاق گۋمانيزمدى، جوعارى رۋحانياتتى، رۋحاني-ادامگەرشىلىك تاربيەنى ناسيحاتتاپ، ەكىنشى جاعىنان عالامتور رەسۋرستارى مەن باق-تاردا قاپتاعان زورلىق-زومبىلىقتى، اگرەسسيانى، قاتىگەزدىكتى، تامىرسىزدىقتى ناسيحاتتايتىن ارانداتۋشى اقپاراتتارعا جول بەرىپ قاراپ وتىرماۋى ءتيىس. بۇل قوعامعا، اسىرەسە جاستارعا ءبىر قولمەن بال، ءبىر قولمەن ۋ ۇسىنعانمەن بىردەي. جاستاردى باعدارىنان جاڭىلدىرىپ، ەرەسەك بۋىننىڭ نارازىلىعىن كۇشەيتەتىن، قۇندىلىقتاردىڭ قۇنسىزدانۋىنا، رۋحاني جالعىزدىققا سوقتىراتىن مۇنداي قوسۇدايلىققا مۇمكىندىگىنشە شەكتەۋ قويىلۋى ءتيىس.
- اسەرلى اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان: بايان جانۇزاقوۆا، «اتىراۋ» گازەتى، 11.03.2015
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «ەلدىكتىڭ ولشەمى – ورتاق قۇندىلىقتار مەن داستۇرلەرگە ادالدىق»
Abai.kz
